Osmanlı Telgraf Mühendisleri

History

Volume 13/16, Summer 2018, p. 185-198

DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13830 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY

Research Article / Araştırma Makalesi

Article Info/Makale Bilgisi

 Received/Geliş: Temmuz 2018 Accepted/Kabul: Eylül 2018  Referees/Hakemler: Prof. Dr. Mehmet KÖÇER - Prof. Dr. Davut

KILIÇ

This article was checked by iThenticate.

OSMANLI TELGRAF MÜHENDİSLERİ*

Merve Ayşegül KULULAR İBRAHİM**

ÖZET

Osmanlı Devleti’nde dönemin özellikle sanayi devriminden itibaren hızlı ve çarpıcı bir şekilde gelişmişlik düzeyine erişen Avrupa ülkelerinde daimi elçilikler kurulmuştur. Böylece ülke içerisindeki her türlü değişme ve gelişmeden haberdar olunması amaçlanmıştır. Bu şekilde devinimlerin olumlu sonuçlanması yahut olumlu sonuçlanabileceğinin öngörülmesi halinde Osmanlı içerisinde de o yönde devinimler yapılması planlanmıştır. Telgraf da Avrupa ve Amerika’da kullanılan ve Osmanlı’nın yakından takip ettiği bir yeniliktir. O zamana kadar ulaklar vasıtasıyla sağlanan ve aylar süren iletişimi saniye gibi zamanın oldukça küçük bir anına indirmeyi başaran telgraf iletişimdeki kırılma noktasıdır. Uzun mesafeler arasında kısa sürede iletişimin gerçekleşmesini sağlayan telekominikasyonda çığır açan bir yenilik olarak telgraf Osmanlı’nın yenilikçi politikasında hemen kabul görmüş ve kısa sürede uygulamaya konmuştur. Öyle ki bu alanda eğitimin sağlanması için yurt dışından uzmanlar getirtilmiştir. Ardından telgraf eğitiminde altyapısı oluşturulan öğrencilerin Paris’e telgraf mühendisi olarak eğitim almaları sağlanmıştır. Bu öğrencilerin uzmanlaşarak ülkelerine geri dönüp eğitim vermelerini öngören bir politika izlenmiştir.

Bu makalede süreç, Osmanlı’nın telgraf aletinden nasıl haberdar olduğundan başlayarak değerlendirilecektir. Osmanlı’da telgraf eğitiminin nasıl verildiği kurumlar bazında alt başlıklar ile incelenecektir. Paris’e ilk gönderilen öğrencilerden olan bir bilim tarihçisi Salih Zeki Bey’in örnek olarak ele alınması ile Paris’e öğrenci gönderilmesi konusu telgraf eğitim politikası olarak analiz edilecektir. Tüm bu gelişmelerle birlikte bazı olumsuzlukların da yaşandığının bir temsili olarak telgrafhane grevlerinden bahsedilerek konu olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Osmanlı telgraf mühendisleri, bilim tarihi,

iletişim tarihi, eğitim

OTTOMAN TELEGRAPH ENGINEERS ABSTRACT

Permanent embassies have been established in European countries by Ottoman Empire, especially since the industrial revolution, which has led European countries reaching a striking level of development. It is aimed to be informed of any changes and developments in the country via embassies. The main aim was to observe and transfer innovations. The telegram, a breakthrough technology of its time, was monitored by Ottoman Empire closely. Changing the period of communication from months to seconds, telegram is the breaking point in communication. As a direct result of invention of telegraph, the distance factor did no longer played a role in transfer time for correspondence. In other words, telegraph gave people opportunity to communicate for longest distance in shortest time. The telegraph was quickly accepted in the innovative policy of the Ottoman Empire and put into practice in a short time. Accordingly, experts from abroad have been brought in Ottoman Empire to provide training on this field. Students who were educated by foreign experts in the field of telegraph were sent to Paris to study for telegraph engineering. After completing their study those students returned to Ottoman Empire and trained other students.

In this article, the process will be assessed starting from how the Ottoman Empire became aware of the telegraph technology. Secondly, the education on this field will be analyzed on institutional basis. Thirdly, the Ottoman education policy about telegraph will be disscussed. Under this discussion, the education and work process of Salih Zeki Bey who is a specialist on history of science, will be taken into account. Lastly positive and negative effects of telegraph on the society will be illustrated.

STRUCTURED ABSTRACT

How Otooman Empire Met Telegraph

At the beginning of the Ottoman-Russian war between 1828 and 1829, semaphore - the primitive state of telegraph- was used to communicate between two sides of Bosphorus aiming to have faster military communication. Since Ottoman Empire has reputation as a state interested in communication technology, the strangers started to come to Istanbul in order to introduce the telegraph, which is described as the most important technological development of the 19th century (Cin, 2009, s. 451), to the Ottoman Empire. In 1839, Chamberlain, the partner of Morse who was the founder of the telegraph, brought the telegraph machine to the Ottoman territory. Chamberlain aimed to present it to the Sultan with the thought of obtaining a patent. He tried to operate the machine with a galvanic battery of missionary Cyrus Hamlin, but due to some technical difficulties, he failed. 10 years later another American Professor J. Lawrence Smith introduced telegraph to Ottoman Empire on August 9, 1847(Davison, 2003, s. 348) (Kaçar, 1995, s. 46, 47) (Demir, 2005, s. 51). Sultan Abdülmecid gave Prof Smith a medal of success. In 1849 a medal with 130 diamonds located around the first letters of the names of Sultan, and a patent were sent to Professor Samuel Finley

Breese Morse, the founder of telegraph. This medal is significant because it is Professor Morse’s the first medal given by a foreign state.

The First Telegraph Lines

6 years after the Ottoman met telegraph, the first telegraph line was established by the French in during the Crimean War. The first telegraph line was established as Edirne - Şumnu - İstanbul line. The first telegram was drawn on 14 September 1855 from Istanbul to London Ottoman ambassador and to Paris Ottoman ambassador to inform the victory of the Crimean Sevastopol settlement (Durgun, 2014, s. 69). Telegraph technology was used for military purposes in the beginning. Later, traders and foreigners were also allowed to use the telegraph (Koyuncu Kaya, 2015, s. 405). The use of the telegraph line for different people and for different purposes is considered as a positive factor in terms of widespread technological developments. On the other hand, public was no allowed to use telegraph technology unless they are merchant. As a state allowing foreigners to use telegraph technology but not allowing its public to use the same technology, Ottoman Empire is critisized for this policy.

The construction of the telegraph line was initiated by agreement with British and French companies. Later the line construction was undertaken by the Ottoman Telegraph Administration. The people also played siginificant role for the construction of the telegraph lines. Likewise, in administrative positions, such as the telegraph office where foreign engineers had appointed, Ottomans took office. Those actions illustrates that Ottoman Empire worked through reduction of expenditures made for foreign engineers and foreign companies on telegraph construction and administration. Telegraph is the first western innovation that transferred and applied all over the country in Ottoman Empire. Bringing telegraph engineers from abroad was a high cost issue. To strengthen the budget by reducing this cost and to provide job opportunities to the people it was necessary to eliminate the need for specialists and technical staff trained in telegraph technology. With regard to this matter, Ottoman Empire targeted to provide education on telegraph technology both inside the country and abroad by sending students to Paris.

The Education on Telegraph

To catch up with the developments in Europe, various innovations were tried in the Ottoman Empire, before students were sent abroad. On 2 January 1861 an official school called Fünun-i Telgrafiye Mektebi was established. This school had a 2-year curriculum in which theoretical lectures were given in the morning, practical courses were given latter (Davison, 2003, s. 364) (T.C. Ulaştırma Bakanlığı PTT Genel Müdürlüğü, 2007, s. 198).

Mustafa Efendi, a translation room clerk working with Le Compe Enklês, the chief inspector of Varna - Bucharest line, sent a 128-word Turkish telegram from Edirne Telegraphy Directorate to Istanbul in 1861 (T.C. Ulaştırma Bakanlığı PTT Genel Müdürlüğü, 2007, s. 197). This is the first telegraph dispatched in Turkish language. On this incident, it was understood that the telegram correspondence, which started in French due to the fact that telegraph experts were French, could be done in Turkish. Subsequently, the Telegraph Officer Military School was

opened as the first step towards teaching and expanding Turkish telegraphy in state policy. Likewise Fünun-i Telgrafiye Mektebi, the Telegraph Officer Military School (Telgraf Memur Mülazımı Mektebi) had a 2-year curriculum in which theoretical lectures such as such as history of telegraphic technique, magnet, electric current were given in the morning, practical courses such as accounting method, telegraph administration, regulations were given latter. In addition, students are awarded a monthly 250 Ottoman coin (250 kurus) scholarship in this school. It is not clear why this school was closed after two-semester training. In 1871 this school reopened. After 9 years of education, the school was closed again. It is claimed that students were not interested in the school even though the school provided scholarship. Lack of interest of students and deficiency of management are argued as reasons caused the school to close (Demir, 2005, s. 60, 61).

In 1909, a new school named Telegraf Mekteb-i Âlisi was opened on behalf of qualified telegraphers. The founders, administrators and teachers of this school consisted entirely of Darüşşafaka alumni (Demir, 2005, s. 63). In the field of telegraphic education, this postal and telegraph school is the last school in Ottoman Empire. All the teachers including foreign language teacher are Ottomans in this school. This shows that the telegram education which started with foreign teachers has been maintained completely locals.

Conclusion

The telegraph system, which first started with foreign initiations in the Ottoman Empire, was later nationalized. The central telegraph office is located in Istanbul. From India to Austria to Mosul, Baghdad and Aleppo, telegraphic networks have reached very broad area. By 1869, the length of telegraph lines, most of which were double or even triple, reached 25,137 km in Ottoman Empire. In 1865, it was possible to receive a telegram dispatched from India by Baghdad and then by Istanbul on the sameday. This illustrates that communication has been successfully used in the large surface area of the Ottoman Empire.

After the use of telegraph in Europe and America, the use of telegraph in the Ottoman Empire became widespread in a short time. At first, the telegraph used for military purposes, yet later public use was allowed. Since it was expensive, the public did not prefer to use telegraphy for correspondence. However, it has been widely used among the people by decreasing prices over time. Having a large telegraph network to cover the country as a whole, making it possible to communicate internationally on the same day, providing specialist foreign experts in telegraph training, sending students to Paris to study telegraph engineering are some positive developments in the Ottoman Empire. On the other hand, the strikes on the telegraph offices due to the economic troubles within the state, interruption of telegraph lines during various events, and failure to pay scholarships of students sent to Europe to study telegraph engineering are the issues had negative effects on telegraphic technology. To sum up, telegraph technology has adopted and applyed successfully in Ottoman Empire, yet due to economic, social and politic issues the technological development faced some obstacles.

Keywords: Ottoman telegraph engineers, history of

Giriş

Osmanlı Devleti’nde dönemin özellikle sanayi devriminden itibaren hızlı ve çarpıcı bir şekilde gelişmişlik düzeyine erişen Avrupa ülkelerinde daimi elçilikler kurulmuştur. Böylece ülke içerisindeki her türlü değişme ve gelişmeden haberdar olunması amaçlanmıştır. Bu şekilde devinimlerin olumlu sonuçlanması yahut olumlu sonuçlanabileceğinin öngörülmesi halinde Osmanlı içerisinde de o yönde devinimler yapılması planlanmıştır. Telgraf da Avrupa ve Amerika’da kullanılan ve Osmanlı’nın yakından takip ettiği bir yeniliktir. O zamana kadar ulaklar vasıtasıyla sağlanan ve aylar süren iletişimi saniye gibi zamanın oldukça küçük bir anına indirmeyi başaran telgraf iletişimdeki kırılma noktasıdır. Uzun mesafeler arasında kısa sürede iletişimin gerçekleşmesini sağlayan telekominikasyonda çığır açan bir yenilik olarak telgraf Osmanlı’nın yenilikçi politikasında hemen kabul görmüş ve kısa sürede uygulamaya konmuştur. Öyle ki bu alanda eğitimin sağlanması için yurt dışından uzmanlar getirtilmiştir. Ardından telgraf eğitiminde altyapısı oluşturulan öğrencilerin Paris’e telgraf mühendisi olarak eğitim almaları sağlanmıştır. Bu öğrencilerin uzmanlaşarak ülkelerine geri dönüp eğitim vermelerini öngören bir politika izlenmiştir.

Bu makalede süreç, Osmanlı’nın telgraf aletinden nasıl haberdar olduğundan başlayarak değerlendirilecektir. Osmanlı’da telgraf eğitiminin nasıl verildiği kurumlar bazında alt başlıklar ile incelenecektir. Paris’e ilk gönderilen öğrencilerden olan bir bilim tarihçisi Salih Zeki Bey’in örnek olarak ele alınması ile Paris’e öğrenci gönderilmesi konusu telgraf eğitim politikası olarak analiz edilecektir. Tüm bu gelişmelerle birlikte bazı olumsuzlukların da yaşandığının bir temsili olarak telgrafhane grevlerinden bahsedilerek konu olumlu ve olumsuz yönleriyle değerlendirilecektir.

Osmanlı’nın Telgraf ile Tanışması

1808 - 1839 yılları arasında hüküm sürmüş olan II. Mahmut Han zamanında 1828 - 1829 yılları yani Osmanlı - Rus savaşının ilk aylarında askeri iletişimin kısa sürede sağlanması amacıyla Boğaziçi’nde telgrafın ilkel hali olarak betimlenebilen semafor üzerine deneme yapılmış ve sonradan tanışılacak olan elektrikli telgraf kadar iyi iletişim sağlanamasa da İstanbul’un iki yakası arasında bazı mesajları gönderebilecek düzeyde bir haberleşme sağlanabilmiştir (Demir, 2005, s. 51) (Davison, 2003, s. 348).

Semafor ile boğazın iki yakası arasında iletişim sağlanabiliyor olsa da çok daha gelişmiş bir icad olan ve 19. yüzyılın en önemli teknolojik gelişmesi olarak nitelenen (Cin, 2009, s. 451) telgrafı Osmanlı’ya tanıtmak amacıyla yabancılar İstanbul’a gelmeye başlamışlardır. Telgrafın mucidi olan Morse’un ortağı Chamberlain 1839 yılında telgraf makinesini Osmanlı topraklarına getirmiş, patent alabilme düşüncesiyle Sultan’a sunmayı amaçlamış olmasına rağmen makinayı misyoner Cyrus Hamlin’in galvanik bir bataryası ile çalıştırmayı denemiş ancak bazı teknik aksaklıklar olması ve makinanın geliştirilmesinin gerekmesi üzerine bu aksaklıkları gidererek tekrar Osmanlı’ya dönme planıyla çıktığı Viyana yolculuğunda Tuna vapurunun alabora olması nedeniyle Bâb-ı Ali'ye önermiş olduğu sunumu gerçekleştiremeden dünyaya veda etmiş ve Osmanlı’nın telgraf ile tanışması bundan 10 yıl sonra 9 Ağustos 1847’de bir başka Amerikalı Profesör J. Lawrence Smith vesilesiyle olmuştur (Davison, 2003, s. 348) (Kaçar, 1995, s. 46, 47) (Demir, 2005, s. 51). Dönemin padişahı Abdülmecid huzurunda Beylerbeyi Sarayının 2 odası içerisinde telgraf ile iletişimin gerçekleştirilmesi üzerine; Sultan Abdülmecid tarafından Smith’e bir nişan verilmiş (Kaçar, 1995, s. 47) ve 1849 yılında telgrafın mucidi olan Prof. Samuel Finley Breese Morse’a Osmanlı Sultanının adının baş harflerinin etrafına 130 elmas olan bir madalya ve berat gönderilmiştir(Keskin & Sönmez, 2009, s. 68, 69) (Davison, 2003, s. 349). Sultan’ın Morse’a göndermiş olduğu bu nişanın, Prof. Morse’a yabancı bir devlet tarafından gönderilen ilk nişan olması (Demir, 2005, s. 53) göz önünde bulundurulduğunda, Osmanlı’nın telgrafa verdiği önem bir kez daha anlaşılmaktadır. Sultan’ın Prof. Morse’a göndermiş olduğu diplomada ‘İsa’nın kurallarını en iyi öğrenmiş kimse’ şeklinde hitap etmesini Cyrus Hamlin ‘Bu, Amerikalılar için özel bir gurur kaynağıdır’ şeklinde değerlendirmiştir (Demir, 2005, s. 53). Aslında Sultan’ın batının ileri olduğu konuları Osmanlı’da da uygulamaya çalışması ve başarısız

olunan uygulamalar için batıdan uzmanlar getirtmesi ve getirttiği uzmanları iyi ağırlaması, uzmanların Osmanlı içerisindeki yenilik uygulamalarına katkıda bulunma isteğini kamçılamıştır. Nitekim Sultan’ın bu tutumunun, bundan oldukça memnun kaldıkları anlaşılan yabancı uzmanların Osmanlı içerisinde yaptığı yenilik hareketleri dikkate alındığında; yani gerek Prof. Morse, -kendisine gönderilen madalyadan sonra Sultan’a telgrafa benzeyen bir alet göndermesi -ki Sultan Abdülmecid bunu Askeri Mühendislik Okulu’na vermiştir (Davison, 2003, s. 349); gerek Prof. Lawrence -Osmanlı maden kaynaklarının verimli şekilde işletilmesini sağlamak üzere yapılan başvuruya kendisinin olumlu yanıt vermesi ve İstanbul’a gelirken Mors telgrafını da beraberinde getirmesi- ve gerekse Hamlin’in -Robert Koleji’ni kurması ve müdürlüğünü yapması ve ayrıca Ohio Senatörü’ne Osmanlı Sultanı’nın yenilikçi girişimlerinden bahseden ve bu girişimleri için yurt dışından getirttiği uzmanlara nazik davranışını öven mektuplar göndermesi (Demir, 2005, s. 53)- yenilikçi girişimleri olan Sultan’a bu girişimleri için destek vermelerini sağladığı söylenebilir.

Osmanlı’da İlk Telgraf Hatları

İlk telgraf hatlarından bahsetmek gerekirse, -her ne kadar 1847’de Sultan Abdülmecid tarafından Prof. Smith’e İstanbul ile Edirne arası bir telgraf hattı kurması teklifinde bulunulmuş olsa da- ilk telgraf hattı Kırım Harbi zamanında Fransızlar tarafından Edirne - Şumnu - İstanbul hattı şeklinde Osmanlı’nın telgraf ile tanışmasından 6 yıl kadar sonra kurulabilmiştir (Kaçar, 1995, s. 49, 50). İlk telgraf ise Kırım Sivastopol kalesinin zaferini haber vermek üzere İstanbul’dan Londra ve Paris’e Osmanlı büyükelçilerine 14 Eylül 1855’te çekilmiştir (Durgun, 2014, s. 69). Telgrafın bu şekilde kullanımı, telgraf teknolojisinin ticari, sosyal amaçlardan başka doğrultuda önceleri askeri amaç için kullanıldığını göstermektedir (Çetin & Kök, Summer 2015, s. 327). Ancak bu durum ilelebet sürmemiştir. Sonradan telgraf kullanımı için tüccarlara ve yabancılara da izin verilmiştir (Koyuncu Kaya, Winter 2015, s. 405). Telgraf hattının farklı kişilerce ve farklı amaçlarla kullanılması taknolojik gelişmelerin yaygınlaşması açısından olumlu etken olarak değerlendirilmekle birlikte, yabancıların kullanımına açık olan bir haberleşme teknolojisinin halkın kullanımına tamamen açılmayıp yalnızca tüccar kesimle sınırlı tutulması eleştirel bir noktadır. Kendi ülkesindeki teknolojiden yabancılar yararlanabilirken tebaanın yararlanmasına izin verilmemesi hatalı bir devlet politikası olarak değerlendirilebilir.

Telgraf hattı yapımına her ne kadar İngiliz ve Fransız şirketler ile anlaşılarak başlanmış olsa da sonradan bazı anlaşmaların iptal edilerek hat yapımının Osmanlı Telgraf İdaresince üstlenildiği ve yapımların gerek Anadolu’da gerek Rumeli’de tebaanın da yardımı ile hızlandığı ve paralel şekilde önceleri yabancı mühendislerin atandığı telgraf müdürlüğü gibi idari konumlara da zaman içerisinde Osmanlıların getirildiği görülmektedir (Kaçar, 1995, s. 50). Bu durum, telgraf yapımı ve idaresi konusunda yabancı mühendis ve yabancı şirketlere ödenen külfetin azaltılarak mali hesapların da düzeltilmesi üzerine çalışmalar yapılmıştır, şeklinde yorumlanabilir. Haberleşme konusunda batı teknolojisinin transfer edilerek geniş uygulama alanı bulduğu ilk yenilik (İhsanoğlu, 1995, s. IX) olarak nitelendirilen telgraf konusunda yurt dışından mühendis getirilmesi maliyet bakımından devlete yük getirdiğinden gerek bu maliyeti azaltarak bütçeyi güçlendirmek gerekse tebaaya iş imkanı sağlamak adına Osmanlılardan da telgraf konusunda eğitim almış uzman ve teknik elemanlara duyulan ihtiyacın giderilmesi adına gerek yurt içinde gerekse Paris’e gönderilerek yurt dışında telgraf eğitiminin sağlanmasına yönelik çeşitli çalışmalar da olmuştur.

Osmanlı’da Telgraf Eğitimi

Osmanlı’da, Avrupa’daki gelişimin yakalanmasına yönelik yurt dışına talebe gönderilmesine başlanmadan önce ülke içerisinde farklı alanlarda çeşitli yenilikler denenmiştir. Örneğin ülke içerisinde de fabrikalar kurulmuş ve bu fabrikalarda kullanılmak üzere gerekli teknik donanımın Avrupa’dan ithalatına başlanmıştır. Ancak gerek uzman olarak dışarıdan getirilen çalışanların verimsiz olmaları gerekse ithalatın plansız şekilde ve yüksek meblağlar harcanarak yapılması

fabrikalaşma sürecinin ülke gelişimine gereği gibi etki etmesini olanaksız kılmıştır (Koç, 2010, s. 207). Söz konusu duruma çeki düzen vermek üzere ülke içerisinde tebaanın eğitilerek hizmet vermesine yönelik çalışmalar yapılabileceği düşünülerek sanayi mektepleri kurulmaya başlanmıştır. Bu mekteplerde de eğitim dışarıdan getirilen uzmanlar vesilesiyle sağlanmaya başlanmıştır. Ancak söz konusu mekteplerde yabancı öğretmenler ile eğitime başlanmış olmasına rağmen, zamanla mektepten mezun olan başarılı öğrencilerin de alanda eğitim vermeleri böylece hem Osmanlı hem de yabancı hocalar olarak kombine bir akademik kadronun oluşması sağlanmıştır.

Sanayi Mektepleri ve Fünun-i Telgrafiye Mektebi

Memlekette kurulmaya başlanan fabrikalarda çalışanlar için gerekli eğitimi almalarının sağlanması adına büyük masraflar yapılarak 1848’de açılmasına rağmen Zeytinburnu Sanayi Mektebi, devletin içerisinde bulunduğu mali güçlükler nedeniyle öğrenci burslarının ödenememesi gibi ekonomik ve okulu yönetecek kişilerin tecrübesiz ve bilgisiz olmaları gibi teknik ve sosyal nedenlerden ötürü eğitime başlayamamıştır (Semiz & Kuş, 2004, s. 277). Ancak devletin İstanbul Sanayi mektebi gibi bu tür mektepler açmaya yönelik çalışmaları devam etmiştir. Söz konusu mekteplerde fabrika işçilerinin öğrenim görmesi planlanmıştır. Bu tür sanayi mekteplerinde matematik kimya gibi fen derslerinden, madencilik, jeoloji gibi mühendislik derslerine ve mimari hesaplamalar yahut teknik çizimler gibi grafik derslerine kadar çeşitli alanlarda eğitim verilmekle kalınmamış, sabahları verilen teoriğin öğleden sonra uygulamaya yansımasının nasıl olduğu hem örneklem üzerinde öğretilip hem de bizzat öğrencilere tatbik ettirilerek; sürecin teoriğin bilgi yükü olmaktan çıkıp pratiğe dökülerek işlevsellik kazandırıldığı bir sistem içerisinde işlemesi sağlanmıştır. Öyle ki uygulamalı derslerin önemine binaen İstanbul Sanayi Mektebi Nizamnamesi’nin on dördüncü maddesinde pratik derslerinin günlük saatlerinin kışın 5 yazın 6 saatten az olmayacağı hükme bağlanmıştır (Semiz & Kuş, 2004, s. 281). Telgraf eğitimine yönelik de 2 Ocak 1861 yılında tıpkı bu sanayi mektepleri gibi sabahları teorik, öğleden sonraları pratik yani uygulamalı derslerin verildiği 2 yıllık bir müfredat programı ile eğitime başlayan ve Fünun-i Telgrafiye Mektebi adıyla anılan resmi bir okulun kurularak eğitime başlaması söz konusu olmuştur (Davison, 2003, s. 364) (T.C. Ulaştırma Bakanlığı PTT Genel Müdürlüğü, 2007, s. 198).

1857 Nizamnamesi

Fünun-i Telgrafiye Mektebi öncesinde 15 Ocak 1857 tarihinde ise telgrafhanelere öğrenci alınarak eğitilmesi planlanmış ve söz konusu öğrencilerin kabul şartlarını belirleyen bir nizamname düzenlenmiştir. Bu nizamnamenin düzenlediği şartlar; telgrafhanelerde yetiştirilmek üzere kabul edilecek en fazla 12 öğrencinin 18 - 35 yaş aralığında olmaları, okuma yazma bilmeleri ve basit hesaplama yapabilmeleri, dürüst ve namuslu olduklarına dair referans mektubu getirmeleri, Telgraf Meclisi huzurunda haberleşmenin sırlarını saklayacaklarına ve telgraf mevzuatına uygun davranacaklarına dair ant içmeleri şeklinde kısaca özetlenebilir. Burada üzerinde dikkatle durulması gereken bir nokta da kişisel verilerin korunması ve özel hayatın gizliliği konularının terminolojik olarak bu şekilde olmasa da sır olarak ele alınması ve o dönemde bilgi güvenilirliğinin sağlanması ve korunmasının temin edilmesine önem verilmesidir. Nitekim Türkiye Cumhuriyeti’nin konuya yönelik düzenlemesi olan Kişisel Verilerin Korunması Kanunu’nun yıllar sonra ancak 24.03.2016 tarihinde kabul edilebildiği göz önünde bulundurulduğunda, aslında yıllar öncesinden Osmanlı’nın konunun önemine haiz olduğu görülmektedir.

1857 Nizamnamesi’ne göre öğrencilerin telgrafhanelerde eğitim aldıktan sonra muhabere memuru olarak işbaşı yapıp maaşa bağlanmaları, eğitim bitiminde telgrafhane müdürü ve hocaları huzurunda sınava girip bu imtihanı başarıyla geçme şartına bağlanmıştır. Uygulama ağırlıklı bu eğitim her ne kadar verimli olsa da sonraları sistemli eğitim veren okulların açılmasıyla gerekli personelin bu mekteplerden sağlanması yoluna gidilmiştir (T.C. Ulaştırma Bakanlığı PTT Genel Müdürlüğü, 2007, s. 198).

Telgraf Memur Mülazımı Mektebi

Telgraf Memur Mülazımı Mektebi olarak isimlendirilen telgraf okulunun kurulma nedeni, Varna - Bükreş hattının başmüfettişi olan Le Compe Enklês yanında çalışan tercüme odası katibi olan Mustafa Efendi’nin Edirne Telgrafhanesi Müdürlüğü’nden 1861 tarihinde 128 kelimelik Türkçe bir telgrafı -ki bu Türkçe dilinde çekilen ilk telgraftır- İstanbul’a çekmesi (T.C. Ulaştırma Bakanlığı PTT Genel Müdürlüğü, 2007, s. 197) üzerine; telgraf uzmanlarının Fransız olmalarından dolayı Fransızca olarak başlayan telgraf haberleşmesinin Türkçe de yapılabileceğinin anlaşılmasıdır. Bunu müteakiben devlet politikasında Türkçe telgraf çekiminin öğretilmesi ve yaygınlaştırılmasına yönelik ilk adım olarak Telgraf Memur Mülazımı Mektebi açılmıştır. 1861 yılında eğitim müddeti 2 yıl olacak ve öğrencilerine aylık 250şer kuruş burs verilecek şekilde açılan mektepte; telgraf tekniği tarihi, aletleri, elektrik teorileri, mıknatıs, elektrik akımı, iletişim ağı kurulması, postaların düzenlenmesi gibi teorik dersler öğleden önce verilmiş ve öğleden sonraları verilen pratik dersler ise muhasebe yöntemi, telgraf işletmesi, yönetmelikleri, haberleşmesi gibi uygulamalı olarak öğretilmiştir. İki dönem öğrenci yetiştiren bu okulun sonrasında niçin kapatıldığı bilinmemekle birlikte, 1871 tarihinde yeniden açıldığı ve bu kez uygulamalı ve mesleki eğitime yönelik derslere ağırlık veren bir eğitim modelinin uygulandığı, öğrencilerin 4 sınıfta toplandığı ve bursların da sınıflara göre ödendiği bilinmektedir. Bu şekilde sürdürülen 9 yıllık bir eğitimin ardından okulun tekrar kapatılmasının nedeni öğrencilerinin yeterince ilgi görmemesi ve yönetimdeki eksiklik ve düzensizlikler olarak değerlendirilmektedir (Demir, 2005, s. 60, 61).

Sultani Mektebi & Darüşşafaka

Askeri okullardan başka ortaokul, lise, yüksekokul, üniversite gibi eğitim yapısının ülke genelinde henüz oluşmadığı, fakat eğitimde birkaç iyi yapının İstanbul’da kurulmuş olduğu Osmanlı’da, öğrenci profilini genellikle gayri-Müslimlerin, zenginlerin, saraylı çocukların oluşturduğu Sultani Mektebi; gerek eğitim dilinin Fransızca olmasından gerekse kimya, fizik, geometri, elektrik gibi derslerin öğretilmesinden ve telgraf için gerekli eğitim altyapısının sağlanmış olduğu düşüncesiyle 1872’de müfredatına telgraf tekniğine ait derslerin de eklenmesiyle telgraf idarelerinde çalışmak üzere uzman memurların yetiştirileceği okul olarak belirlenmesine rağmen, gelen öğrencilerin daha yüksek memuriyetlerde çalışma isteklerinden ötürü telgrafçılığa ilgi göstermemeleri dolayısıyla telgraf konusunda gerekli uzman kadrosu Sultani Mektebi’nde yetiştirilememiştir. Ancak buna eş değer bir eğitim verebilecek seviyede olan Darüşşafaka, 1880 tarihinde müfredatına telgraf tekniği, yüksek matematiğe giriş, diferansiyel ve integral hesap gibi çeşitli elektrik derslerinin eklenmesiyle ve bu derslerin telgraf idaresinde fen memuru olan Fransız mühendis Emil Locaine yahut başka Harbiye, Erkan-ı Harbiye ve Tıbbiye gibi yüksekokul hocaları tarafından öğretilmesi, eğitim dili Türkçe olmakla birlikte Fransızca’ya da önem verilmesi gibi sebeplerden ötürü telgraf ve posta konusundaki iş sahasının kendisine ayrıldığı bir kurum olarak benimsenmiştir(Gençoğlu, 2014, s. 49) (Kadıoğlu, 2005, s. 156) (Demir, 2005, s. 61). Bu şekilde II. Meşrutiyet’e kadar kendinden başka telgraf eğitimi veren bir kurum bulunmayan (Demir, 2005, s. 62)Darüşşafakadan mezun olanlar, mezuniyetten sonra telgraf memuru olarak Telgraf Nezareti Fen Kalemi’nde çalışmışlar ve başarılı olan bazıları ise 1883’ten itibaren iki yılda bir olacak şekilde Paris Yüksek Telgraf Mektebi’ne eğitime gönderilmişlerdir. Özellikle telgraf konusunda, telgraf teknolojisinin Avrupa’da geliştirilmiş olmasından ve dünyada ilk telgrafın çekilmesinden (1838), telgrafın Osmanlı’da Sultan Abdülmecid Han’a tanıtılmasına (1847) kadar 11 yıl geçmiş olması (Keskin & Sönmez, 2009, s. 68, 69) dolayısıyla ülkede telgraf üzerine uzmanlaşmış ders verebilecek kişilerin olmaması dolayısıyla uzmanların Avrupa’dan getirtilmeleriyle Osmanlı telgraf eğitimi yabancı hocalar ile başlamış olsa da, 1883 sonrasında Avrupa’ya telgraf konusunda eğitim alarak uzmanlaşmak üzere gönderilen öğrencilerin döndükten sonra ülkede telgraf eğitimi konusunda kitaplar, makaleler yazmaları, dersler vermeleri vesilesiyle telgraf eğitimi Osmanlılarca da üstlenilmiştir.

19. yüzyılın ortalarında etkisini tüm dünyaya yayan zamanının en ileri teknolojik gelişmesi olan telgrafın İstanbul-Şumnu hattı yapımının 1854 yılında tamamlanması ve 1855’te Osmanlı’da aktif şekilde kullanıma başlanması (Çakılcı, 2015/2, s. 66) dikkate alındığında, 28 yıl öncesinde kullanıma başlayan teknoloji hakkında eğitim görmesi için yurt dışına öğrenci gönderiminin 28 yıl sonra gerçekleşmesi, söz konusu teknolojik gelişmelerin oldukça geriden takip edildiği yönünde eleştirilere kapı aralayacak bir örnek olması açısından değerlendirilebilir. Diğer taraftan, dönemin şartları düşünüldüğünde telgrafın gerek Kırım Savaşı sırasında savaş mahalli ile irtibat kurulması gerek müttefik Avrupa devletlerinin başkentleri ile hızlı ve kolay iletişimin sağlanmasına olanak tanıması nedeniyle Osmanlı’da hat yapımının ve telgraf eğitiminin Avrupalılarca desteklendiği ve bu destek neticesinde özellikle Rumeli’de birçok telgrafhane açılarak gerek ülke içinde gerek komşu ülke hatlarıyla bağlantı kurularak ülke dışında iletişimin sağlanmasına olanak tanındığı göz önüne alındığında (Çakılcı, 2014, s. 52) yani genel çerçeveden bakıldığında Osmanlı’nın tüm sınır ülkeleri ve hatta sınır uçlarında bulunan özerk idarelerle ve hududu olmayan ülkelerle de denizaltından kablolar geçirerek oldukça geniş bir telgraf ağını 15 - 20 yıl gibi kısa süre içerisinde kurduğu (Çakılcı, 2014, s. 53) düşünüldüğünde döneminin teknolojisine ne kadar önem verdiği ve uygulamadaki başarısı objektif şekilde değerlendirilebilir1_{. Osmanlı’da 1864’te 76 telgrafhane varken 6 yıl}

sonrasında yani 1870’te bu sayının 301e ulaşmış olması, Osmanlı telgraf hareketinin ilerleyiş ivmesini göstermek adına iyi bir örnektir (Durgun, 2014, s. 69). Ülke içerisinde bu kadar kısa sürede bu kadar çok sayıda telgrafhanenin açılması ve ağ yapısının bu kadar hızlı ve kapsamlı şekilde geliştirilmesinin bir nedeninin de merkezi otoritenin gücünü artırarak taşra üzerinde hâkimiyeti güçlendirme isteği olduğu söylenebilir(Kaçar, 1995, s. 46).

Telgraf Mekteb-i Âlisi

1909 tarihinde uzman telgrafçı görevine kalifiye eleman yetiştirilmesi adına Darüşşafakalılarca Telgraf Mekteb-i Âlisi isminde telgraf binası içerisine yeni bir mektep açılmıştır. Bu okulun kurucu, yönetici ve öğretmen kadrosu tamamen Darüşşafaka mezunlarından ve alanlarında uzman kişilerden2 _{oluşmuştur. Söz konusu Posta ve Telgraf Mektebi, 1923te bir süre}

kapatılmış, ancak 1924 tarihinde tekrar eğitime açılmıştır. 1931 tarihinde tekrar kapatılmış ve 1933te ise yeniden açılmıştır. Bir süre Ankara’ya taşınmış fakat sonrasında tekrar İstanbul’a taşınarak Mühendis Mektebi içerisinde bir bölüm olacak şekilde eğitime devam edilmiştir (Demir, 2005). Söz konusu mektep, Osmanlı zamanında telgraf eğitimine yönelik olarak açılan son mektep olması ve yabancı dil öğretimi de dahil tüm hocalarının Darüşşafakalı Osmanlılar olması dolayısıyla yabancı hocalar ile başlayan telgraf eğitiminin tamamen Osmanlı hocalarca devam ettirildiğini göstermesi açısından önemlidir.

Paris’te Osmanlı Telgraf Mühendisleri

Osmanlı’da yeni teknolojik yapılanma doğrultusunda değişikliklerin yapılabilmesi bir şekilde konunun yabancı uzmanları tarafından gerçekleştirilebilse de devamlı ilerlemenin yani bir sürekliliğin sağlanabilmesi için toplumda Avrupa’daki yenilikleri pratikte uygulayabilecek konuya hâkim bireylerin bulunması ve aktif görev alması gerekmiştir. Bu durumda söz konusu yenilikleri

1 _{Osmanlı’ya telgrafın ilk kez tanıtımı İstanbul’da bir maden mektebi kurmak üzere geçici olarak görevlendirilen Amerikalı}

Prof. Lawrance Smith’in Amerika’dan bir telgraf aleti sipariş etmesi ve 9 Ağustos 1847 tarihinde Sultan Abdülmecid Han huzurunda Beylerbeyi Sarayı’nın iki ayrı odasında kurulan makineler arasında iletişimin sağlanması ile gerçekleşmiştir. (Keskin & Sönmez, 2009, s. 68, 69). Detaylı Bilgi için bakınız: Keskin, Ö., & Sönmez, A. (2009). Telgrafın Osmanlı İmparatorluğu’nda Yayılması: Çanakkale Telgraf Hattı Örneği. OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi(25), s. 67 - 81.

2_{Kadro ve verilen dersler hakkında bilgi vermek gerekirse kısaca şöyle özetleyebiliriz: Telgraf Mekteb-i Âlisi müdürü, aynı}

zamanda medeni hukuk ve idare hukuku öğretmeni olan Şükrü Bey, Fransızca öğretmeni Mustafa Fuat Bey, telgraf ve elektrik öğretmeni Mehmet Emin Bey, geometri öğretmeni Mustafa Suphi Bey, matematik öğretmeni Hasan Bey, telgraf işletmesi ve yönetmelikleri öğretmeni Hüsnü Sadık Bey, posta öğretmeni Ahmet Avni Bey, kitabet öğretmeni Ali Kami Bey, meslek dersleri veren Mehmet Ali Bey (Demir, 2005, s. 63)

uygulayabilecek kalifiye eleman yetiştirilmek üzere birçok öğrencinin devlet desteği ile Avrupa’ya gönderilerek seçilen alanlarda uzmanlaşmalarının sağlanması amaçlanmıştır. Bu doğrultuda Sultan II. Abdülhamit döneminde çeşitli alanlarda mühendislik eğitimi almaları için Avrupa’ya gönderilmiş bulunan toplam 24 öğrenciden 12sinin telgraf konusunda eğitim görmeleri, dönemin teknolojik gelişmelerinin öneminin farkında olunduğunu ve ülkede de bu gelişmelere ayak uydurmak gerektiği konusuna gereken değerin verildiğini göstermesi açısından önemlidir (Gençoğlu, 2014, s. 49).

Yurt dışına ilk öğrenci gönderimi 1830 tarihinde masrafları Serasker Hüsrev Paşa tarafından karşılanarak askeri eğitimlerinin almak üzere yurtdışına Paris’e Abdüllatif, Hüseyin, Mehmed Reşid, Ahmed ve Edhem isimlerindeki 5 öğrencinin gönderilmesi ile başlamıştır (Erdoğan, 2010, s. 125) şeklinde belirten yazarlar olduğu gibi, yurt dışına ilk öğrenci gönderiminin dilbilimi alanında olduğu, Fransızcayı tahsil etmek ve gelişmeleri kaynağından doğrudan öğrenmek üzere III. Selim tarafından Paris’e gönderilen İshak Bey’in bu yurt dışına öğrenci gönderiminin miladı olduğunu belirten yazarlar da mevcuttur (Ulu, 2014, s. 496, 497). Ayrıca 22 Ramazan 1286 yani 26 Aralık 1869 tarihli Tezkere-i Seniyye’de Mektebi Sanayi’de okuyan 20 öğrencinin yurt dışına Paris’e mühendislik konularında eğitim almaya gönderildikleri bilgisi yer almaktadır (Aslan C. , 2014, s. 27) (Semiz & Kuş, 2004, s. 282). Bu bilgiler dikkate alındığında, yurt dışına öğrenci gönderimlerinin telgraf mühendisleriyle başlamadığı, nitekim 1883’te yurt dışına öğrenime giden ilk telgraf memurlarından önce de başka farklı mühendislik alanlarında öğrenim görmeleri için yurt dışına öğrenci gönderimlerinin olduğu anlaşılmaktadır.

Osmanlı’da; Avrupa’da eğitim alarak yenilikleri öğrenmeleri ve bilgilerini ülkelerine aktararak Osmanlı’nın yeniden gelişimine destek sağlamaları planlanan öğrencilerden Paris’teki Yüksek Telgraf Mektebi’ne telgraf mühendisliği eğitimi almak üzere gönderilenler ve gönderildikleri yıllar, Darüşşafaka Lisesi mezunlarından 1883’te Ahmet Fahri, Mustafa Fuat, Şevki ve Salih Zeki (Kadıoğlu, 2005, s. 157) (Aslan C. , 2014, s. 27, 28); 1885’te Mehmet Ali ve Mustafa Nesimi; 1887’de Mehmet Emin ve İhsan; 1889’da Mehmet Sait ve Mehmet Ferit; 1891’de Giritli Hüseyin ve Mazlum şeklinde sıralanabilir(Aslan C. , 2014, s. 27, 28). Bu durumda ilk kez 1883te 4 öğrenci ve ardından her iki yılda bir 2şer öğrenci olarak düzenli şekilde gerçekleştirilmekte olan öğrenci gönderimlerinin 1891’den sonra durduğu görülmektedir. 1892 yılı da dahil bu yıldan itibaren hiçbir telgraf öğrencisinin Paris’e gönderilmemesinin nedenleri düşünüldüğünde; 1892 yılında Jön Türklerin katıldığı bir gösteriye yurt dışına eğitim görmek üzere gönderilen öğrencilerden de katılanların olması nedeniyle Sultan II. Abdülhamit Han’ın siyasi karışıklık ve muhalif olgulara karşı hassasiyeti neticesinde bu gösteriye katılanların geri çağrılması (Davison, 2003, s. 364) (Demir, 2005, s. 169) önemli bir etken olarak gösterilebilmekle birlikte, Avrupa’ya gönderilen öğrencilerin burslarının düzenli şekilde ödenememesi dolayısıyla karşılaştıkları güçlükler de dikkate alınması gereken bir diğer önemli etkendir.

Paris’e gönderilen ve telgraf konusunda uzmanlaşmaları amaçlanan 12 öğrencinin hepsinin Darüşşafaka mezunu olması ve farklı ülkelere dağıtılarak farklı gözlemler ve edinimler kazanmalarının sağlanması yerine hepsinin Fransızca Ecole Supérieure des Telegraphes’e yani Paris Telgraf Yüksek Mektebi’ne gönderilmiş olmalarının; her ne kadar diğer ülkelerdeki eğitim, uygulama ve bilgilerin edinimi açısından bir kısırlığa neden olabileceği yönünde eleştirilmesi mümkün olsa da, farklı ülkelere mühendislik, hukuk gibi alanlarda eğitim almak üzere gönderildikleri halde bu alanlarda zorlanarak ve gönderildikleri okullarda tutunamayarak onun yerine ressamlık, şairlik gibi çeşitli sanat alanlarında ilerleyerek ülkesine geri dönen ve bu nedenle de güzel sanatlarda ilerlemeye yönelik çalışmalardaki katkıları yadsınamasa da asıl gönderiliş amaçlarına uygun eğitimi alamadan geri döndüklerinden dolayı ülkenin o alanlarda kalkındırılması ve geliştirilmesine fayda sağlayamayan öğrencilerin durumu da göz önüne alındığında, aynı okula önce giden öğrencilerin sonrakilere destek olabilmeleri, yaşam koşullarından, eğitimleriyle ilgili birbirlerine bilgi aktarımlarına kadar çeşitli konularda yardımlaşmaları, bu öğrencilerin okullarını

bırakmadan başarıyla tamamlamaları gerek Osmanlı’nın Paris Telgraf Yüksek Mektebi’nde prestijli bir konum kazanmasına gerekse ödenen bütçenin öğrencilere yapılan yatırım şeklinde bir getirisinin olmasına ve telgraf alanında devlete ve millete faydalı hizmetler verilebilmesine olanak sağlamasına vesile olması; aynı mektep mezunlarının gönderilmesinin avantaj ve getirileri olarak addedilebilir. Ayrıca Osmanlı’da telgraf memuru olarak çalışanlar da 1882 tarihinden 1908 - 1909 yılına kadar yalnızca Dârüşşafaka mezunları içerisinden seçilmiştir (Çeşme, 2008, s. 52). İkinci Meşrutiyet sonrasında 1908 tarihinde ise Hüsnü Sadık, Abdürrezzak, İsmail Hakkı ve Ali Ulvi olmak üzere 4 Darüşşafaka mezunu ve Baha Ali olmak üzere toplam 5 öğrenci posta ve telgraf başmüfettişliği ve başmüdürlük konularında yeterli donanıma sahip olabilme adına Posta ve Telgraf Nezareti’nce Paris’e gönderilmiştir. Bundan 1 - 2 yıl sonra bu kez sınav yapılmış ve sınavı kazanan Abdüllatif ve Hasan adında 2 Darüşşafaka mezunu ile Agop Efendi olmak üzere toplam 3 kişi telgraf, telsiz telgraf, elektrik ve telefon konularında tahsil görmek üzere yine Posta ve Telgraf Nezareti’nce ve yine Paris’e gönderilmiştir.

Balaklava’dan Varna’ya ve Balaklava’dan İstanbul’a deniz altından kablo çekmeleri sonucu ilk telgraf hattının Rusya’ya karşı Osmanlı müttefiki olan İngilizler tarafından kurulmuş (Çeşme, 2008, s. 51) olmasına, yani telgraf üzerinde Fransa gibi İngiltere’nin de ve şirketlerinin de aktif rol almasına karşın Osmanlı’da öğrencilerin telgraf eğitimi almaları için niçin hepsinin ve her seferinde Fransa’ya gönderilmelerinin tercih edilmiş olduğu merak uyandırabilir. Bunun nedeni; Fransa’nın Osmanlı’nın Avrupa ile iletişiminde gerekli olan telgraf ağlarının yapımındaki ilk imtiyazlı ülke olması, Darüşşafaka’da eğitim veren birçok Fransız hocanın bulunması ve Paris’e telgraf eğitimine öğrenci gönderilmesinde bu hocaların etkili olmaları (Kadıoğlu, 2005, s. 156, 157), hem de 2 Ekim 1855 tarihinde kabulünün Paris Sefareti’ne diğer devletlere bildirilmesi üzere emir verildiği telgraf işbirliğine yönelik Osmanlı’nın ilk antlaşmasının Fransa ile yapılmış olması (Çakılcı, 2014, s. 55), özetle Fransa’nın telgraf konusunda Osmanlı üzerindeki yoğun etkisi olarak gösterilebilir.

Telgraf Mühendisi Bir Bilim Tarihçisi

1883 yılında Fahri, Mustafa Fuat ve Şevki Beyler ile birlikte Paris’teki Yüksek Telgraf Mektebi’ne gönderilen Salih Zeki Bey, eğitimini tamamlayarak ülkesine döndüğünde bir taraftan Posta Telgraf Nezareti’nde çalışmaya, diğer taraftan Darüşşafaka’da ders vermeye başlamıştır. Salih Zeki Bey, ortaöğretim fizik kitabı olan ilk basılı eserini birlikte Darüşşafaka’da ve Paris’te okuduğu Ahmet Fahri Bey ile birlikte yazmıştır. Halide Edip Adıvar ile birlikte yayınladığı bir eser ise Auguste Comte ve Felsefe-i Müsbete adlı makaledir. Ancak özellikle matematik ve astronomi bilimlerinde terimleri açıklayan ve doğulu batılı bu alanlardaki bilim insanlarının hayatlarını ve eserlerini derleyip tanıtan 12 ciltlik Kamus-ı Riyaziyat’ın hazırlanmasında matematikçilerin ve filozofların hayatlarının İngilizce eserlerden derlenmesinde Halide Edip Adıvar’ın çok desteği olmuştur. Vidinli Tevfik Paşa’nın da matematik konusunda gerek yazdıklarından yararlanması, gerek “énergie” teriminin Türkçe karşılığının ne olması gerektiği gibi çeşitli bilimsel konulardaki tartışmaları ve bilgi alışverişleri Salih Zeki Bey’e hem matematik hem fizik alanında yeni fikirler kazandırmıştır. Salih Zeki, bilgilerini hocalığı vesilesiyle genç nesillere aktardığı gibi, ayrıca ‘Elektriğe Dair Malûmat’ gibi Mektep Mecmuası’nda yayınlanan yazıları yahut Hikmet-i Tabîiye adlı fizik kitabı, Hikmet-i Tabîiye Dersleri kitabı, Küçük Hikmet-i Tabîiye adlı Sultanî mekteplerinin 9. sınıflarına hitap eden ders kitabı gibi çeşitli fizik kitapları ve fizikle ilgili makaleleriyle (Küçük, 2013, s. 171, 177, 179) de bilgisini aktarmayı ve bilime katkıda bulunmayı sürdürmüştür. Salih Zeki’nin kendi yazdığı eserlerden başka, ‘İlim ve Faraziye (Henri Poincaré; La Science et Hypohèse) gibi çeviri eserleri de mevcuttur (Kadıoğlu, 2005, s. 156, 162).

Salih Zeki Bey 2 Temmuz 1921 yılında vefat edene kadar birbirinden farklı oldukça çeşitli görevlerde yer almıştır. Mezun olduktan sonraki ilk görev yeri Posta ve Telgraf Nezareti Fen Kalemi olan Salih Zeki Bey’in Avrupa’dan döndükten sonraki görevleri ise Rasathane müdürlüğü, Maarif Meclisi üyeliği, Maarif müsteşarlığı, Mekteb-i Sultanî müdürlüğü, Darülfünun hocalığı ve

müdürlüğü şeklinde sıralanabilir. Ayrıca eserleri dikkate alındığında iyi bir yazar olması ve matematik, astronomi, fizik gibi bilimsel birçok ders kitabından sözlüğe kadar çeşitli eserlerinin yanında mesleğiyle ilgili olarak ‘Ecnebi Postahaneleri’ gibi çeşitli makaleleri de bulunmaktadır (Demir, 2005, s. 169, 170).

Bu bilgiler ışığında değerlendirildiğinde Salih Zeki Bey matematikten fiziğe, astronomiden elektriğe ve telgrafa birçok konuda bilgi sahibi ve çok yönlü bir bilim adamı ve yazar olarak nitelendirilebildiği gibi özellikle yalnızca 2 cildi basılabilmiş olan 12 ciltlik Kamusi Riyazat ve Asar-ı BakAsar-ıye eserleri başta olmak üzere küçük büyük farkAsar-ı bilim dallarAsar-ındaki eserleri dikkate alAsar-ındAsar-ığAsar-ında Kadıoğlu’nun da vurguladığı üzere bir bilim tarihçisi olan(Kadıoğlu, 2005, s. 155, 163) Salih Zeki Bey’in çok yönlülüğü ve geçmişten modern zamana geniş bilgi birikimiyle bu sıfata layık önemli bir kişilik olduğunu söylemek gerekir.

Telgraf Sektörü ve Grevler

1872 yılında İstanbul Beyoğlu Telgrafhanesi’ndeki çalışanların grev yapmaları ve bu grevin 1863’te Zonguldak kömür madenlerindeki işçi grevinden sonra Osmanlı’daki grev hareketlerinin başında gelen ikinci grev hareketi olarak değerlendirilmesi (Aslan T. , 2011, s. 42) çalışanların örgütlenme fikriyle değil, işverenlere karşı haklarını korumaya yönelik bir direniş fikriyle hareket etmeleri bir yandan telgraf teknolojisinde çalışmak üzere gerek Osmanlı’daki telgraf mektepleri gerekse yurt dışına gönderilen öğrenciler vesilesiyle kalifiye eleman yetiştirilmesi ve böylece verimin artırılması amaçlanırken öte yandan telgrafhanelerde çalışanların çalışma koşul ve haklarını yeterli bulmamaları yahut benzeri sebeplerle greve gitmeleri, amaçlanan verimliliğin sağlanamamasına neden olmuştur. Grevler; yalnızca, telgrafhanelerde çalışanların greve gitmeleri ve olumsuz ve yetersiz çalışma koşullarının varlığı açısından değil, ayrıca, telgrafhanelerin verimliliğine negatif yönde etki eden olgular açısından da değerlendirilmelidir. Nitekim telgraf hatlarının çekilmesinde her ne kadar bölge tebaasının ileri gelenlerinin, zengin eşraf ve tüccarlarının masrafların karşılanmasına yardımda bulunacaklarını ve hatların çekilmesi için işgücü de sağlayacaklarını belirtmelerine ve birçok hattın çekilmesi devlet ile tebaanın işbirliği ile gerçekleşmiş olmasına (Durgun, 2014, s. 78), kısacası telgraf teknolojisinin kullanımı için gerekli altyapı inşasında halk desteği sağlanmış olmasına karşın; özellikle 1875 tarihinde Osmanlı hazinesinin iflasıyla artan grev hareketleri dolayısıyla demiryolu işçileri gibi telgraf ile ilgili olmayan farklı grev hareketleri sırasında da işçilerin telgraf hatlarını kat’ etmiş yani kesmiş oldukları; kısacası tebaanın telgraf hatlarına zarar verdikleri durumlar da yaşanmıştır (Aslan T. , 2011, s. 51).

Sonuç

Osmanlı’da önce yabancı girişimler ile başlayan telgraf sistemi sonradan millileştirilmiş ve merkez telgrafhanesi İstanbul’da konumlandırılmak üzere (Kaçar, 1995, s. 106) Hindistan’dan Avusturya’ya Musul’a, Bağdat, Halep hatlarına kadar devletin oldukça geniş olan sınırlarını kapsayacak şekilde uzun sınırlara erişmiştir. Nitekim 1869 tarihine gelindiğinde sınırlar içerisindeki çoğu çift hatta üçlü olan telgraf hatlarının uzunluğunun 25.137 km’ye ulaşmış olması; 1865 tarihinde Hindistan’dan gönderilen telgrafın aynı gün içerisinde Bağdat’a ve oradan İstanbul’a ulaşması ve sırasıyla İstanbul - Londra - Kuzey Amerika olacak şekilde farklı ve birbirine oldukça mesafeli devletlere aynı gün içerisinde ulaşarak3 _{iletişimi o zamana kadar görülmemiş dehşet şekilde}

hızlandıran bu altyapının Osmanlı’nın kapsadığı geniş yüzölçümünde başarıyla oluşturulmuş olduğunu göstermeye bir örnektir. Bu yeniliği önemseyen Devlet-i Ali, ayrıca telgraf konusunda uzmanlaşmaları ve mühendislik eğitimi almaları üzere Paris’e öğrenciler göndermiştir. Bu öğrencilerden eğitimlerini tamamlayıp ülkesine dönerek telgraf alanına büyük katkıda bulunanların olması, devletin ileri görüşlülüğü ve zamanının teknolojisini takip etmeye yönelik öğrencilerine

yaptığı yatırımı ortaya koyması açısından takdire şayanken, öte yandan sefire durumlarını arz etmelerine rağmen bir çözüm bulamadıkları için borç para alarak 3 aydır burslarını alamayan ve durumları perişan olan öğrencilerin bu hallerini padişaha telgraf ile arz etmeleri de devletin Avrupa’ya eğitim için göndermiş olduğu öğrencilere burslarını ödeyemediği zamanların da olduğu ve sistemin düzenlilik arz etmediğini gösterdiği gibi bunun padişaha arz edilmesi için de telgrafın kullanılması da enteresan bir olgudur. Nitekim telgraf fiyatları çok yüksek olmasına rağmen öğrencilerin posta ile değil de telgraf ile durumlarını İstanbul’a iletmeleri, aslında içinde bulundukları durumun ne kadar vahim olduğunu göstermektedir.

Avrupa ve Amerika’da telgraf kullanımının ardından kısa sürede Osmanlı’da da telgraf teknolojisinin kullanımı yaygınlaşmış, her ne kadar halka açık olsa da pahalı olması dolayısıyla çok tercih edilmeyen telgraf kullanımı zamanla fiyatların düşürülmesiyle4 _{halk arasında da}

yaygınlaştırılmıştır. Bunlardan başka ülke genelini kapsayacak geniş bir telgraf ağına sahip olunması, uluslararası aynı günde iletişimin mümkün kılınması, telgraf alanında eğitimin uzman yabancı hocalarca sağlanması, Paris’e telgraf mühendisliği eğitimine öğrenciler gönderilmesi gibi birçok gelişmeden bahsetmek mümkündür. Ancak devletin içerisinde bulunduğu ekonomik sıkıntılar nedeniyle telgrafhanelerde çıkan grevler yahut başka çeşitli olaylar sırasında telgraf hatlarının kesilmesi gibi durumlar, Avrupa’ya gönderilen öğrenci burslarının ödenememesi yahut eğitime gönderilen öğrencilerin siyasi içerikli olaylara katılmaları gibi olgular da telgraf konusunda ilerlemeyi olumsuz yönde etkileyen durumlar olarak göz önünde tutulmalıdır. Zira ancak bu şekilde olumlu ve olumsuz yönleriyle Osmanlı’da telgraf eğitimi yapısının objektif olarak değerlendirilmesi sağlanabilir.

KAYNAKÇA

Aslan, C. (2014, Ocak). Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Eğitim Bilimleri Alanında Yurt Dışına Öğrenci Gönderilmesi Olgusu (1923-1940). Eğitimin Kültürel Temelleri Anabilim Dalı. Ankara: Doktora Tezi.

Aslan, T. (2011, Mart Bahar 2009). II. Meşrutiyet Dönemi İşçi Hareketleri ve Bu Hareketlerin Meydana Getirdiği Sorunlar Üzerine Bir Deneme. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Ara

ş tı rma ve Uygulama Merkezi Dergisi(25), s. 33 - 66.

Çakılcı, D. (2014). Osmanlı Devleti'nde Uluslararası Telgraf İşbirliği: Sicilyateyn / İtalya Örneği.

Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 13(25 - 26), s. 51 - 82.

Çakılcı, D. (2015/2). Kıbrıs'ta Osmanlı Telgraf İşletmesi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Tarih Dergisi(62), s. 65 - 90.

Çeşme, M. (2008). XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Yükseköğrenim Kurumlarının Yapılandırılması. Trakya Üniversitesi. Yüksek Lisans Tezi.

Çetin, M., & Kök, R. (Summer 2015). Kırım Savaşı'nda Osmanlı Ordusu'nda Yaşanan Lojistik Problemler. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic Volume, 10/10, 313 - 340.

Cin, A. (Spring 2009). Avram Galanti'nin "Türkçe'de Arabî ve Latin Harfleri ve İmla Meseleleri" Adlı Çalışması. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and

History of Turkish or Turkic Volume, 4/3, 445 - 491.

Davison, R. H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu'na Elektrikli Telgrafın Girişi - The Advent of the Electric Telegraph in the Ottoman Empire. (D. M. Burak, Dü.) OTAM(Ankara Üniversitesi

Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi)(14), s. 347 - 386.

Demir, T. (2005). Salih Zeki ve 'Ecnebi Postahaneleri'nin Kaldırılması Konusundaki Görüşleri.

Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7(1), s. 169 - 185.

Demir, T. (2005). Türkiye'de Posta, Telgraf ve Telefon Teşkilatının Tarihsel Gelişimi (1840 - 1920). Ankara: PTT Genel Müdürlüğü.

Durgun, H. (2014). Teke Sancağı'nın Batısında Telgraf Hattı Tesisinin Gelişimi: Elmalı Örneği.

Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (HÜTAD)(21), s. 67 - 85.

Erdoğan, A. (2010). Tanzimat Döneminde Yurtdışına Öğrenci Gönderme Olgusu ve Osmanlı Modernleşmesine Etkisi. Sosyoloji Dergisi, 3(20), s. 121 - 151.

Gençoğlu, M. (2014, Temmuz). Sultan II. Abdülhamid’in Yurt Dışı Eğitim Politikası. Kırıkkale

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2), s. 33 - 73.

İhsanoğlu, E. (1995). Osmanlı İmparatorluğu'nun Teknoloji Çağını Yakalama Gayretleri. E. İhsanoğlu (Dü.) içinde, Çağını Yakalayan Osmanlı (s. VII - XVI). İstanbul: Yıldız Matbaacılık ve Yayıncılık.

Kaçar, M. (1995). Osmanlı Telgraf İşletmesi. E. İhsanoğlu (Dü.) içinde, Çağını Yakalayan Osmanlı (s. 45 - 120). İstanbul: Yıldız Matbaacılık ve Yayıncılık.

Kadıoğlu, S. (2005). Salih Zeki ve Çevresi. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 7(1), s. 155 - 167. Keskin, Ö., & Sönmez, A. (2009). Telgrafın Osmanlı İmparatorluğu’nda Yayılması: Çanakkale

Telgraf Hattı Örneği. OTAM: Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama

Merkezi Dergisi(25), s. 67 - 81.

Koç, B. (2010, Haziran). Osmanlı Devleti'de Islahhane ve Sanayi Mekteplerinin Kuruluş Sürecine Dair Bazı Gözlemler. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(2), s. 199 - 217.

Koyuncu Kaya, M. (Winter 2015). Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri: Varna (1774 - 1878).

Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 10/1, 383 - 418.

Küçük, S. (2013, Bahar). Osmanlıların Modern Teknoloji ile Karşılaşması: Elektrik Örneği.

Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(18), s. 161 - 185.

Semiz, Y., & Kuş, R. (2004). Osmanlı'da Mesleki Tenkin Eğitim İstanbul Sanayi Mektebi (1869 - 1930). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(15), s. 275 - 295.

T.C. Ulaştırma Bakanlığı PTT Genel Müdürlüğü. (2007). Geçmişten Günümüze Posta. Ankara: PTT Genel Müdürlüğü.

Ulu, C. (2014, Mart). 1416 Sayılı “Ecnebi Memleketlere Gönderilecek Talebe Hakkında Kanun” ve Cumhuriyetin İlk Yıllarındaki Uygulamaları. Tarih Okulu Dergisi, 7(17), s. 495 - 525.