Avrupa ve Türkiye Karşılaştırmalı Alkol Politikaları. Çağın T. Eroğlu

(1)

AvrupA ve Türkiye kArşılAşTırmAlı Alkol poliTikAlArı

Çağın T. Eroğlu

liBerAl perSpekTiF yorum

SAyı: 17, NiSAN 2021

Tür Liberal Perspektif: Yorum

Sayı 17

Ay Nisan 2021

yazar Çağın T. Eroğlu

rapor Avrupa ve Türkiye karşılaştırmalı Alkol politikaları

Alt Başlık

(2)

liBerAl perSpekTiF yorum

Sayı: 17, Nisan 2021

AvrupA ve Türkiye kArşılAşTırmAlı Alkol poliTikAlArı

Çağın T. eroğlu

© Çağın T. eroğlu

© Özgürlük Araştırmaları Derneği, 2021

Bu çalışmadaki görüşler yazara aittir ve Özgürlük Araştırmaları Derneği’nin kurumsal görüşünü yansıtmaz.

Bu çalışma Friedrich Naumann Vakfı’nın katkılarıyla hazırlanmıştır.

Tasarım ve Dizgi:

Serbest kitaplar

serbestkitaplar.com

Özgürlük Araştırmaları Derneği

Çankaya Mah., Atatürk Bul., No.160 D.10 Çankaya, Ankara (312) 213 24 00 www.oad.org.tr info@oad.org.tr ozgurlukarastirmalari ozgurlukar

(3)

Çağın T. eroğlu

1999 senesinde İzmir’de doğmuştur. İzmir Özel Türk Ko- leji’nden mezun olduktan sonra 2018 senesinde yerleşti- ği Bilkent Üniversitesi’nde Hukuk ana dalıyla birlikte Türk edebiyatı yan dal eğitimi görmektedir. 2020 Ocak’tan iti- baren Özgürlük Araştırmaları Derneği’nin staj programına dahil olmakta olup çeşitli online yayınlarda kültür-sanat ya- zarlığı yapmaktadır.

(4)

iÇiNDekiler

Avrupa’da Alkol Politikaları: Türkiye Ne Durumda? . . . .5

Rapor ve Kurum Hakkında . . . .5

Alkol Tüketimi ve Politika-Yapım İlişkisi. . . .6

Sonuç . . . .11

Kaynakça. . . .11

(5)

5

AvRuPA vE TüRKİYE KARşılAşTıRMAlı AlKol PolİTİKAlARı

AvrupA’DA Alkol poliTikAlArı: Türkiye Ne DurumDA?

Alkol tüketimi, Türkiye’nin son yirmi yıllık politika-üretim sürecinin olmazsa olmaz konularından bir tanesidir. Bu süre zarfında gerek yasa koyucunun kanunî tasarrufları gerekse idarî tasarruflar neticesinde alkol politikalarına ilişkin birçok düzenlemeye imza atılmış; bu düzenlemelerin etkisi genellikle karaborsanın ortaya çıkması, vergi kaybı ve benzeri görüngüler ile olumsuz olmuştur.

Aşırı alkol tüketiminin sağlığa zararları tartışmaya kapalı bir gerçekliktir. Bu- nun yanı sıra alkollü araç sürmenin, gebelik döneminde alkol tüketmenin bireysel sağlığın da ötesinde halk sağlığına zararlı olduğu da açıktır. Ancak bu gerçeklerin yanı sıra alkol tüketimiyle başı en azından birçok Avrupa Birliği üyesi ülkeye kıyasla daha az dertte olan Türkiye’nin alkol politikalarına ilişkin diğer AB ülkelerine nazaran daha katı bir politika-üretim süreci izliyor olması dikkatlerden kaçmamalıdır. Bu yazıda, EuroCare’in 2016 senesinde yayınla- dığı Türkiye’ye dair de izlemelerin kayda geçirildiği Avrupa Alkol Politikaları Raporu’ndan aldığımız veriler ile Türkiye’nin alkol politikası yapım sürecinde Avrupa Birliği ülkelerinin neresinde olduğunu inceleyeceğiz^*.

rApor ve kurum HAkkıNDA

EuroCare veya tam adıyla European Alcohol Policy Alliance (Avrupa Alkol Politikaları Birliği), 1990 yılında kurulmuş, alkolle ilişkili zararın azaltılması adına çalışmalarda bulunan ve 50’yi aşkın sivil toplum kuruluşundan olu-

* “European Report on Alcohol Policy: A Review”. EuroCare. 2016.

Alkol tüketimiyle başı en azından birçok Avrupa Birliği üyesi ülkeye kıyasla daha az dertte olan Türkiye’nin alkol politikala- rına ilişkin diğer AB ülkelerine nazaran daha katı bir politi- ka-üretim süreci izliyor olması dikkatlerden kaçmamalıdır.

(6)

lİBERAl PERSPEKTİf: YoRuM

6

şan bir birliktir^*. Birliğin temel hareket noktası, katı alkol yasaklarını savu- nup devletlerin bu bakış açısıyla alkol politikası üretmesini sağlamaktan ziyade, bir sivil toplum iradesiyle “daha azın daha iyi olduğu” bilincini top- luma yaymaktır.

2016 tarihli raporda EuroCare, Türkiye de dahil olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerinin halihazırdaki alkol politikalarını kıyaslamaktadır. Toplam alkol tüketimi, ulaşılabilirlik, alkole ilişkin zararlar, tekelcilik, yaş vb. konularda çeşitli istatistikler sunmakta ve böylelikle ilgiliye kolay bir kıyaslama ve de- ğerlendirme yapma imkanı sağlamaktadır

Ülkelere dair özel bir veri yayınlamaktan kaçınan raporun ülkelerin politika-üretim süreçlerine dayalı bir yorum yapmaktan kaçındığını da söyle- mek mümkündür. Zira halihazırda üzerine düşülen bu konunun bir kaza- nanı veya kaybedeni olduğunu söylemek güçtür. Ancak biliyoruz ki alkol tüketimi, bilinen zararların yanı sıra insanoğlunun tarih boyunca haşır neşir olduğu bir tüketim unsuru hâline gelmiştir. Bu durum, alkol tüketimine iliş- kin devlet politikaları uygulanırken bu politikaların, insanların ölçülü fakat özgür surette alkol içebilmesinin önünü açan kaygılar içermesini gerekli kılmıştır. Bu gereklilikle savaşmak, istenenin ve beklenenin çok aksine so- nuçların doğmasına neden olabilmektedir.

Alkol TükeTimi ve poliTikA-yApım ilişkiSi

Nino Berdzuli, Antoni Gual ve Carina Ferreira-Borges’in 2020 senesinde International Journal of Environmental Research and Public Health dergisinde yayınladığı ve Avrupa’daki alkol düzenleme politikalarını merceğe alan makalesine göre Avrupa, dünyada en çok alkol tüketiminin olduğu kıta olmasının yanı sıra alkole ilişkin zararın da en yoğun ölçüde yaşandığı kıta olarak kayıtlara geçmiştir^**. Bu iddia EuroCare raporunda yıllık kişi başı 10,9 litre saf alkol tüketimi kaydıyla desteklenmektedir.

Bu fahiş durum göz önünde bulundurulduğunda Avrupa Birliği’nin 2006 yılından beri çeşitli aralıklarla alkol politikası üretim sürecine ilişkin kimi stratejiler ortaya koyması oldukça anlaşılabilir hale gelmektedir. Öyle ki

* “About Us” EuroCare resmi sitesi, erişim tarihi 27 Şubat 2021.

https://www.eurocare.org/

** Nino Berdzuli vd. “Alcohol Control Policy in Europe: Overview and Exemplary Countries”, International Journal of Environmental Research and Public Health 17, 2020.

Alkol tüketimi- ne ilişkin dev- let politikaları

uygulanırken bu politikaların, insanların ölçülü fakat özgür su- rette alkol içebil- mesinin önünü

açan kaygılar içermesini ge- rekli kılmıştır. Bu

gereklilikle sa- vaşmak, istene- nin ve beklene- nin çok aksine sonuçların doğ-

masına neden olabilmektedir.

(7)

7

AB; 2006, 2010, 2011 ve 2014 yıllarında ileriye dönük birçok alkol politika- sı aksiyon planını hayata geçirmiştir^*. Bu aksiyon planlarının temel amacı, insanların alkol tüketme özgürlüğüne dokunmadan, yalnızca alkole ilişkin zararların azaltılması yönünde birtakım oldukça titiz çabalar sarf edilmesini sağlamaktır.

Bunlarla birlikte yıllar içerisinde Avrupa’da alkol tüketimine ilişkin ciddi bir değişim söz konusu olmuştur. Rapordaki verilere göre 1964’ten 2000’lere kadar olan süreçte birçok Avrupa ülkesinin alkol tüketiminde ciddi bir azalma dikkat çekmektedir (Şekil 1). Rapora göre 1964 senesindeki ortalama kişi başı yıllık saf alkol tüketimi neredeyse 25 litreyi bulan Fransa, 2010 senesinde 15 litre bandının altına düşmüş ve 2014’e ortalama 10 litreye yaklaşmıştır. Benzer şekilde Portekiz 1964 senesinde 20 litrelik bir ortala- maya sahipken bu rakam 2010’da 10 litreye yaklaşmış ve 2014’te 10 litrelik sınırın da altına düşmüştür. Tarih bakımından bu azalma, alkol politikalarına ilişkin devletin katı bir müdahalesi olmadan yıllar içerisinde bireysel takdir ile alkol tüketimin azalabileceğini gözler önüne sermektedir. Öyle anlaşıl- makta ki, insanların özgürlüğüne doğrudan müdahale etmeden de birta- kım toplumsal sonuçlar elde edilebilmektedir. Gelgelelim bu durum, çoğu politika-yapıcı tarafından henüz fark edilememiş olsa gerek.

* “The context of Alcohol policies in Europe”, 2016 tarihli EuroCare raporu.

Aksiyon planları- nın temel amacı, insanların alkol tüketme özgür- lüğüne dokun- madan, yalnızca alkole ilişkin zararların azal- tılması yönünde birtakım olduk- ça titiz çabalar sarf edilmesini sağlamaktır.

şekil 1: kayıtlara Geçen Alkol Tüketim verileri

30 25 20 15 10 5 0

Avusturya Belçika Bulgaristan Hırvatistan Kıbrıs

Çekya Danimarka Finlandiya Fransa

Almanya YunanistanMacaristan

İzlanda

İrlanda İtalya Letonya Litvanya Lüksemburg Malta

Hollanda Norveç Polonya Portekiz Romanya Rusya Slovakya Slovenya

İspanya İsveç İsviçre Türkiye

Birleşik Krallık Estonya

2014 2010 1964

Kaynak: European Alcohol Policy Alliance (EuroCare), (2016), s.4

(8)

8

Yine de her ne kadar eleştiriye açık olsa da Avrupa ülkelerinin alkol dü- zenlemelerine karşı hareketlerinin meşruluğu, ciddi bir alkol tüketim ora- nıyla -ve buna bağlı ortaya çıkan zararlarıyla- veri bazında ispatlanmış durumdadır. Buna rağmen işin önemi, bu sürecin olabildiğince az insana zarar vermesi ve insanların özgürlüğüne olabildiğince az müdahale etmesi suretiyle yapılması gerekliliğini hissettirmektir. Berdzuli vd. (2020)’nin makalesine göre, alkol politikası yapım sürecinin üç ayağı olmalı: Genel nüfus stratejileri, yüksek-risk nüfus stratejileri ve çevresel stratejiler^* (Şekil 2).

Berduzli’nin makalesinde alkol regülasyonları, T. F. Babor tarafından “Dev- letin kural ve düzenlemeler yoluyla alkol, sağlık ve toplumsal refah ilişkileri arasındaki uyuma yönelik ortaya koyduğu otoriter düzenlemeler” olarak tanımlanmaktadır. Alkol tüketimine ilişkin politika-yapım sürecine dair kimi tespitler yapılırken devletlerin esas olarak gözetmesi gereken bu düzen- lemelerin alkol tüketimi, sağlık ve toplumsal refah üçgeni arasında nasıl dengede tutulacağıdır. Berdzuli’nin çalışmasında bu surette yapılacak dü- zenlemeler üç başlıkta işlenmiş olup yasakoyuculara yol gösterme işle- vini yerine getirmektedir. Bu çerçevede, ne tür bir regülasyon rejiminin benimseneceği her ülkenin yasakoyucusunun kendi takdirinde olup, bu

* A.g.e.

şekil 2: Alkol politikası yapım Süreci

Genel Popülasyon Stratejileri

Yüksek-Risk Popülasyon Stratejileri

maliyetli, uygulaması kolay

“en uygun seçenek”):

• Vergi ve benzeri araçlar ile fiyat artırımı

• Ulaşılabilirliğin azaltılması

• Pazar yasakları

(etkili, uygun maliyetli):

• Alkollü araç kullanma tedbirleri

• İlgili gösteriler ve kısa müdahaleler

• Alkol tüketimine bağlı rahatsızlıkların tedavileri Çevresel Stratejiler

• Eğitim

• Endüstriyel alkol dahil tüm alkollerin tescili

• Gayriresmî kontroller Kaynak: Berduzli vd. (2020). s.2

(9)

9

rejimlerin dışa yansımalarından hangisinin en müspet sonucu verebileceği ancak ve ancak bilimin tartışma alanına girmektedir. Öyle ki, salt siyasal saikle alınan kararların, bu bahsettiğimiz üçgenin dengesine zarar vermesi kaçınılmaz olacaktır.

Yukarıda değindiğimiz üzere AB’nin 2000’ler sonrasında belirli periyotlar- da yürürlüğe koyduğu alkol politikalarına ilişkin aksiyon planlarının arka- sında bu titiz kaygılar vardır. Üstünde sıklıkla durmaya gerek gördüğümüz üzere bu titizlik, insanların hayat tarzlarına ve bireysel özgürlüklerine mü- dahale etmenin yanlışlığı ile alkol tüketimin toplum sağlığına ve birey sağ- lığına vereceği zararlar arasında bir nevi bir pendulum gibi gidip gelmekte olan yasama süreciyle tecessüm etmektedir. Haliyle bu durum Avrupa için, alkol politikalarına ilişkin yürürlüğe konulan yasal düzenlemelerin oldukça sınırlı olması ve bireysel özgürlüklere olabilecek en asgari düzeyde müda- hale etmesi fakat esas itibariyle böyle bir müdahaleden genellikle kaçınıl- ması sonucunu ortaya çıkarmaktadır.

Türkiye’de ise durum Avrupa’nın geneline kıyasla biraz daha farklı şekil- lenmektedir. Avrupa’nın birçok ülkesine kıyasla son derece az alkol tüke- ten Türkiye, alkol düzenlemeleri nezdinde neredeyse başı çekiyor. Sencer Buzrul’un 2016 senesinde Journal of Food and Health Science dergisinde yayınlanan Türkiye’de Alkollü İçki Tüketimi başlıklı makalesine göre 2015 yılında Türkiye’nin yıllık kişi başı saf alkol tüketimi yalnızca 1.39 litredir^*. EuroCare raporunda “lisans, devlet tekeli, açma-kapama saati” uygulama- larının kıyaslandığı ve bu sorulara “var, yok, yok^**” yanıtlarını veren Fransa, Bulgaristan, Belçika gibi ülkeler 2014 senesinde kaydedilen alkol tüketi- minde kişi başı yıllık 10 litre saf alkol alt-sınırındayken Türkiye’nin 1.39 litrelik bir ortalamayla 5 litre sınırını dahi geçmeyen, sıfıra yakın ortalama tüke- tim kaydettiği görülmektedir. Benzer şekilde yine Türkiye’nin yer aldığı tüm alkollü içecekleri vergilendiren ülkeler klasmanında Rusya Federasyonu, Çek Cumhuriyeti ve Polonya gibi ülkeler yine yıllık kişi başı 10 litre saf alkol tüketimi sınırını geçmiş durumdadır. Regülasyon bazında aynı klasmanda olduğu ülkelerle karşılaştırıldığında Türkiye’nin yıllık kişi başı saf alkol tüke-

* Sencer Buzrul, “Türkiye’de Alkollü İçki Tüketimi”, Journal of Food and Health Science 2, 2016.

** Çalışmada belirtilenin aksine 2013’te Resmi Gazete’de yayınlanan Tütün Ma- mülleri ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkın- da Yönetmelik m. 8/d’ye göre 22.00-06.00 tarihleri arasında perakende alkol satışı yasaklanmıştır.

(10)

10

timi 1.39 litrelik bir ortalamayla oldukça azdır. Başka bir ifadeyle Türkiye ile aynı düzenlemeleri yapan ülkelerin başı, Türkiye’ye kıyasla yıllık kişi başı saf alkol tüketimiyle daha fazla derttedir. Ancak Türkiye, diğer ülkelere kı- yasla daha az bir orana sahip olsa da ciddi ve kısıtlayıcı önlemler almayı sürdürmektedir. 2013 tarihli Tütün Mamülleri ve Alkollü İçkilerin Satışına ve Sunumuna İlişkin Usul ve Esaslar Hakkındaki Yönetmelik uyarınca saate bağlı alkol satış yasağı, yine 2013 tarihli ve Tütün ve Alkol Piyası Denetle- me Kurulunca yürürlüğe konulan aynı yönetmelikte bir değişiklik yapılma- sı suretiyle yürürlüğe konan alkol satışına getirilen mesafe sınırlaması ve son olarak COVID-19 salgına karşı tedbir amaçlı 81 il valiliğine gönderilen 1 Aralık 2020 tarihli İçişleri Bakanlığı genelgesiyle sokağa çıkma yasağı esnasında tekel bayilerin kapatılması ve süpermarketlerde alkol satışının yasaklanması, Türkiye’nin alkol politikalarına ilişkin aldığı ciddi önlemler arasında sayılabilir.

Yukarıda belirttiğimiz üzere birçok Avrupa ülkesinin bu titiz düzenleme sü- recine adım atmak için oldukça anlaşılır gerekçeleri vardır. Kişi başı alkol tüketiminin yüksek ortalamalara tekabül ettiği bir coğrafyanın mevzubahis olmasına karşın meselenin Türkiye için aynı şekilde tezahür ettiğini söyle- yemeyiz. Türkiye, diğer Avrupa ülkelerine kıyasla fahiş denebilecek derecede az yıllık ortalama kişi başı saf-alkol tüketim oranına sahip.

Ulaşılabilirlik (availability) çeşitli kurumların, devletlerin alkol regülasyon- larını incelerken değerlendirmeye aldığı önemli kurumlardan biri olup, al- kollü içki satışına ilişkin saat ve konumsal sınırlamaların varlığını odağına almaktadır. Türkiye, alkollü içkilere ulaşılabilirlik açısından da diğer Avrupa ülkelerine kıyasla hayli katı bir noktada duruyor. Bu duruma ek olarak alkol- lü içeceklere ilişkin görünürlük konusunda da birtakım kısıtlayıcı politikalar üretilmektedir. Türkiye bira, şarap ve diğer içkilerin reklamları nezdinde yapılan araştırmada, her üçünün de reklamını yapmayı yasaklayan ülkeler arasında en az alkol tüketim oranına sahip olan ülke olarak dikkat çekiyor.

Fransa, yıllık 10 litre saf alkol tüketim sınırını geçen ve tüm bu alanlarda Türkiye ile aynı yasakları uygulayan tek ülkeyken daha önce söylediğimiz gibi Türkiye’nin yıllık ortalama kişi başı saf alkol tüketim oranı ortalama 5 litre bandını dahi geçebilmiş değildir.

Türkiye, diğer Avrupa ülkeleri-

ne kıyasla fahiş denebilecek derecede az yıl- lık ortalama kişi

başı saf-alkol tüketim oranına sahip.

(11)

11

SoNuÇ

Altını çizerek belirttiğimiz üzere aşırı alkol tüketimin sağlığa olumsuz etki- ler doğurabilecek riskler taşıdığı son derece açık bir gerçektir. Bunun yanı sıra alkol tüketiminin oldukça temel bir özgürlük olduğu da tartışmasızdır.

Politika-yapıcılar alkol tüketimine ilişkin insanların özgürlüklerini engellemeden aşırı alkol tüketiminden doğan sonuçlara çözüm bulmalıdır. Bu çözüm arayış süreci, saydığımız her iki değerin ince bir titizlikle tartılması sonucu olmalıdır, aksi takdirde çıkan sonuç tarihin bize Amerika Birleşik Devletleri’nin 1920’lerdeki ünlü alkol yasağı ve yakın zamanda Güney Af- rika’nın uyguladığı yasaktan öğrettiği üzere insanların özgürlüklerine mü- dahale etmek olacaktır^*. Ancak bu düzenlemeler, yeni sorunlara gebe ol- makla kalmayıp aynı zamanda verimsiz birer pratik olarak tarih raflarında yerine almaya mahkûmdurlar.

kAyNAkÇA

Berduzli, Nina; Carina Ferreira-Borges; Antoni Gual; Jürgen Rehm. “Alco- hol Control Policy in Europe: Overview and Examplary Countries”, International Journal of Environmental Research and Public Health 17 (2020).

Buzrul, Sencer. “Türkiye’de Alkollü İçki Tüketimi” Journal of Food and Health Science 2 (2016).

Dieterle, C. Jarett. “Pandemics and Prohibition: 100 Years Later”. The American Spectator (2021).

European Alcohol Policy Alliance (EuroCare), “European Report on Alco- hol Policy: A Review”. (2016)

Morgan, Rhodri. “Damage Done in South Africa As Alcohol Ban Lifted”

Just Drinks (2021).

* Rhodri Morgan, “Damage Done in South Africa as Alcohol Ban Lifted” Just- Drinks. 2021.

C. Jarett Diterle. “Pandemics and Prohibition: 100 Years Later”. The American Spectator. 2021.

politika-yapıcılar alkol tüketimine ilişkin insanların özgürlüklerini engellemeden aşırı alkol tüke- timinden doğan sonuçlara çö- züm bulmalıdır.

(12)

Çankaya Mahallesi, Atatürk Bulvarı, No: 160 D: 10 Çankaya, Ankara (312) 213 24 00 www.oad.org.tr info@oad.org.tr ozgurlukarastirmalari ozgurlukar