T.C.
ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ
ZİRAAT FAKÜLTESİ
Bahçe Bitkileri
BBB404 Sert Kabuklu Meyveler
Antepfıstığı Yetiştiriciliği ve Islahı
(Hazırlayan: Prof. Dr. Neriman BEYHAN)
12. Hafta
9. ANTEPFISTIĞI ÇEŞİTLERİ
Ülkemizde çok sayıda farklı tip ve çeşit bulunmaktadır. Bu nedenle standart verim elde etmek zor olmaktadır. Siirt dışındaki yerli çeşitlerimiz şiddetli periyodisite gösterirler ve çıtlama oranları düşüktür.
Yerli çeşitlerimiz küçük meyveli, uzun veya oval şekillidir. Bu çeşitlerin damak tadı, yuvarlak fıstıklardan daha iyidir. Ancak, uzun ve oval fıstıklar yuvarlaklardan 3 yıl sonra meyveye yatar. Ayrıca uzun ve oval fıstıklarda periyodisite daha şiddetli olarak görülmektedir. Ağaç üzerindeyken meyvelerde kendiliğinden çıtlama oranı düşüktür.
Çerezlik olarak işleme sırasında bu meyvelerin tek tek elle pens veya çekiçle, yada makinelerle çıtlatılması gerekir. Çıtlama oranının düşük olması yerli çeşitlerimizin olumsuz bir yanıdır. Ayrıca çıtlama aralıkları da dardır. Yani meyveye dıştan bakıldığında, endokarp içindeki tohum iyi görülmez. Çeşitlerimizin bu olumsuz yönlerine karşılık yeşil iç rengine sahip olmaları, yüksek aroma ve lezzeti üstün yönleridir.
Yabancı çeşitler içinde İran fıstıkları önemlidir. Türk çeşitleri ile kıyaslandığında;
meyveleri daha iri, içler daha dolgun, kendiliğinden çıtlama oranı daha yüksek, çıtlama aralığı daha geniş, tohum çıtlama aralığından kolayca görülür, daha erken verime yatar, daha az periyodisite gösterirler. Buna karşılık iç kuru, sarımtırak nohut gibidir, lezzeti daha düşüktür. Antepfıstıklarında iri ve dolgun meyveliler kuruyemiş, çerez olarak tüketilmeye daha uygundur.
Genel olarak iç rengi daha yeşil olan küçük meyveliler ise sanayide; pasta, şeker ve tatlı yapımında kullanılmaya daha uygundurlar. Bu yönden de Afganistan çeşitleri önem kazanır.
Başlıca Ülkelerin Antep Fıstığı Çeşitleri:
Türk: Kırmızı, Uzun, Siirt, Beyazben, Çakmak, Değirmi, Halebi, Ketengömlek, Sultani, İran: Kalleh Ghouchi, Akbari, Ahmad Aghaei, Fandoghi, Badami Zarand, Badami Ravar, Hacı Şerifi, Mümtaz, Ohadi, Pust Piazi, Rezaii, Sefidi, Vahidi,
Afgan: Meyveler küçük fakat iç renkleri güzel ve koyu yeşildir. Bunlar sanayi için çok uygundur. Pek çok çeşit vardır. Harati bunlardan biridir.
Suriye: Kaliteleri Türk fıstıklarına benzer. Başlıca çeşitleri; Abou Rieha, Achxiri, Aintab, Al Grahy, Allami, Red Aleppo, Al Marawhi, Antaby, Baidy, Red Oleimy.
İtalyan: Natalora, Agostana, Bianca, Femminella, Silvana, Insolia, Cerasola, Cappuccia, Bronte, Trabonella, Ghiandalora
Amerikan: Kerman, Golden Hills, Lost Hills, Peters (erkek), Randy (erkek)
Yunanistan: İçleri yeşil ve besin değeri yüksektir. Çeşitler; Aegina, Fountoukati, Nichati, Pontikis
Avustralya: Sirora Tunus: Mateur Kıbrıs (güney): Larnaka
10. TÜRK ANTEPFISTIĞI ÇEŞİTLERİNİN GENEL ÖZELLİKLERİ
Uzun: Verimli bir çeşittir. Meyvesi uzun, etli kabuğu kırmızımsı pembe ve ince, sert kabuğu koyu kemik rengindedir. Dış etli kabuk sert kabuktan zor ayrılır. Çıtlama oranı %67, çıtlama aralığı dar, iç küçük ve uzun, iç randımanı %39’ dur. Bir orta mevsim çeşididir. Eylül ortasında olgunlaşır. Şiddetli periyodisite gösterir
Halebi: Uzun ve Kırmızı’ ya göre verimi daha az, meyvesi uzun, etli kabuk kırmızımsı pembe, sert kabuk koyu kemik rengindedir. Dış etli kabuk sert kabuktan nispeten kolay ayrılır. Çıtlama oranı %82, çıtlama aralığı orta genişliktedir. iç orta iri ve uzun, iç randımanı %42’ dir. Erkenci bir çeşittir. Periyodisiteye eğilimi fazladır.
Kırmızı: Verimli, meyvesi uzun, etli kabuk koyu kırmızı, sert kabuk koyu kemik renginde, etli kabuk sert kabuktan zor ayrılır. Çıtlama oranı %74, çıtlama aralığı dar, iç küçük ve uzun, iç randımanı %40’ dır. Orta erken olgunlaşan bir çeşittir. Şiddetli periyodisite gösterir.
Siirt: Meyvesinin yuvarlaklığı, iriliği, gösterişliliği ve periyodisiteye eğiliminin az oluşu ile İran fıstıklarına benzer. Etli kabuk pembemsi krem, sert kabuk kemik renginde, etli kabuk sert kabuktan kolay ayrılır. Çıtlama oranı %94, çıtlama aralığı geniş ve içi iridir. İç randımanı %44’ dür. Orta-geç dönemde olgunlaşır.
Tekin: Yeni geliştirilen Tekin çeşidi, meyve kalite değerleri açısından iyi özelikler gösteren ve yaygınlaştırılmaya çalışılan standart Siirt çeşidinden daha üstün özellik göstermektedir. Tekin çeşidi, standart çeşitlere göre; daha yüksek verim, çıtlama, randıman, meyve iriliğine sahip oluşu, açık kemik kabuk rengi ve periyodisite gösterme eğiliminin daha düşük olması nedeniyle ön plana çıkmaktadır.
Barak Yıldızı: Barak Yıldızı çeşidinin toplam sıcaklık ihtiyacı daha düşük olduğundan, iç ve geçit bölgelerdeki uygun alanlarda yetiştirilebilecek bir çeşittir.
Barak Yıldızı diğer standart çeşitlere göre, 25-30 gün daha erken olgunlaşmaktadır.
Bu erkenci çeşidimiz taze tüketime yönelik antepfıstığı yetiştiriciliğinde yeni bir ticaret alanının oluşmasına imkan sağlayacaktır. Yeşil iç tüketimine uygun olarak da önerilebilir.
Atlı erkeği: Orta dönemde çiçeklenen bir çeşittir. Siirt, Kırmızı ve Tekin çeşitlerine uygun bir tozlayıcıdır. Çiçek tozu üretim miktarı yüksektir. Çiçeklenme süresi 9 gündür. Antepfıstığı yetiştiriciliği yapılan ekolojilere uygun bir erkektir.
Uygur erkeği: Erken dönemde çiçeklenen bir çeşittir. Uzun, Halebi, Barak Yıldızı çeşitlerine uygun bir tozlayıcıdır. Çiçek tozu üretim miktarı yüksektir. Antepfıstığı yetiştiriciliği yapılan ekolojilere uygun bir erkektir.
Öztürk erkeği: Orta dönemde çiçeklenen bir çeşittir. Siirt ve Kırmızı çeşitlerine uygun bir tozlayıcıdır. Çiçek tozu üretim miktarı yüksektir. Çiçeklenme süresi 9 gündür. Antepfıstığı yetiştiriciliği yapılan ekolojilere uygun bir erkektir.
Kaşka erkeği: Geç dönemde çiçeklenen bir çeşittir. Ohadi ve Tekin çeşitlerine uygun bir tozlayıcıdır. Çiçek tozu üretim miktarı yüksektir. Çiçeklenme süresi 10 gündür. Antepfıstığı yetiştiriciliği yapılan ekolojilere uygun bir erkektir.
11. EKOLOJİK İSTEKLERİ İklim istekleri:
Sıcak ılıman iklim bitkisidir. Yazları uzun, sıcak ve kurak; kışları nispeten soğuk yerlerde iyi yetişir. Dinlenme döneminde -19°C’ ye dayanabilir. Kış dinlenmesinin karşılanması için oldukça soğuk bir dönem ister. Soğuklama isteği 7.2°C altında 600- 1050 °C saattir. Akdeniz havzası ve Kıbrıs gibi daha sıcak yerlerde bu durum dikkate alınmalıdır.
Akdeniz ve Ege Bölgesindeki birçok ilde aşılama projeleri kapsamında, çok sayıda yabani ağacın aşılanmış olmasına rağmen, genellikle kış aylarındaki düşük sıcaklık toplamının yetersiz olduğu yörelerde, salkım silkmesi nedeniyle hemen hemen hiç meyve alınamamaktadır.
Antepfıstığı ağaçları geç dönemde çiçek açtığı için genellikle ilkbahar donlarından zarar görmezler. Yine bu dönemde sıcak ve kuru rüzgâr (Samyeli) dişicik tepesini kurutur, döllenmeyi azaltır. Antepfıstığında yaz ayları sıcaklık toplamı, ekonomik anlamda yetiştiricilik için ayrı bir önem taşır. Sıcaklık toplamının yetersizliği nedeniyle iç fıstıkta yeterli yağ ve protein birikimi olmaz. Ayrıca iç iyi gelişemez (dolmaz) ve kuruduğu zaman, buruşuk ve sert bir yapı kazanır, sert kabuk çıtlamaz ve dış kabuk zor ayrılır. Böyle fıstıklar ancak taze tüketilir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaz ayları sıcaklık ortalaması 25°C’ nin üzerindedir. 30°C’in üzerinde 98-110 gün sıcaklık toplamı ister. Yaz mevsiminin yakıcı sıcaklarından dallar ve yapraklar zarar görmez. Yıllık yağış toplamının 550 mm olduğu Gaziantep’ te ve hatta 400 mm olan yerlerde bile sulanmadan yetişebilir.
Toprak İstekleri:
Antepfıstığı, birçok kültür bitkisinin yetişmediği kıraç, taşlık ve hatta kayalık arazilerde, bile yetişebilen bir meyve türüdür. Ancak ağacın çabuk ve kuvvetli büyümesi, bol ve düzenli ürün verebilmesi için hem toprak, hem de bakım koşullarının çok iyi olması gerekir. Kumlu-tınlı, kireci bol, drenajı iyi ve derin topraklarda en iyi gelişmeyi gösterir ve fazla ürün verir. Yüksek taban suyunu sevmez devamı halinde ağaçlar kuruyabilir. Fıstık bölgemizdeki toprakların pH’ sı yüksektir ve 7.5-8.7 arasında değişmektedir.
12. ANTEPFISTIĞININ ÇOĞALTILMASI
Aşı ile çoğaltma yapılır. Sürgün T göz aşısı (mayıs-temmuz), durgun T göz aşısı (eylül-ekim) veya yongalı göz aşısı (tomurcukların kabarmaya başlamasından yapraklanmaya kadar) uygulanır. Kalem aşıları kullanılmamaktadır.
Aşılamada en önemli sorun; ağacın tüm pistacia türlerinde bulunan ve bir bitkisel reçine olan sakız (mastik) salgılamasıdır. Floem dokularında bulunan özelleşmiş salgı kanallarında yer alır. Anaçta T kesimi yapılırken çok dikkatli olmak gerekir. Çöğürlerin kabuğu her zaman kolay ayrılmaz. Odun kısmı da kesilecek olursa çıkan sakız, aşı gözü ile anaç arasına girerek aşının tutmasını engeller. Bazı araştırıcılara göre ise aşı başarısı ile sakız salgısı arasında ilişki bulunamamıştır.
13. ANAÇLAR
Antepfıstığı (Pistacia vera) çöğürleri en fazla kullanılan anaçtır. Gelişme kuvveti atlantik sakızı ve buttuma göre daha azdır. Antepfıstığı çöğürlerinde yan kök oluşumu diğer anaçlardakinden daha fazladır. Diğer türlerin çöğürlerine göre daha hızlı büyür ve daha çabuk aşılama büyüklüğüne ulaşırlar. Ancak üzerine aşılanan çeşidin verimi, ilk yıllarda diğer anaçlara göre daha düşük olmaktadır. Yerli çeşitlerden Siirt tohumlarından çıkan anaçlar aşı kalınlığına daha hızlı ulaşır. Antepfıstığı Verticillium solgunluğuna hassas, bazı toprak nematodlarına dayanıklıdır. Sulanmayan bahçelerde dikim aralıkları 10-12 m olmalıdır. Sulanabilen alanlarda 6-8 m olabilir
Melengiç (Pistacia terebinthus) antepfıstığı için zayıf bir anaçtır. 2-6 m boyunda ve çalı veya ağaççık formunda olmasına rağmen kök sistemi çok kuvvetlidir.
Köklerinin kayalık topraklara yayılma yeteneği çok iyidir. Kayalık, kıraç ve zayıf topraklar için iyi bir anaçtır. Yaz kuraklığına iyi dayanır fakat yavaş büyür. Genellikle yabani olarak bulunduğu arazilerde aşılanarak fıstık bahçesi haline getirilir. Zayıf bir anaç olduğundan aşı yerinin üst kısmında bir şişkinlik meydana getirir. Sulu koşullarda diğer anaçlarla karşılaştırıldığında üzerine aşılanan çeşidi erken meyveye yatırır. Soğuğa en dayanıklı anaçtır. Verticillium solgunluğuna çok duyarlı, meşe kök mantarına dayanıklıdır. bazı toprak nematodlarına dayanıklıdır. Sulanmayan bahçelerde melengiçe aşılı ağaçlar arasındaki dikim aralıkları 7-8 m olmalıdır.
Buttum (Pistacia khinjuk) melengiçten daha kuvvetli bir anaçtır. Kayalık, kıraç ve taşlık topraklara uyabilmekte ve kuvvetli kök sistemi oluşturabilmektedir. Daha çok derin, süzek ve kireçli toprakları sever. Vadi tabanlarındaki killi topraklara da uyum sağlar. Kültür çeşitleri ile aşı uyuşması iyidir. Çöğürleri düzgün gövde oluşturur, çok fazla boylanmamasına rağmen, özellikle kök boğazı ve topraktan 10 cm yüksekliğinde aşı noktası diğer türlere göre daha kalın olduğundan aşılanması kolaydır. Sulanmayan bahçelerde dikim aralıkları 8-10 m olmalıdır.
Atlantik sakızı (Pistacia atlantica) antepfıstığı için kuvvetli bir anaçtır. Üzerine aşılanan çeşitler büyük ağaçlar oluşturur. Derin, kumlu, süzek toprakları sever. kültür çeşitleri ile aşı uyuşması iyidir. Çöğürleri ilk çıkışta ince uzun gelişme gösterir. Tüplü fidan üretiminde, diğer türlerle aynı zamanda aşı kalınlığına gelmekle beraber, çok yan dal oluşturması, aşılamada sorun yaratır. Oldukça hızlı büyür. Soğuğa dayanımı melengiçten daha azdır. Verticillium solgunluğu ve meşe kök mantarına duyarlıdır.
Bazı toprak nematodlarına dayanıklıdır. Toprak ve nemin uygun olduğu yerlere önerilir. Sulanmayan bahçelerde atlantik sakızına aşılı ağaçlar arasındaki dikim aralıkları 12-14 m olmalıdır.
Pistacia integerrima doğal olarak Himalaya Dağları’ nın deniz seviyesinden 400- 1000 m yükseklikteki, sıcak iklime sahip yamaçlarında yetişmektedir. Verticillium solgunluğuna dayanıklı olduğundan ABD’ de en çok kullanılan anaçtır. Soğuğa en duyarlı anaçtır. Büyüme gücü ve üzerine aşılanan çeşidi erken meyveye yatırması açısından atlantica’ dan daha üstündür. Meşe kök mantarına oldukça duyarlıdır.
Kaliforniya’ da P. atlantica X P. integerrima melezi olan Pioneer Gold II ve UCB I anaçları elde edilmiştir. UCB I erken verime yatma bakımından en iyi sonucu vermiştir. Bunların dışında P. Palaestina’ nın bir tipi olduğu sanılan Tsikoudia Yunanistan’ da kullanılan başlıca anaçtır.
14. BAHÇE TESİSİ
Doğrudan Tohum Ekimi Yapılarak Bahçe Tesisi
İşaretlenen yerlere, her çukura en az 3 tohum olacak şekilde anacın tohumları ekilir. İzleyen yılda bunlardan en iyi gelişeni bırakılır, diğerleri sökülür. Bu yöntemde çöğür yerinde büyüdüğünden, kök sistemi kuvvetli ve dolayısıyla kıraç ve kurak koşullara dayanıklı olur. Gelişme durumuna göre dördüncü yıldan sonra çöğürler aşılanabilir.
Dikilen Çöğürlerin Aşılanması
Genellikle 1-2 yaşındaki çöğürler kullanılır. Dikilen çöğürler toprak üstünde 2-3 göz kalacak şekilde budanır ve üzerleri toprakla örtülür. Sıcaklar başlamadan her çöğürün çevresine birer evcik yapılır. Evcikler kuzeyi açık kalacak şekilde, üç tarafı ve üstü kapalı olarak taşlardan yapılır. Fazla ısınmaması için taş üzeri toprakla sıvanır.
Evcik sürgünleri güneş yanıklığından korur ve su kaybını azaltır. Aksi halde, Temmuz ve ağustos ayı sıcaklıkları çöğürleri kurutmaktadır. Dikimden 3-4 yıl sonra aşılanırlar.
Aşılı Tüplü Fidan Dikimi
Bu yöntemle bahçe tesisi ülkemizde oldukça sınırlıdır. Tüplü fidanlarla kurulan bahçelerin sulanması gerekir. Aşılı bitkiler çeşide bağlı olarak 4-5 yılda meyveye yatabilmektedir.
Yabani Ağaçların Aşılanması
Yabani melengiçlerde, sonbaharda dinlenmeye girdikten sonra aşıya hazırlık budaması yapılır. Her ocakta iyi gelişmiş ve düzgün gövdeli 3-5 bitki bırakılıp diğerleri dipten kesilir. Ocakta bırakılan bitkilerde, toprak yüzeyinden itibaren aşı yapılacak yere kadar olan yan dallar kesilir. Aşı yeri toprak yüzeyinden 40-50 cm yükseklikte ve 2-4 cm çapında olmalıdır. Aşıdan hemen önce uçtaki bir dal soluk dalı olarak bırakılır ve diğer dallar da kesilir. Soluk dalı, gövdeyi besleyecek büyüklükte ve özellikle aşı sürgünü büyüyünceye kadar gövdeyi güneşten koruyacak yönde olmalıdır. T göz aşısı uygulanır.
Tek gövde olarak büyümüş ağaçlarda dalların kalınlığı 10 cm’ yi geçmez.
Gövdeden çıkan ana dallar kesilmez, ikinci veya üçüncü derecedeki yan dallar kesilir.
Kesilen her dalın ucunda bir soluk dalı bırakılır. Ayrıca ağacın bir ana dalı hiç kesim yapılmadan soluk dalı olarak bırakılır. İlkbaharda oluşan çok sayıda sürgünlerden her kalın dalda 1-3 sürgün bırakılır diğerleri kesilir. Sürgün ayıklama işinde geç kalınmamalıdır. Bırakılan bu sürgünler haziran ayında aşılanır. Uygun kalınlığa erişmemiş olanlar ağustos ayında T göz aşısı ile aşılanırlar. Bu da mümkün olmaz ise ertesi yıl sürgün göz aşısı ile aşılanırlar. Bırakılan her sürgüne bir aşı yapılır. Aşıyı takiben, aşı sürgünleri gelişip gövdeyi besleyecek hale geldikten sonra, bırakılan soluk dalı ana gövde ile birleşim yerinden, tırnak bırakılmadan testere ile kesilir.
Manisa’ nın Yunt Dağı yöresinde (Aliağa ve Bergama) yabani ağaçların aşılanmasında "Manisa aşısı " olarak adlandırılan, T göz aşısının farklı bir uygulanışı yaygınlaşmıştır. Kalınlaşmış üst kabuk çepeçevre yontularak inceltilir ve böylece T göz aşısı yapılırken kabuk kolay esner. Aşıdan sonra aşı yerinin üzerinden bilezik alma işlemi yapılır. Böylece yabani çitlembik ağaçları aşılanarak 2-3 yıl gibi kısa bir sürede verimli antepfıstığı ağaçlarına dönüştürülmektedir.
15. YILLIK BAKIM İŞLEMLERİ Toprak İşleme
Ülkemizde antepfıstığı genel olarak kuru ziraat şeklinde yapılır. Yetiştiriciliğin yoğun olarak yapıldığı yerlerde, yıllık yağış miktarı genellikle düşüktür. Ağaçların bu yağıştan en iyi şekilde yararlanması için, topraktan su kaybının ve yabancı otların gelişmesinin önlenmesi gerekir. Kışa girerken derin sürüm yapılır. Yağmur sularının alt katmanlara inmesi sağlanır.
İlkbaharda yüzeysel sürüm yabancı ot kontrolü sağlar. Nisan ayında yapılan bu sürümün ardından yağmurlar kesildiğinde mayıs ayında toprak tavında iken tekrar bir yüzeysel sürüm yapılır. Topraktan su kaybı olan yerlerde sürüm işlemi temmuzda tekrarlanır. Böylece toprak işleme yoluyla kapilarite kırılarak topraktan su kaybı (evaporasyon) önlenmiş olur.
Sulama
Güneydoğu Anadolu’ da 250-550 mm olan yıllık toplam yağışın çoğu vegetasyon dönemi dışında düşmektedir. Bir çok yerde ise sulama olanağı yoktur.
Kurağa dayanıklı bir bitki olması, kurak koşullarda optimum meyve vereceği anlamına gelmemektedir. Antepfıstığında düzenli sulama verimi 3 veya 4 kat arttırabilmektedir. Nitekim ABD’ de sulanan bahçelerde ağaç başına verim 16-18 kg civarındadır. Ülkemizde ise var yılında 3-4 kg/ağaç olmaktadır. Urfa koşullarında haziran eylül arasında 20 günde bir yapılan sulama uygulaması var yılında ürünün 2 kat artmasını sağlamıştır.
İç fıstığın hızlı bir gelişme gösterdiği temmuz başından hasada kadar olan dönemdeki susuzluk verim ve kaliteyi önemli ölçüde etkiler. Ağacın ihtiyacı olan su bu kritik dönemde karşılanmalıdır. Hangi sulama sistemi tercih edilirse edilsin, ağaç gövdesine kesinlikle su temas ettirilmemelidir. Sulama gelecek yılın çiçek tomurcuğu oluşumunu da olumlu etkiler.
Gübreleme
Toprak ve yaprak analizinden sonra verilecek miktar belirlenir. Fıstık bölgemizdeki topraklar alkali yapıda olup pH yüksektir (7.5-8.7). Bu nedenle asit kökenli (sülfatlı) gübreler kullanılır. Verim çağında ağaç başına 800 g Azot, 600 g Fosfor ve 400 g potasyum verilir. Antepfıstığı bahçelerinin organik madde içeriği genellikle düşüktür. Bu bakımdan çiftlik gübresinden yararlanılmalıdır. Ağaç başına 40-100 kg yanmış gübre verilir. Demir eksikliği görülebilir, toprak alkali olduğundan, eksikliğinde topraktan ve yapraktan uygulama yapılmalıdır.
Budama
Yayvan taç oluşturan çeşitlerde goble (çanak, vazo) veya dik taç oluşturan çeşitlerde 3-4 ana dallı değişik doruk dallı şekil verilir. Verime yatmış ağaçlarda kurumuş, kırılmış, hastalıklı dallar ile sıklaşmış dallar kesilir. Çiçek gözleri bulunan dalların hiç budanmaması, sürgün dallarının üç göz üzerinden budanarak yan sürgünlerin kuvvetlendirilmesi, karışık dallarda ise meyve gözlerinin hemen üzerindeki 2-3 sürgün gözünün bırakılarak dal ucunun kesimi şeklindeki bir uygulama iyi sonuç vermektedir.
Antepfıstığı ağaçları yavaş büyür ve reçinelidir. Ayrıca kurak ortamlarda dallarda oluşacak büyük yaraları kapatmaları zordur. Bu nedenle zorunlu kalınmadıkça kalın dal kesimleri yapılmamalıdır. Özellikle zayıf gelişen ağaçlarda, birbirine rakip olan 3-4 yaşlı dallarda seyreltme yapılmalıdır. Budamaya hasatta hemen sonra başlanır.
16. HASAT OLUM KRİTERLERİ
Hasat Ağustos sonu-eylül başında yapılır. Optimum hasat kriterleri aşağıda sıralanmıştır.
Meyve dış kabuğunda üst renk çeşidin tipik rengini alır.
Meyve dış kabuğunda zemin rengi açık yeşilden soluk beyaza döner.
Dış kabuk parlaklığını kaybederek matlaşır.
Dış kabuk sert kabuktan kolayca ayrılır.
Sert, kemik kabuk çıtlar.
Salkımlardaki meyvelerin %3’ü olgunlaşıp dökülür.
Erken hasatta ;
iç renk daha koyu yeşil olur.
İç tam olarak dolmaz .
İçler zor kurur.
Kuruyunca iç buruşur.
İç randımanı düşer.
En dıştaki kırmızı kabuk sert kabuktan zor ayrılır (kavlamaz).
Sert kabuk üzerinde lekeler oluşabilir.
Geç hasatta;
Meyve iç rengi daha açık bir renk alır çekiciliğini kaybeder.
Kuruyunca buruşmaz.
Sert kabukta lekeler oluşur.
Karga ve sincap gibi hayvanların zararı artar.
Yere düşen meyvelerin bir kısmı zarar görür.
17. HASAT
Hasattan önce bahçe zemin hazırlığı yapılır, ağaç altları temizlenir ve toprak yüzeyi düzeltilir. Ağaç altına geniş örtüler serilir. Cumba adı da verilen meyve salkımları teker teker el ile toplanır. Bu dönemde salkımların dala bağlantısı zayıftır.
Salkımları koparmak için ya ağaca çıkılır ya da merdiven kullanılır. Dallara sopa ile vurularak hasat yapmak doğru değildir. Kara gözler zarar görebilir. Hastalık ve zararlılar için giriş kapısı olur.
Ülkemizde antepfıstığı meyveleri etli dış kabuğu ile kurutulur. Meyveler salkımlardan ayrılır, 3-5 cm kalınlığında serilir. Sergi yeri olarak beton zeminler tercih edilir. Yabancı maddeler ve içi boş meyveler ayıklanır. Boş meyvelerde zararlıların larvaları bulunacağından yok edilir, bahçede bırakılmaz. Yeni hasat edilmiş meyve
%40-50 su içerir. Zaman zaman karıştırılarak nem oranı %7’ ye düşene kadar kurutulur. Kurutulan meyveler 50-70 kg’lık ambalajlar halinde depolanır. Kuru meyvede dış kabuk oranı ortalama %20; sert kabuk oranı %40 ve iç oranı (randıman)
%40’ dır.
ABD’ de antepfıstığı hasadı mekanize edilmiş durumdadır. Ağaç gövdeleri makinayla belli frekanslarda sarsılarak meyvelerin düşürülmesi sağlanır.
Antepfıstığında meyveler mümkün olduğunca yere düşürülmemeye ve toprakla temas ettirilmemeye çalışılır. Sarsma işlemi sırasında kopan meyveler yine aynı makineye bağlı bir toplama ünitesinde birikir. Mekanik hasat çok büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Yaklaşık 2 dakikada üç ağacın ürünü toplanmaktadır. Hasat edilen meyveler, İran’ da olduğu gibi derimsi dış kabuklarından ayrıldıktan sonra kurutulur.
Hasat sonrası işlemler ve kurutma makinelerle yapılır.
18. MUHAFAZA
Soğutmasız depolar serin, kuru, karanlık ve havanlandırılabilir olmalıdır.
Çuvallar tahta ızgaralar üzerine dizilir. Düşük sıcaklık (1-10°C), düşük hava oransal nemi (%50-60) sağlanmalıdır. Kuru kırmızı kabuklu fıstıklar en az bir yıl kalite kaybına uğramadan muhafaza edilebilir. Ülkemizde meyveler etli dış kabukla muhafaza edildiğinden, ambar zararlılarından daha iyi korunur. Ancak daha sonra pazara sunulacağı zaman dış kabuğun çıkarılması pahalı olmaktadır. Dış kabuğu geç çıkarma kalite kaybına neden olur.
Pazara Sunulmadan Önceki İşlemler
1. Kavlatma: Meyvede kırmızı kabuğun sert kabuktan ayrılarak çıkarılmasıdır.
Antepfıstığının kavlatılması için farklı yöntemler uygulanmaktadır. Kavlatma işlemi, genellikle kurutma ve depolamadan sonra, işleme ve pazarlama öncesi yapılmaktadır. Kırmızı kabuk su veya buharla yumuşatılır, yumuşayan kabuk kavlatıcılarda kavlatılır, ezilen kabuk eleklerde ayrılır, meyveler yıkanarak temizlenir ve sıcak hava ile kurutulur.
2. Boş meyvelerin ayrılması: Kavlatma işlemini takiben boş-dolu ayırma makineleri kullanılarak boş fıstıklardan ayrılan kavlak antepfıstıkları kurutmak için sergi yerlerine taşınmaktadır.
3. Kurutma: Sergi yerlerinde kurumanın çabuk ve homojen olabilmesi için antepfıstığı sık sık karıştırılmalıdır. Özellikle kış aylarında meyvelerin kısa sürede kurutulması için kurutma tesisleri de kullanılmaktadır.
4. Çıtlak ayırma ve çıtlatma: Antepfıstığında çıtlaklık çeşitlere göre değişim göstermektedir. Genellikle çeşitlere ait meyvelerin %50-70’i çıtlak olmaktadır.
Çıtlak ve çıtlak olmayan meyveler çıtlak ayırma makinesi sayesinde birbirinden ayrılır. Çıtlatma işlemi makinelerle yapılabildiği gibi, halen elle özel antepfıstığı pensleri ve çekiçlerle yapılmaktadır. Bir işçi günde 15-20 kg antepfıstığı çıtlatabilmektedir.
5. Kavurma: Antepfıstığının en yaygın tüketim şekli kavrulmuş tuzlu Antepfıstığı şeklindedir. Kavrulmuş antepfıstıklarının tuz oranı %1 civarında olmaktadır.
Bu oranın sağlanmasının en uygun yolu %25 olarak hazırlanmış tuz çözeltilerinde antepfıstığının 5-10 dk bekletilmesiyle sağlanabilmektedir.
Daha sonra 130°C kavurma sıcaklığında 25 dakika kavrulur.
