ALANLARI VE YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ NİN BELİRLENMESİ

(1)

KÜTAHYA GÜMÜŞDAĞI MEVKİİNDE CENSİYAN’IN (Gentiana lutea L.) YAYILIŞ ALANLARI VE YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ’NİN BELİRLENMESİ

Cihan KÖSE

Kütahya Dumlupınar Üniversitesi

Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav Yönetmeliği Uyarınca Fen Bilimleri Enstitüsü Biyoloji Anabilim Dalında

YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır.

Tez Danışmanı: Dr. Öğr. Üyesi Süleyman TOPAL

Temmuz – 2019

(2)

KABUL VE ONAY SAYFASI

(3)

ETİK İLKE VE KURALLARA UYGUNLUK BEYANI

Bu tezin hazırlanmasında Akademik kurallara riayet ettiğimizi, özgün bir çalışma olduğunu ve yapılan tez çalışmasının bilimsel etik ilke ve kurallara uygun olduğunu, çalışma kapsamında teze ait olmayan veriler için kaynak gösterildiğini ve kaynaklar dizininde belirtildiğini, Yüksek Öğretim Kurulu tarafından kullanılmak üzere önerilen Dumlupınar Üniversitesi tarafından kullanılan İntihal Programı ile tarandığını ve benzerlik oranının %18 çıktığını beyan ederiz. Aykırı bir durum ortaya çıktığı takdirde tüm hukuki sonuçlara razı olduğumuzu taahhüt ederiz.

(4)

KÜTAHYA GÜMÜŞDAĞI MEVKİİNDE CENSİYAN’IN (Gentiana lutea L.) YAYILIŞ ALANLARI VE YETİŞME ORTAMI ÖZELLİKLERİ’NİN BELİRLENMESİ

Cihan KÖSE

Biyoloji, Yüksek Lisans Tezi, 2019

Tez Danışmanı: Dr. Öğretim Üyesi Süleyman TOPAL

ÖZET

Bu araştırma 2012-2019 yılları arasında Türkiye'de nadir yayılış gösteren Gentiana lııtea L. ‘nın Kütahya Gümüşdağı Radar mevkiisinde ki yayılış alanı ve yetişme ortamın özelliklerinin belirlenmesi maksadıyla yapılmıştır. Kütahya il merkezinin güneyinde doğu-batı yönlerinde uzanan Gümüşdağı dağ silsilesinin en yüksek iki noktası Karlıktepe ve Nalbanttepe’dir. Bu kısımlarda çok nemli orman bitki örtüsü vardır. Alpin orman zonunda ve üzerinde doğal yayılışı olan bu bitkinin, insan eliyle usulsüz ve yasadışı yollarla sökülmesi ve yoğun olarak küçük ve büyükbaş hayvan otlatılması sebepleriyle bitki popülasyonunda yeterli gelişme sağlanamamıştır.

Bu çalışmada Gentiana lutea L.’nin sahada doğal yayılış alanları, morfolojik özellikleri, ekolojik tespitler ve sahadaki durumu ile ilgili bulgular verilmiştir. Bu alanın titizlikle koruma altına alınması şiddetle önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler: Gentiana lutea L., Kütahya.

(5)

DETERMINATION OF DISTRIBUTION AREAS AND HABITAT CHARACTERISTICS OF GENTIANA LUTEA L. IN KÜTAHYA GÜMÜŞDAĞI AREA

Cihan KÖSE

Biology, M. Sc. Thesis, 2019

Thesis Supervisor: Assist. Prof. Süleyman TOPAL

SUMMARY

This research showing rare species of "Gentiana lııteal '" in Turkey between the years of 2012-2019 of the "Kütahya Gümüşdağ Radar" to determine the characteristics of the distribution and habitat in the area of location is made for the purpose. “Karlıktepe and Nalbanttepe” are the two highest points of Gümüşdağı mountain range lying in the east-west directions to the south of Kütahya city center. These parts have very humid forest vegetation. This plant, which has a natural spread in and around the Alpine forest zone, has not been adequately developed in the plant population due to unmethodical and illegal dismantling by humans and intensive grazing of small and bovine animals. In this study, the natural distribution areas of the Gentiana lutea L, morphological characteristics, ecological determinations and their status in the field are presented.

It is strongly recommended that this area must be meticulously protected.

Keywords: Gentiana lutea L., Kütahya.

(6)

TEŞEKKÜR

Tez çalışmalarımı teşvik eden, rehberlik eden ve büyük emeği geçen tez danışmanım Sayın Dr. Öğretim Üyesi Süleyman TOPAL’a teşekkürü bir borç bilirim.

Yine Yüksek Lisan eğitimim boyunca arazi ve büro çalışmalarımda desteğini esirgemeyen Orman Mühendisleri Ufuk TUNA ve Mustafa AYDIN’a, Araştırma Görevlisi Ayhan YILMAZ’a, her zaman destek ve motivasyon sağlayan sevgili eşim Nazlı YOLÜÇ KÖSE’ye teşekkür ederim.

Yüksek lisans tezimin objesi olan Censiyanları, ağaçları, kuşları, böcekleri, yaban hayatını kısacası orman ekosistemlerini ve birçok bileşenlerini her daim koruyan, gözetleyen, geliştiren Kütahya özelinde Orman Bölge Müdürlüğü’ne ve ülkemiz nezdinde Orman Genel Müdürlüğü’ne Şükran ve minnetlerimi arz ederim.

Saygılarımla..

(7)

İÇİNDEKİLER

Sayfa

ÖZET ... v

SUMMARY ... vi

ŞEKİLLER DİZİNİ ... ix

ÇİZELGELER DİZİNİ ... xi

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ... xii

1. GİRİŞ ... 1

2. BİTKİNİN TANIMI VE BOTANİK ÖZELLİKLERİ ... 5

2.1. Gentiana lutea L.'nın, Tıbbi Kullanım Alanları ... 7

3. MATERYAL VE YÖNTEM... 9

3.1. Jeolojik Yapı ... 9

3.2. Coğrafi konum ... 9

3.3. Meteorolojik Verilere Göre İklim Tipi Değerlendirmesi... 10

3.4. Toprak Analizleri ... 12

3.4.1. Numune bilgileri ... 12

3.4.2. Analiz sonuçları ... 13

4. METOD BİLGİLERİ ... 15

4.1. Toprak Analiz Raporu ... 15

4.2. Uydu haritası ve Örnek Alan Noktaları Krokisi ... 17

5. DEĞERLENDİRME ... 19

5.1. Sahaya ve Bitkiye Ait Fotoğraflar ... 23

5.2. Orman Tipleri Belirtilirken Kullanılan Rumuzların Tanımlamaları... 49

5.3. Censiyen Popülasyonu Yayılış Durumu Değerlendirme Tablosu... 51

6. SONUÇ ... 53

KAYNAKLAR DİZİNİ... 55 ÖZGEÇMİŞ

(8)

ŞEKİLLER DİZİNİ

Şekil Sayfa

1.1. Türkiye’de censiyan bitkisi dağılış durumu ... 1

2.1. Genç censiyan bitkisi ... 5

3.1. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı haritası ... 10

3.2. Meteoroloji Genel Müdürlüğü Kütahya İli meteorolojik veriler tablosu-2019 ...11

3.3. Kütahya’nın ortalama sıcaklık grafiği ...11

4.1. Kütahya ili Gümüşdağı mevkii censiyan popülasyonu yayılış durumu örnek alan krokisi . 17 5.1. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı rakım kademeleri ... 19

5.2. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme meşçere haritası ... 20

5.3. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı bakı haritası ... 21

5.4. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı eğim haritası ... 22

5.5. Radar mevkii; Vejetasyon başlangıcında uyanan censiyanler, 30 Nisan 2015 ... 23

5.6. Çiçek sapı oluşumundan önceki aşama da rozet yapraklı censiyanlar, Mayıs 2013 ... 24

5.7. Tohum tutmuş censiyanlar, Temmuz 2012 ... 24

5.8. Tohum tutmuş censiyanlar Temmuz 2012 ... 25

5.9. Radar mevkii; olgunluğa erişmiş tohum dökmeye hazırlanan censiyanlar, Ekim 2012 ... 25

5.10. Çimlenmiş censiyan fideleri-Eylül 2014 (2. yaşında) ... 26

5.11. Çimlenen censiyanlar, Mayıs 2013 ... 26

5.12. Çimlenen censiyanlar, 2013 ... 27

5.13. Censiyan bitkisinin toprak üstü kısımlarının rizomları üzerindeki görünümü, 2013 ... 27

5.14. Censiyan bitkisinin toprak üstü kısımlarının (Rozet Yaprakların) rizomları üzerindeki görünümü, 2013 ... 28

5.15. Censiyan bitkisinin rozet yaprakların rizomları üzerindeki görünümü, 2013 ... 28

5.16. Çukur açılarak ölçüm yapılan censiyenin; zarar görmemesi için tekrar toprakla doldurulması ... 29

5.17. Censiyanlar: boyuna damarlı ve sapsız yaprakları 47 cm uzunluğa,13-14 cm genişliğe ulaşan oval yapraklar oluşturur ... 29

5.18. Bolluk derecesinin seyrek yayılışta olduğu censiyan sahası ... 30

5.19. Bolluk derecesinin ‘yoğun yayılışta’ olduğu censiyan sahası ... 30

5.20. Censiyanlar 70 cm den daha derinlere giden kök sistemi oluştururlar ... 31

5.21. Çukur açılarak rizom boyu ölçülen censiyanın; zarar görmemesi için tekrar toprakla doldurulması ... 31

5.22. Censiyan da insan zararı, Eylül 2012 ... 32

5.23. Censiyan da insan zararı (Eylül – 2012) ... 32

(9)

ŞEKİLLER DİZİNİ (devam)

Şekil Sayfa

5.24. Censiyanda otlatma zararı ... 33 5.25. 2019 Yılı doğal çiçek soğanlarının ihracat listesi tablosu ... 34 5.26. Kütahya ili Gümüşdağ Mevkii Censiyen popülasyon değerlendirme haritası ... 52

(10)

ÇİZELGELER DİZİNİ

Çizelge Sayfa

3.1. Numune bilgileri ... 12

3.2. Analiz sonuçları ... 13

3.3. Toprak analiz raporu... 13

3.4. Toprak tahlili metod bilgileri ... 14

5.1. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No:1) ... 35

5.7. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No: 8) ... 41

5.10. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No:11)... 44

5.15. Orman tipi tanımlamasında kullanılan rumuzların açıklamaları ... 50

5.16. Censiyen popülasyonu yayılış durumu değerlendirme tablosu ... 51

(11)

SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ

Kısaltma Açıklama

Kg Kilogram (Ağırlık ölçü birimi) m² Metrekare (Alan Ölçü Birimi) M² Metrekare (Alan Ölçü Birimi)

Ha Hektar (Alan Ölçü Birimi)

gr Gram (Ağırlık ölçü birimi)

cm Santimetre (Uzunluk ölçü birimi)

WGS_1984 World Geodetic System 1984 (1984 yılında tanımlanmış dünya jeodezik sistemi)

UTM Universal Transversal Mercator (Transversal konumlu teğet silidirik projeksiyondur.)

UTM_ZONE_35N UTM projeksiyonunda Kuzey 35. dilim orta meridyenidir.

GPS Dünya üzerinde herhangi engelsiz bir görüş hattında, dört veya daha fazla uydusu ile her türlü hava koşulunda yer ve zaman bilgileri sağlayan uzay tabanlı uydu navigasyon sistemidir.

(12)

1. GİRİŞ

Censiyan (Gentiana lutea L.) seksen yedi cins ve yaklaşık bin altı yüz elli türü olan Censiyangiller (Gentianaceae) familyasından bir bitkidir. Bu familyadaki Gentiana cinsine ait tür sayısı ise üç yüz altmış civarındadır (Sermin vd., 2011). Gentiana lutea L. tedavi edici özelliği ve ekonomik değeri bulunan tür olup halk dilinde Gentiana lutea L.; sarı centiyan, sarı censiyan, cintiyan, cintiyane, çityane, cimtiyen, enzian, arapdede, büyük kantaron, sarı kantaron otu, jensiyan, afat, güşad otu, pancar otu, eşek turbu, acı kök, acı ot, sivri kökü, yılan otu, defneyezit kökü olarak bilinir (Öztürk, 1997; Anonim, 2009b; Anonim, 2010b).

Ülkemizde çok az yerde ve küçük alanlarda yetişmekte olan censiyan Bursa Merkez (Uludağ), Kütahya/Merkez (Radar-Gümüşdağı), Kütahya/Domaniç (Acısu, Darıtepe, Domuzkertiği ve Üçtepeler mevkileri), Bilecik/Bozüyük (Acısu) İzmir/Ödemiş (Bozdağ) ve Sinop/Ayancık (Zindan dağı) da doğal olarak yayılış göstermektedirler.

Şekil 1.1. Türkiye’de censiyan bitkisi dağılış durumu.

Genelde korunaklı, atmosfer nemi düşük olan, yüksek sıcaklığı olmayan yerleri isterler (Kohlein, 1991). Bu nedenle sıcak yaz aylarında yavaş gelişirler (Kohlein, 1991; Huxley, 1992).

Yoğun ışık ve tüm gün güneş isterler fakat yüksek sıcaklık olması sebebi ile kısmen gölgede daha iyi gelişirler. Dona karşı dayanıklıdır (Anonim, 2008c).

Bitki hafif (kumlu), orta ve ağır (killi) topraklarda da gelişebilmekte olup nemli ve iyi drenajlı toprağı tercih eder. Asidik, nötr ve bazik topraklarda da yetişebilmesine rağmen gene de

(13)

alkalik (bazik) toprakları tercih eder (Kohlein, 1991; Phillips, ve Rix, 1991; Bown, 1995). Su kenarlarında nemli topraklarda ve yaz aylarında da toprağın nemli olarak bulunduğu yerleri tercih eder (Chittendon, 1956).

Censiyan zehirli olmayan ancak çok acı lezzette oldukça faydalı bir bitkidir. Sonbaharda toplanarak güneşte kurutulan kökleri birçok şifalı çay ve şurubun da hammaddesi durumundadır.

Uzun yıllar önce ülkemizde bolca bulunan bir bitkiydi. Yapısında bitkiye ilaç ve içecek imalatı sanayinde geniş kullanım alanı sağlayan önemli kimyasal maddeler bulunması ve kullanım alanlarının genişlemesi, 1980 li yıllarda bitkiye olan talebin artmasına neden olmuştur. Bu talep artışı sonucunda bitki yıllarca ticari amaçlarla sürdürülebilir faydalanma ilkelerine aykırı olarak, hatalı ve aşırı şekilde toplanarak tahrip edilmiştir. Sonuçta ülkenin önemli ihraç ürünlerinden biri olan bu bitki yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmış ve nesli tükenme noktasına gelmiştir (Sermin vd., 2011).

Bu olumsuz gelişme 1987-1988 yılları arasında yapılan ve aralarında censiyanın da bulunduğu 38 bitkinin ele alındığı envanter çalışması sırasında da tespit edilerek, bitki Radar ve Acısu'da bulunan doğal yetişme ortamlarında koruma altına alınmasına karar verilmiştir.. Bu başlangıçtan sonra koruma ile ilgili çalışmalar devam etmiştir.

1989 yılında Doğal Çiçek Soğanlarının sökümü, üretimi ve ihracatına ait yönetmelik hazırlanarak, Resmi Gazetede yayınlanmış ve yürürlüğe konulmuştur. Censiyanın tehlike altında olduğu aynı zamanda 1998 yılında Çekoslovakya’da yapılan CITES (Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan Ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme) toplantısında da dile getirilerek, Türk delegelere censiyan için acilen koruma ve çoğaltma tedbirlerinin alınmasının doğru bir karar olacağına karar vermişlerdir.

Söz konusu yönetmelik hükümleri ve CITES toplasında yapılan uyarılar da dikkate alınarak censiyanın (Gentiana lutea L.) toplanması ve ihracatının yasaklanması kararına varılmıştır.

Bu raporda; Tıbbi ve Aromatik Bitkilerin (TAB) çoğunun ortak özelliğinin, censiyanda da olduğu gibi nesillerinin hatalı ve aşırı toplama ile tehdit altında olduğu belirtilerek, koruma altına alınmaları gerektiği belirtilmiştir.

Bütün bunlara ek olarak bu geçici işbirliği gurubu TAB'ların sürdürülebilir kullanımı için pilot projeler hazırlanmasını ve yürütülmesini istemektedir.

(14)

Bu bağlamda uzmanlar arasında tartışmalar düzenleyerek araştırmaları desteklediği gibi ticareti ve korumaya ilişkin bilginin paylaşımını da sağlamıştır. Bir elektronik veri tabanı düzenleyerek elde edilen bilgilerin korunması sağlanmıştır (Sermin vd., 2011).

Bu raporda, sözleşmeye imza atan Türkiye'nin hazırladığı "Soğanlı, Yumrulu Bitki Yönetmeliği’nin, CITES listelerinde yer alan Gentiana lutea L. ile ilgili hükümleri tamamen yerine getirdiği ve bu türün kanun dışı yollarla toplanması ve ihracatının engellenmesini sağladığı belirtilmiştir.

Censiyan, 02.12.2018 tarihli Resmi Gazete’de (Tebliğ no: 2018/49) yayınlanan “Doğal Çiçek Soğanlarının 2019 Yılı ihracat Listesi Hakkında Tebliğ”de belirtildiği üzere, “Doğadan toplanarak ihracatı yasak olan çiçek soğanları” listesinde 18. Sırada yer almaktadır.

Gentiana lutea L., “Türkiye’nin Tehlike Altındaki Nadir ve Endemik Bitkileri” kitabının revize edilmesiyle yayınlanan “Türkiye Bitkilerinin Kırmızı Kitabı”nda “Tehlikede (EN)”

sınıfında yer almaktadır. Bu sınıf “yüksek risk altında ve yakın gelecekte yok olma tehlikesi altında” olarak belirtilmiştir (Ekim vd., 2000).

Yerinde (In-situ) ve dışarda (ex-situ) korumada genetik erozyonun önlenmesi, yaban hayatı popülasyonlarının muhafazası ve TAB'ların korunacağı doğal alanlar geliştirilmesi ve desteklenmesi istenmektedir. Bu iş için bir öncelik sırası belirtilirmiştir; 1. Sırada TAB'ca zengin İspanya, Bulgaristan ve Türkiye bulunmaktadır.

Bu bitkinin doğal barınağı olabilecek alanlardan söz edilerek Gentiana lutea için kaynak ve önemli alan olarak Türkiye tespit edilmiştir.

Türkiye'de censiyan için yapılacak araştırma ve kültüre alma çalışmalarının desteklenmesi gerektiği işaret edilmiştir (Traffic Anonimus, 2002).

Akan vd., (1999), 1995-1998 yılları arasında Türkiye’de nadir yayılış gösteren Gentiana lutea subsp. symphyandra’nın Kütahya ve çevresindeki populasyon yoğunluğunu ve taksonomik, morfolojik ve ekolojik açıdan değerlendirilmesini tespit etmek amacı ile bir çalışma yapmışlardır.

Populasyon yoğunluğu ile ilgili çalışmada Kütahya ve çevresinde 4 farklı bölgede populasyon olduğu belirlenmiş ve korunaklı olması sebebi ile çalıların içinde daha fazla yoğunluk olduğu tespit edilmiştir. Taksonun yetiştiği bölgelerden birisi Kütahya Radar mevkiinde Orman İşletme Müdürlüğü tarafından sınırlandırılan “Censiyan Muhafaza Sahası”dır. Bu bölgede diğer bölgelere göre daha yoğun bir popülasyon olduğu belirtilmiştir. Özellikle insanların gitmesinin güç olduğu yerlerde diğer yerlere göre bitkinin tabii yayılışının daha yoğun olduğu ve herhangi bir tehlike olmadığı saptanmıştır. Araştırmaya konu olan diğer bir çalışma ise Gentiana lutea’nın ekolojik

(15)

özelliklerinin belirlenmesidir. Bunun için bitkinin doğal olarak yetiştiği farklı noktalardan toprak numuneleri alınarak analiz edilmiş ve sınıflandırılmıştır. Analizde toprağın tuzluluğu, karbonat oranı, pH değeri ve organik madde içeriği incelenmiştir. Buna göre taksonun yetiştiği toprağın killi-tınlı bünyeli olduğu, hafif alkali toprağı tercih ettiği, çok kireçli toprağı sevdiği, orta derecede tuzluluğu tercih ettiği ve tuz probleminin olmadığı, orta derecede humuslu topraklarda yetiştiği belirlenerek, toprağın fosfatça zayıf olduğu tespit edilmiştir. Bu çalışmada bir de bu türün morfolojik özellikleri belirlenmiştir.

(16)

2. BİTKİNİN TANIMI VE BOTANİK ÖZELLİKLERİ

Censiyanlar Censiyangiller (Gentianaceae) familyasının bir cinsidir. Evrimleri ile ilgili olarak yapılan araştırmalar censiyanların dünyada ilk kez Afrika ve Güney Amerika gibi tropik karakterdeki alanlarda geliştiğini ve daha sonra Kuzey iklimin hüküm sürdüğü alanlara yayıldığını göstermektedir. En yaşlı censiyanlar tropik iklime sahip Latin Amerika’da tespit edilmiştir. Bütün türlerin çoğunluğu Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya’da yayılış gösterdiği tespit edilmiştir (gentian.rutgers).

Bu familya, son yapılan sınıflandırmaya göre dünyada seksen yedi cins ve 1650 kadar türle (gentian. rutgers), ülkemiz de ise 7 cins ve 26 tür ile temsil etmektedir.

Gentiana cinsi Gentianaceae (Censiyangiller) familyasının en büyük üyesi olup, dünyada yaklaşık 360 civarında, ülkemizde ise bir tanesi endemik olmak üzere 12 tür ile yayılış göstermektedir.

Censiyan türlerinin büyük bir çoğunluğu çok yıllık olup, tek yıllık olan türlerde bulunmaktadır ancak bunların sayısı minimum seviyededir. Bitkiler genellikle dallanmış, sürünücü bodur kümeler biçimindedir (Sermin vd., 2011).

Şekil 2.1. Genç censiyan bitkisi. Şekil 2.2. Olgun censiyan bitkisi.

Gentiana lutea.L. cins içerisinde en önemli tür olarak gösterilmektedir. Çünkü tıbbi özelliği olan ve bu neden uzun yıllardır kullanılan tek tür sarı censiyan (Gentiana lutea L.)

(17)

türüdür. Bu türün dışında ülkemizde doğal yayılış gösteren 11 censiyan türü daha vardır (Davis 1965-88).

Censiyan (Gentiana lutea L.) Ana yurdu kesin olarak bilinmeyen, Kuzey yarı kürenin ılıman iklim bölgelerinde dağlık yerlerde ve güneşli bayırlarda, çoğunlukla ormanlık alanlarda yetişen, yavaş gelişen çok yıllık otsu bir türdür.

50-60 yıl kadar hatta bazen çok daha uzun süre yaşamını devam ettirmektedir. Ancak, gelişmesi özellikle ilk yıllarda çok yavaş olup, kök gelişimini tamamlaması ve çiçek açabilmesi için 10 yılı aşan bir süreye ihtiyaç duymaktadır. Gövde dik, tüysüz silindirik yapıda, içi boş sarımsı parlak açık yeşil renklidir (Sermin vd., 2011).

Gentiana lutea 60-200 cm boylanabilen, yüksek rakımlarda doğal olarak yayılış gösteren, Temmuz-Ağustos aylarında sarı renkli gösterişli çiçek açan, aynı zamanda kökleri tıbbi preparatlarda kullanılan çok yıllık otsu bir bitkidir (Öztürk, 1997).

Gövdede yapraklar karşılıklı olup, üst dört-beş sarı renkli çiçekler vardır. Bir boğumda 40-50 çiçek bir arada bulunmaktadır.

Bitkinin yaprakları sayısı 5 ile 7 arasında değişen boyuna damarlardan oluşur. Eni 14 cm e kadar genişleyebilen etli ve karşılıklı dizilişteki yapraklar rozet şeklindedir. 47-48 cm e kadar boyuna uzayabilen yeşil renkli yapraklar oval şekilli ve sapsızdır. Karşılıklı dizilen yapraklar bir sonraki ile eksen olarak dikine konumludur. Rozet yapraklar çiçek sapındaki yapraklara göre daha büyük olup çiçek sapından yukarı doğru gidildikçe, yapraklar küçülmekte ve en boy oranı tohum kurullarını kavrayabilecek şekilde farklılaşabilmektedir. Bitkinin çimlenmeden olgunluğa kadar yaprak büyüklüğü yaşı ile orantılı olarak büyüklük göstermektedir.

Çiçek sapının yarısından itibaren yukarda olan küçük oval yaprakların arasından çiçek kurulları gelişimini tamamlar. Uzaktan bakıldığında içine sarıçiçekler yerleştirilmiş çiçek sepetini andıran guruplar şeklindedir. Bu haliyle sarı çiçeklerden oluşan buketlerin çiçek sapını tepesine kadar boşluksuz olarak çepeçevre sardığı gözlemlenir.

Parlak sarı, boru yapılı, toplu durumdaki gösterişli çiçekleri yetişme muhiti özelliklerine bağlı olarak Temmuz-Ağustos ayları arasında çiçek verir. Çiçeklerde dişi ve erkek organları bir arada yer almaktadır. Tozlaşma çoğunlukla tozlaştırıcı görevi gören arılar, sinekler ile bazı uçucu böcekler, kelebekler, pulkanatlılar ve kınkanatlılar tarafından yapıldığı gözlemlenmiştir.

Tohumları Eylül-Kasım ayları arasında gelişimini bitirmektedir. Kuru meyveleri ve tohumları da rüzgarın etkisiyle etrafa yayılmaktadır. Kuru meyveleri ve tohumları bazı canlılar tarafından yenilebilmektedir.

(18)

Dış yüzleri esmerimsi sarı renkte ince lifli yapıda bir mantar tabakası ile kaplı, kök gövdesini oluşturan odunsu kısmı sarımsı durumdadır. Ana ve yan köklere bağlı çok sayıda kök saçakları yer almaktadır. Kök saçakları da toprak altında metrelerce sürgün vermektedir. Köklerin kendine has hoş bir kokusu olup taze iken tatlımsı ancak daha sonra acı tattadır. Bitki tohumları ve kök sürgünleri ile çoğalabilmekte olup, yetişme güçlüğü olabilmektedir. Bu sebeple aşırı toplama ve faydalanmalar yetişme güçlüğü olan bu bitkinin neslinin devamını tehlike altına sokmaktadır.

Çiçeklenme bitkinin toprak yüzeyine çıkışından yıllar sonra başlar ve bu süre on yılı aşabilir. Her çiçek topluluğunda yirmi- yirmi beş kadar parlak sarı renkte her biri çok kısa saplı çiçekler vardır. Sarı renkteki taç yapraklar beş parçalı olup kama biçimindedir. Anterleri ve yumurtalıkları da aynı şekilde parlak sarı renkte olup çiçekler döllenme tozlukları vasıtasıyla döllendikten sonra, yumurtalıklar sarımsı açık kahve renkli sert ve şişkin yapılı önceleri yeşil, olgunlukta açık kahve renkli kapsüller biçiminde olur. Bu kapsüllerin her birinde 100-150 kadar tohum olduğu bilinmektedir. Tohumlar esmer, açık kahverengi, sert kabuklu, yassı ve yuvarlak biçimdedir. 1.000 dane ağırlığı 0,8-1,4 gr. Arasında değişkenlik gösterir. Tohumların kabuklarının sert ve “canlılığını çabuk kaybeden” tohumlular gurubunda olması bitkinin çimlenme güçlüğüne sebep oluşturmaktadır.

2.1. Gentiana lutea L.'nın, Tıbbi Kullanım Alanları

Kökleri acı özelliktedir. Gentiana lutea’nın rizomları tıbbi ilaçların yapımında kullanılır, diğer tıbbi bitkilerle karışım olarak kullanılmışlardır (Facciola, 1990; Anonim, 2009b;).

Gentiana lutea’nın kökleri şimdiye kadar sindirim sistemi ile ilgili bozukluklarda tedavi edici olarak değerlendirilmiş ve birçok tescilli ilaçların bileşiminde kullanılmıştır (Bown, 1995).

Özellikle kronik rahatsızlıklara, sindirim sistemi zayıflıklarına ve iştahsızlıklara faydalıdır.

Bağırsakları temizler (Grieve, 1984). Karaciğer, safra kesesi ve sindirim sistemini uyarıcı etkisi olup insan vücudunu kuvvetlendirici özelliğe sahiptir (Bown, 1995).

Bünyesinde iltihaplanmayı önleyici, mikropları öldürücü ve gelişmesini önleyici, safra boşalmasını kolaylaştırıcı, ateş düşürücü, midede sindirimi kolaylaştırıcı ve soğutucularda serinletici olarak kullanılan (florlu karbon: R12, R22) bileşenleri içermektedir (Holtom ve Hylton, 1979; Launert, 1981; Lust, 1983; Chiej, 1984; Grieve, 1984). Rizomları tıbbi amaçla sonbaharda hasattan sonra kurutularak değerlendirilir (Grieve, 1984).

Öztürk (1997)’e göre, Gentiana lutea L. yüzyıllardır halk arasında iştah açıcı, ateş düşürücü, antidepresan ve yarayı iyileştirici özelliklerinden dolayı yaygın bir şekilde

(19)

kullanılmaktadır. Tarihte Yunanlılar, Mısırlılar ve Romalılar Gentiana lutea L. türünü bazı karaciğer ve mide hastalıklarının tedavisi için, ayrıca Çinli doktorlar mafsal iltihabı tedavisinde kullanmışlardır (Akan vd., 1999).

(20)

3. MATERYAL VE YÖNTEM

3.1. Jeolojik Yapı

Kütahya'nın Jeolojik bakımdan oluşumu çok eskilere dayanmaktadır. I. Jeolojik zaman ve III. Jeolojik zamanda bugünkü şeklini almıştır. Bu devirlerde çökmelere, yer yer volkanizmaya ve kıvrılmalara uğramıştır. Kıvrılmaya dayanamayan tabakalar kırılarak fay hatlarını oluşturmuştur. Kütahya il merkezi ve doğusu II. derece deprem kuşağı, merkezin batısında yer alan ilçeler, I. deprem kuşağı içinde yer almaktadır. Bu fay hatlarının sonucu olarak, Kütahya ili yer altı sıcak suları bakımından güçlü bir potansiyele sahiptir. Kütahya ilinin arazi yapısında kireç taşı, kil, kum taşı tabakaları oldukça yaygındır. Kütahya’nın jeolojik yapısını oluşturan yer katmanları daha çok yatay ve yataya yakın şekilde sıralanmıştır (Kütahya Arazi Varlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü, 1992).

3.2. Coğrafi konum

Kütahya il merkezinin güneyinden doğu batı istikametinde uzanan Gümüşdağı silsilesinin 1901 metre rakımlı Nalbant tepe ile yaklaşık 1 km batısında ki 1892 metre rakımlı Karlık tepesini de içine alan yaklaşık 635 914 m² sahada yayılış göstermektedir.

(21)

Şekil 3.1. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı haritası.

3.3. Meteorolojik Verilere Göre İklim Tipi Değerlendirmesi

Kütahya Akdeniz Fitocoğrafya Bölgesinin Batı Anadolu Bölümü ile İran-Turan Fitocoğrafya Bölgesinin Orta Anadolu Bölümüne geçiş yaptığı alanda bulunmaktadır. İklimsel olarak ise Akdeniz iklim Kuşağı’nın Karasal İklime geçiş yaptığı bölgelerde bulunmaktadır.

(22)

Bitki yetişme ortamının tamamını orman rejimi altındaki alanlar oluşturmaktadır. Bu alanlar günümüz itibariyle yerleşim yeri ve sanayi kaynaklı kirlilik tehdidinden nispeten uzak iken hayvan otlatma ve bitki tedarikçilerinin kaçak ve uygunsuz üretim metotları ile tehlike altındadırlar.

Şekil 3.2. Meteoroloji Genel Müdürlüğü Kütahya İli meteorolojik veriler tablosu-2019.

Şekil 3.3. Kütahya’nın ortalama sıcaklık grafiği.

Bitkinin yaşam ortamının iklim özelliğinin belirlenmesinde Erinç’in yağış etkenliği indisine göre:

Im=P/Tom Im= yağış etkenliği indisi, P= yıllık ortalama yağış miktarı (mm) Tom = yıllık ortalama yüksek sıcaklık (°C)

Kütahya Merkez Meteoroloji İstasyonu (Rakımı=969 m.) verilerine göre Yıllık ortalama yağış miktarı = 559,8 mm.

(23)

Yıllık ortalama yüksek sıcaklık = 17 °C

Gümüşdağı censiyan yetişme ortamlarının ortalama rakımı 1822 m. (yetişme ortamı ortalama rakımı; alansal ağırlıklı ortalama rakımıdır) ve rakıma göre yıllık ortalama yağış miktarı ve yıllık ortalama yüksek sıcaklığa enterpolesi yapıldığında indis değeri;

Im = 1020,42/ 12,74= % 80,09 olmaktadır.

Buna göre; bitkinin yetişme ortamı iklim özellikleri Erinç’in Yağış Etkenliği İndisi kriterlerine göre değerlendirildiğinde Im> % 55 olduğundan “Çok nemli iklim tipi” ve “Çok nemli orman bitki örtüsü” niteliklerine sahip olduğu görülmüştür.

3.4. Toprak Analizleri 3.4.1. Numune bilgileri

2019 Yılı içerisinde censiyan yetişme alanlarında belirlenen 2 noktada açılan toprak çukurundan 0-20, 20-50, 50-75 cm derinlik kademelerinde 3 er adet numune alınmıştır.

Çizelge 3.1. Numune bilgileri.

Lab. No

Numune Özellikleri Numune Bilgileri

Rengi

Mutlak Kuruda Toplam Ağırlık

(g)

Mutlak Kuruda

>2mm (Kaba Kısım) (g)

Mutlak Kuruda

<2mm (İnce Kısım)

(g)

Profil Derinlik Alındığı yer

19T0682

10YR 5/4 Mat Sarı

Kahve

1338 479 859 1 0-20 494 nolu Bölme Çkc3 746465-4366983

19T0683

10YR 5/4 Mat Sarı

Kahve

1663 411 1252 1 20-50 494 nolu Bölme Çkc3 746465-4366983

19T0684

2,5YR 5/6 Sarımsı

Kahve

997 295 702 1 50-75 494 nolu Bölme Çkc3 746465-4366983

19T0685

10YR 4/3 Mat Sarı

Kahve

1526 372 1153 2 0-20 496 nolu Bölme OT 746903-4366576

19T0686

2,5YR 2/3 Gri Sarımsı

Kahve

1449 395 1055 2 20-50 496 nolu Bölme OT 746903-4366576

19T0687 2,5Y 5/2

Koyu Gri 1640 410 1230 2 50-75 496 nolu Bölme OT 746903-4366576

(24)

3.4.2. Analiz sonuçları

Çizelge 3.2. Analiz sonuçları.

Lab. No Profil Derinlik Kum Kil Toz TT OM Kireç pH EC

% % % % % mS/cm

19T0682 1 0-20 38.39 44.76 16.85 Kil 2.25 0.01 6.41 0.04 19T0683 1 20-50 36.40 44.73 18.87 Kil 1.47 0.01 6.59 0.03 19T0684 1 50-75 53.01 44.41 2.58 Kumlu

Kil 0.67 0.01 6.63 0.03 19T0685 2 0-20 42.53 44.71 12.76 Kil 3.03 0.01 6.03 0.07 19T0686 2 20-50 40.92 44.39 14.69 Kil 1.00 0.01 5.52 0.04 19T0687 2 50-75 53.16 44.26 2.58 Kumlu

Kil 0.37 0.01 5.98 0.04

Çizelge 3.3. Toprak analiz raporu.

Lab. No Profil Derinlik

N Ca Mg K Na P Fe Cu Zn Mn

% ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm ppm 19T0682 1 0-20 0.16 1409 244 61 6 2.07 26 7.20 1.20 17.96 19T0683 1 20-50 0.11 1560 277 65 6 2.51 17 9.05 0.41 8.68 19T0684 1 50-75 0.08 621 363 51 5 4.43 17 5.65 0.34 14.92 19T0685 2 0-20 0.18 1506 302 31 6 1.27 32 1.97 2.17 19.49 19T0686 2 20-50 0.08 610 219 14 4 3.39 24 1.53 0.83 14.85 19T0687 2 50-75 0.05 435 63 13 5 7.72 11 0.80 0.36 13.74

Toprak numunelerinin üç kademede ve bu derinliklerde alınmasında censiyan rizomlarının toprak altındaki gelişimi dikkate alınarak kararlaştırılmıştır.

(25)

Çizelge 3.4. Toprak tahlili metod bilgileri.

Kısaltma Analiz Adı Analiz Metodu

TT Toprak Türü Hidrometre Metodu (MT06)

OM Organik Madde Walkey Black Islak Yakma Metodu TS8336 EC Elektriksel İletkenlik 1/5 (M/V) Toprak Su Karışımı TS ISO 11265 Toplam Kireç Kalsimetre Metodu TS 8335 ISO 10693

pH 1/5 Toprak Su Karışımı (V/V) ISO 10390

N Azot Kjelda hl Metodu

P Fosfor Bray Kurtz Yöntemi

K Potasyum Flame Fotometrik Metod

Na Sodyum Flame Fotometrik Metod

Mg Magnezyum AAS Metodu

Ca Kalsiyum AAS Metodu

Cu Bakır DTPA Metodu

Zn Çinko DTPA Metodu

Mn Mangan DTPA Metodu

Fe Demir DTPA Metodu

(Toprak tahlili; OGM Orman Toprak ve Ekoloji Araştırmalar Enstitüsü Müdürlüğü)

(26)

4. METOD BİLGİLERİ

4.1. Toprak Analiz Raporu

Her iki profilin 50 cm derinliğine kadar toprak türü kil, 50 cm derinlikten itibaren kumlu kildir. Toprak örneklerinde ince ve kaba kısma bakıldığında toprakların ince kısmına göre kaba kısmı daha fazladır. Dolayısıyla killi topraklarda taşlılık, toprak geçirgenliği açısından olumlu bir etkiye sahiptir.

Toprak reaksiyonu 1. profilde ve 2. profilin ilk üst kısmında hafif asittir. 2. profilin 20 cm’den daha aşağısında orta asit reaksiyona sahiptir.

Kireç açısından tüm profillerde pek az kireçlidir. Topraklar tuzsuz sınıfında yer almaktadır.

Killi topraklar göre değerlendirildiğinde her iki profilin ilk derinlik kademesinde organik madde miktarı yüksek miktarda bulunmaktadır. 1. Profilin 20-50cm’sinde orta, her iki profilin diğer derinlik kademelerinde organik madde miktarı, az sınıfta yer almaktadır.

Azot açısından 1. profilin ilk 50 cm’si ile 2. profilin ilk 20 cm’si besin içeriği orta olan türler için yeterlidir. Diğer derinlik kademelerinde ise besin isteği düşük olan türler için yeterli miktardadır.

Topraklardaki Ca miktarı 238-1150 mg/kg ise düşük, 1150-3500 mg/kg (ppm ile eşdeğer) ise orta olarak değerlendirilir. Buna göre topraklardaki Ca miktarı, 1. Profilde orta ve düşük, 2.profilin ilk derinlik kademesinde orta, 20 cm’den daha aşağılarda ise düşük olarak değerlendirilebilir. Topraktaki Mg miktarı, 50-160 mg/kg arasında ise düşük, 160-480 mg/kg ise orta sınıftadır. Buna göre Mg miktarı, 1. Profil ve 2. profilin ilk 50 cm’sinde orta, 2. profilin son derinlik kademesinde düşük sınıftadır. Potasyum (K) miktarı, 1. Profilde düşük, 2. Profilde ise çok düşük sınırlarda yer almaktadır. Sodyum (Na) miktarı bitki gelişimi açısından sorun oluşturacak seviye değildir.

Asidik topraklara göre, 2. profilin 50-75 cm’sinde topraktaki P miktarı düşük, her iki profilin diğer derinlik kademelerinde çok düşük miktardadır.

Her iki toprak profilindeki toprakların Fe miktarı, yüksek seviyelerdedir. Topraktaki Cu miktarı, her iki profilde de yeterli seviyededir. Zn miktarı 1. profilin ilk derinlik kademesi ile 2.

profilin 50 cm derinliğine kadar olan toprak örneklerinde orta, diğer derinlik kademelerinde ise düşük miktardadır.

(27)

1. Profilin 20-50 cm’si ile 2. Profilin 50-75 cm’sinden alınan toprak örneklerindeki Mn miktarı düşük, diğer derinlik kademelerindeki toprak örneklerinde ise orta sınıfta yer almaktadır.

Bilindiği üzere killi toprakları küçük gözenekli yapıya sahip olduklarından suyun ve havanın hareketi güçleşmektedir. Kil toprakları sıkı, ıslandıkları vakit havalanmaları çok zor ve ısınmaları geç olan topraklardır. Toprakların bu fiziksel özellikleri nedeniyle bitki köklerinin gelişimi açısından pek elverişli yetişme ortamı oluşturmaz.

Toprak analiz raporu verilerine göre:

Alınan 1 ve 2 numaralı profillerin her derinlik kademesinde toprak türü kil ve kumlu kil dir. Alınan toprak numunelerinin pH değerleri 5,52-6,63 arasında olup, hafif asit-orta derecede alkalen arasında değişmektedir. Toplam kireç içeriği, profillerin tamamında % 0,04-0,08 arasında olup, az kireçlidir. Toprak numunelerinin tuzsuz olduğu, toprağın ilk üst kademelerinde organik madde miktarının % 2,25-3,03 arasında değiştiği ve genel olarak organik maddece zengin olduğu görülmüştür.

Kütahya İli, Gümüşdağı Mevkisin’den 2 profilden alınan toplam 6 adet toprak numunesi;

toprak türü, pH, toplam kireç, tuz ve organik maddece genel olarak bitki yetiştirmeye uygun özelliklere sahiptir. Bütün bu değerlendirmeler, mevcut toprak numunelerine ait analiz sonuçlarına göre yapılmıştır.

(28)

4.2. Uydu haritası ve Örnek Alan Noktaları Krokisi

Şekil 4.1. Kütahya ili Gümüşdağı mevkii censiyan popülasyonu yayılış durumu örnek alan krokisi.

Censiyan bitkisinin Gümüş dağı radar mevkisin de yetişme ortamı sınırları belirlenirken en dış taraftaki (sınırdaki) fertlerin bulunduğu noktalardan GPS cihazı ile alınan koordinatlar harita düzlemine atılarak alan tespiti yapılmıştır. Buna göre tespit edilen alan 635 914m² olarak tespit edilmiştir. Sınır tespiti arazi üzerinde fiilen gezilerek son ferdin izdüşümünden koordinatlandırılmıştır.

Bilahare sahada ki censiyan varlığının ve yetişme ortamının tespiti için 100 er metre mesafe ile doğu batı, güney kuzey yönlerinde sistematik örnekleme metodu ile belirlenen 63 adet koordinat noktalarına gidilerek 2x2= 4m² genişliğinde ki alanlarda censiyan popülasyonu yayılış durumu örnek alan karneleri doldurulmuştur. Sistematik olarak atılan örnek alanlardan 6 âdeti iskan (İs) 23 adeti Orman toprağı (açık alan-OT) 27 adedi verimli orman 7 adeti ise bozuk ardıç sahalarına isabet etmiştir. Örnek alan tespitinde değerlendirilen örtme derecesi (censiyan bitkilerinin toprak üstü yaprak ve çiçek sapı kısmının 4m²lık örnek alanda toprağı örtme oranının

% olarak ifadesidir) itibariyle 63 örnek alanın sadece 23 adedinde censiyan tespit edilmiş olup bunların sadece 7 adedinde yoğun fert tespit edilmiştir.

Örnek alanlar civarında görülen censiyan fertlerinin çokluğuna göre ise bolluk derecesi seyrek, orta ve yoğun olarak değerlendirmeye alındığında 49 adedinde seyrek yayılışta, 7 adedinde orta derecede, 7 adedinde ise yoğun yayılışta olduğu görülmüştür. Sahalarda censiyanla

(29)

birlikte Sürünücü Ardıç, Kekik, Bodur Mahmut, Isırgan, Üçgül, Geven, Akyıldız, Adaçayı, Böğürtlen, Sarıçam gibi bitkiler yayılış göstermektedir. Censiyanlar bazen bir rizomdan 3-4 adete varan toprak üstü kısım (rozet yaprak) oluşturabilmektedirler.

(30)

5. DEĞERLENDİRME

Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L.

Yetişme Ortamı Rakım Kademeleri Alansal Haritası

Şekil 5.1. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı rakım kademeleri.

(31)

Censiyan yetişme ortamı rakım kademeleri alansal haritası yapımında, arazi rakımları itibariyle 3 kategoriye ayrılmıştır.

Rakım kademesi Alanı % Oranı 1750-1800 m 146 297 m² 23 1800-1850 m 390 076 m² 59 1850-1900 m 111 776 m² 18

Buna göre bitkinin ağırlıklı yetişme ortamı rakım kademesi %59 ile 1800-1850 m aralığında olup ağırlıklı ortalama yetişme ortamı yükseltisi ise 1822 m dir.

Şekil 5.2. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme meşçere haritası.

(32)

Şekil 5.3. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı bakı haritası.

Yetişme ortamı bakı haritası GİS ortamında modelleme yapılmış olup yetişme alanının çoğunluğunu sırası ile %28,61 ile kuzey doğu, %24,87 ile kuzey, %20,83 ile kuzey batı %12,55 ile doğu bakıları takip etmektedir. En az orana sahip bakılar sırasıyla %0,18 ile güney, %0,19 ile güney batı, %0,65 ile bakısız (düz alan), %0,74 ile güney doğu olarak sıralanmıştır.

(33)

Bu bulgularda bitkinin şiddetli güneşlenme ihtiyacının fazla olmadığı, nemli kuzey bakıları (alanları) tercih ettiğini göstermektedir. Bu haliyle yetişme ortamı yüksek dağlık arazi kategorisinde bulunmaktadır.

Şekil 5.4. Kütahya İli Gümüşdağ Mevkii Gentiana lutea L. yetişme ortamı eğim haritası.

(34)

Yetişme ortamının kademeleri itibariyle yapılan modelleme çalışmalarında;

Meyil kademesi Alanı % Oranı

0-20 273 096 42,95

21-40 339 746 53,43

40-60 23 072 3,62

635 914

Alanın % 53,43 ünün % 21-40, % 42,95 ininin ise % 0-20 kademesinde olduğu. Bu haliyle bitki 0-40 meyilli arazileri tercih etmektedir.

5.1. Sahaya ve Bitkiye Ait Fotoğraflar

Şekil 5.5. Radar mevkii; Vejetasyon başlangıcında uyanan censiyanler, 30 Nisan 2015.

(35)

Şekil 5.6. Çiçek sapı oluşumundan önceki aşama da rozet yapraklı censiyanlar, Mayıs 2013.

Şekil 5.7. Tohum tutmuş censiyanlar, Temmuz 2012.

(36)

Şekil 5.8. Tohum tutmuş censiyanlar Temmuz 2012.

Şekil 5.9. Radar mevkii; olgunluğa erişmiş tohum dökmeye hazırlanan censiyanlar, Ekim 2012.

(37)

Şekil 5.10. Çimlenmiş censiyan fideleri-Eylül 2014 (2. yaşında).

Şekil 5.11. Çimlenen censiyanlar, Mayıs 2013.

(38)

Şekil 5.12. Çimlenen censiyanlar, 2013.

Şekil 5.13. Censiyan bitkisinin toprak üstü kısımlarının rizomları üzerindeki görünümü, 2013.

(39)

Şekil 5.14. Censiyan bitkisinin toprak üstü kısımlarının (Rozet Yaprakların) rizomları üzerindeki görünümü, 2013.

Şekil 5.15. Censiyan bitkisinin rozet yaprakların rizomları üzerindeki görünümü, 2013.

(40)

Şekil 5.16. Çukur açılarak ölçüm yapılan censiyenin; zarar görmemesi için tekrar toprakla doldurulması.

Şekil 5.17. Censiyanlar: boyuna damarlı ve sapsız yaprakları 47 cm uzunluğa,13-14 cm genişliğe ulaşan oval yapraklar oluşturur.

(41)

Şekil 5.18. Bolluk derecesinin seyrek yayılışta olduğu censiyan sahası.

Şekil 5.19. Bolluk derecesinin ‘yoğun yayılışta’ olduğu censiyan sahası.

(42)

Şekil 5.20. Censiyanlar 70 cm den daha derinlere giden kök sistemi oluştururlar.

Şekil 5.21. Çukur açılarak rizom boyu ölçülen censiyanın; zarar görmemesi için tekrar toprakla doldurulması.

(43)

Şekil 5.22. Censiyan da insan zararı, Eylül 2012.

Şekil 5.23. Censiyan da insan zararı (Eylül – 2012).

(44)

Şekil 5.24. Censiyanda otlatma zararı.

(45)

Şekil 5.25. 2019 Yılı doğal çiçek soğanlarının ihracat listesi tablosu.

2 Aralık 2018 Tarih ve 30623 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren

‘’Doğal Çiçek Soğanlarının 2019 Yılı İhracat Listesi Hakkındaki Tebliği’in’’ (Tebliğ No:2018/49) 18. Sırasında yer alan censiyan; “Doğadan Toplamak Suretiyle İhraç Edilmesi Yasak Olan Çiçek Soğanları” arasında gösterilmektedir. Türkiye 27/4/1996 tarih ve 96/8125 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile CITES’i (Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşmesi) imzalanarak censiyan ile ilgili bütün hükümlerin uygulanacağı kabul edilmiştir.

(46)

Çizelge 5.1. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No:1).

MEŞÇERE TİPİ;PLAN/AKTÜEL OT / OT OT / OT Çsb3 / Çsbc2 Çsb3 / Çsb3

ÖRNEKLEME METODU Sistematik örnek. Metodu Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 23.06.2016 23.06.2016 23.06.2016 23.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 47 37 36 27

KOORDİNAT X: 747000 747000 746900 746900

Y: 4366500 4366600 4366600 4366700

RAKIM(m) 1855 1832 1828 1809

BÜYÜKLÜK (m²) 4m² 4m² 4m² 4m²

ÖRTME DERECESİ (%) 2% 6% 0% 0%

VERİM MİKTARI VE BİRİMİ

(FERT SAYISI/ADET) 1 3 - -

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK DERECESİ (%) Seyrek Seyrek Seyrek Seyrek

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Ardıç, Kekik, B.mahmut Üçgül, ardıç, B.mahmut Kekik, üçgül, B.mahmut. Kekik, Üçgül, B.mahmut AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER Sahada %20 oranında ardıç

var

Sahada %10 oranında

ardıç var Ağaçlandırma sahası Ağaçlandırma sahası

35

(47)

Çizelge 5.2. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No:2).

MEŞÇERE TİPİ; PLAN/AKTÜEL Çsb3 / OT Çsb3 /Çsb2 Çsb3/Çsbc3 Çsd1 / OT

ÖRNEKLEME METODU Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 23.06.2016 23.06.2016 23.06.2016 23.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 44 34 25 43

KOORDİNAT

X: 746700 746700 746700 746600

Y: 4366500 4366600 4366700 4366500

RAKIM(m) 1802 1821 1785 1818

(FERT SAYISI/ADET) - - - 48

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK DERECESİ

(%) Seyrek Seyrek Seyrek Yoğun

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Ardıç,Kekik,üçgül Isırgan, Kekik, üçgül ısırgan, Kekik Kekik, S.kuyruğu, B.mahmut

AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER

36

(48)

MEŞÇERE TİPİ;PLAN/AKTÜEL OT /OT Çsb3 /Çsb2 Bçs/Çsb2q Bçs/Çsb2

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 23.06.2016 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 52 45 35 26

KOORDİNAT

X: 746800 746800 746800 746800

Y: 4366400 4366500 4366600 4366700

RAKIM(m) 1832 1825 1826 1800

(FERT SAYISI/ADET) 18 12 - -

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK DERECESİ (%) Orta Orta Seyrek Seyrek

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Kekik, s.kuyruğu,

B.mahmut

S.kuyruğu. B.mahmut,

Kekik S.kuyruğu. Ardıç, kekik Ardıç, Kekik, Üçgül

AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER Sahada %30 oranında

ardıç var Ağaçlandırma sahası

Sahada % 5 oranında ardıç var

37

(49)

MEŞÇERE TİPİ; PLAN/AKTÜEL OT / OT OT / OT OT / OT OT / OT

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 23.06.2016 23.06.2016 23.06.2016 23.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 53 63 61 58

KOORDİNAT X:

746900 747000 747000 747000

Y:

4366400 4366100 4366200 4366300

RAKIM(m) 1843 1885 1863 1861

(FERT SAYISI/ADET) 18 - - -

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK

DERECESİ (%) Yoğun Seyrek Seyrek Seyrek

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Ardıç, Kekik, Papatya Ardıç,S. kuyruğu, Kekik, B. mahmut

S. kuyruğu, Kekik,

Papatya Ardıç, Sığırkuyruğu, Kekik

ardıç var

Sahada %45 oranında

ardıç var Sahada %40 oranında ardıç var

38

(50)

MEŞÇERE TİPİ;PLAN/AKTÜEL Çsb3/Çsb2 Çsb3/Çsb2 Çsb3/Çsb3 Çsb3-2/Çsb2

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 33 24 32 23

KOORDİNAT

X: 746600 746600 746500 746500

Y: 4366600 4366700 4366600 4366700

RAKIM(m) 1804 1804 1822 1803

(FERT SAYISI/ADET) 1 - 7 -

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK DERECESİ (%) Seyrek Seyrek Orta Seyrek

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Kekik, Üçgül, Isırgan Kekik, Üçgül, Isırgan Kekik, S.kuyruğu, B.mahmut

Kekik,S.kuyruğu, B.mahmut

AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER Ağaçlandırma sahası

39

(51)

Çizelge 5.6. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No:7).

MEŞÇERE TİPİ;PLAN/AKTÜEL Çsc3 /Çsb3 Çsc3 /Çsb3 Çsc3 /Çsb2 Bçs/Çsb2

metodu

Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 18 11 22 1

KOORDİNAT

X: 746500 746500 746400 746400

Y: 4366800 4366900 4366700 4367100

RAKIM(m) 1800 1790 1818 1778

(FERT SAYISI/ADET) - - - -

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Isırgan, Kekik Isırgan, Kekik, S.kuy. Kekik,Isırgan Kekir, Isırgan, B.mahmut AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER Ağaçlandırma sahası Ağaçlandırma sahası Ağaçlandırma sahası

40

(52)

Çizelge 5.7. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No: 8).

MEŞÇERE TİPİ;PLAN/AKTÜEL BÇS /OT Çkc3-1/OT Bçs/Çsb2 Bçs/Çsb2

ÖRNEKLEME METODU Sistematik Örnek.

Metodu

Sistematik Örnek.

Metodu

Sistematik Örnek.

Metodu

Sistematik Örnek.

Metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 4 10 17 2

KOORDİNAT

X: 746400 746400 746400 746200

Y: 4367000 4366900 4366800 4367000

RAKIM(m) 1782 1805 1801 1760

(FERT SAYISI/ADET) - - - -

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Kekik, Isırgan, Ardıç Kekik, Isırgan Kekik, Isırgan, B.mahmut Kekik, Isırgan

AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER Sahada % 5 oranında ardıç var.

41

(53)

Çizelge 5.8. Censiyen popülasyonu yayılış durumu (Cetvel No: 9).

MEŞÇERE TİPİ; PLAN/AKTÜEL Çkc3-1/Çsb2 Çkc3-2/Çsb2 Çkc3-1/Çsb2 Çkc3-2/Çsb2

metodu

Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

Sistematik örnek.

metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 3 8 9 15

KOORDİNAT

X: 746300 746200 746300 746200

Y: 4367000 4366900 4366900 4366800

RAKIM(m) 1780 1782 1791 1812

(FERT SAYISI/ADET) - - - 6

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK DERECESİ (%) Seyrek Seyrek Seyrek Orta

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Isırgan, Kekik, Üçgül Isırgan, Sığırkuy., Üçgül Isırgan, S.kuyruğu, Üçgül Ardıç, Sığırkuyruğu AÇIKLAMA VE GÖZLEMLER

42

(54)

MEŞÇERE TİPİ;PLAN/AKTÜEL BÇs/OT BÇS/Çsb2 BÇS/Çsb2 BÇs/OT

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

Sistematik örnek.

Metodu

ÖLÇÜM TARİHİ 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016 24.06.2016

ÖRNEK ALANIN

NO 16 21 14 7

KOORDİNAT X: 746300 746300 746100 746100 Y: 4366800 4366700 4366800 4366900

RAKIM(m) 1822 1825 1804 1802

(FERT SAYISI/ADET) 27 1 6 -

ÖRNEK ALAN CİVARI BOLLUK DERECESİ

(%) Yoğun Seyrek Orta Seyrek

EŞLİK EDEN DİĞER TÜRLER Ardıç Isırgan,ardıç Ardıç Ardıç, S.kuyruğu,

A.pençesi

ardıç var

Sahada %20 oranında ardıç var

43