Language / Literature Volume 13/12, Spring 2018, p. 363-376
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13502 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Research Article / Araştırma Makalesi
Article Info/Makale Bilgisi
Received/Geliş: Mayıs 2018 Accepted/Kabul: Haziran 2018 Referees/Hakemler: Prof. Dr. Ayten ER – Doç. Dr. Özcan BAYRAK
This article was checked by iThenticate.
BEHİÇ AK’IN ÇEVRECİ BAKIŞ AÇISININ OYUNLARINA YANSIMASI: KÜÇÜLECEK YER KALMADI, BENİM KÜÇÜK
KÜRESEL KÖYÜM VE TEK KİŞİLİK ŞEHİR*
Arzu ÖZYÖN**
ÖZET
Çok yönlü mesleki hayatı ile tanıdığımız Behiç Ak, gerek bir mimar ve karikatürist olarak gerekse çocuk kitapları ve oyun yazarı olarak çevresel sorunlara duyarlılığı hiçbir zaman elden bırakmaz. Onun bu özelliği özel hayatında da çevre konusunda hassas olması ve çevresel sorunlarla ilgili çeşitli eylemlere katılması ile açıklanabilir. Yazar, çocuk kitaplarında bile güncel çevresel ve toplumsal sorunlara duyarlı çizgisini, yazar olarak sorumluluğunu korur. Aynı tutumu yazdığı tiyatro oyunlarının çoğunda da devam ettirdiği görülür. Yazarın, mimarlık mesleğinin etkisi ile çarpık kentleşme, bunun yanı sıra küresel ısınma, ekolojik dengenin bozulması ve hayvanların neslinin tükenmesi gibi konuları oyunlarına taşıyarak sorunsal haline getirdiği izlenir. Bu bağlamda bu çalışmada yazarın Küçülecek Yer Kalmadı, Benim Küçük
Küresel Köyüm ve Tek Kişilik Şehir adlı oyunlarında bu çevreci bakış
açısının yansımalarının izleri sürülecek, eko eleştiri yönteminden faydalanılarak yazarın bu oyunları aracılığıyla çevresel sorunlara nasıl yaklaştığı üzerinde durulacaktır. Yazar, Küçülecek Yer Kalmadı adlı oyununda Kadın ve Adam adlı oyun kişileri üzerinden insanların doğaya gereksiz yere müdahalesini, bu müdahale sonunda var olan ekolojik dengenin bozulmasını ve bu müdahaleden kaynaklanan ve aslında ekolojik dengenin bir parçası olan insan sağlığını tehdit eden zararlı sonuçlarını eleştirir. Benim Küçük Küresel Köyüm adlı oyunda ise çevresel problemlere hayvan türlerinin neslinin tükenmesi bağlamında yaklaşan yazar, Lucretsia adlı oyun kişisi üzerinden hayvanları kendi çıkarları için yok eden ve ekolojik dengeyi bozan insanlara eleştiri getirir. Tek Kişilik
Şehir’de ise özellikle küresel ısınma sorunu ve bu sorunun iklimler, doğal
* Bu çalışma III. INES Education and Social Science Congress (ESS-2018) sempozyumunda özet metin bildiri olarak sözlü
çevre ve hayvanlar üzerindeki olumsuz etkilerini ele alarak insanların çevresel sorunlara duyarsızlıklarını eleştirir.
Anahtar Kelimeler: Behiç Ak, Eko eleştiri, Küçülecek Yer Kalmadı,
Benim Küçük Küresel Köyüm, Tek Kişilik Şehir.
THE REFLECTION OF BEHİÇ AK’S ENVIRONMENTALIST VIEWPOINT IN HIS PLAYS: KÜÇÜLECEK YER KALMADI, BENİM KÜÇÜK KÜRESEL KÖYÜM VE TEK KİŞİLİK ŞEHİR
ABSTRACT
Behiç Ak whom we know with his versatile career, never gives up sensitivity to environmental problems whether as an architect and cartoonist or as the writer of children’s books and a playwright. This characteristic of him can be explained with his being sensitive about the environment and attending various protests about environmental problems in his personal life. Even in his children’s books he preserves his sensitive attitude towards current environmental and social problems and his responsibility as a writer. It is seen that he also maintains the same attitude in most of the plays he wrote. It is observed that with the influence of his job as an artcitect, the writer carries subjects as irregular urbanization, as well as global warming, corruption of ecological balance and extinction of animals into his plays and handles them as problems. In this context in this study the traces of the environmentalist viewpoint will be searched in the writer’s plays called Küçülecek Yer Kalmadı, Benim
Küçük Küresel Köyüm and Tek Kişilik Şehir, and by using the method of
ecocriticism it will be focused on how the writer approached the environmental problems through his plays. The writer in his play
Küçülecek Yer Kalmadı, through his characters called Man and Woman,
actually criticizes the intervention in the nature unnecessarily; the destruction of already existing ecological balance by this intervention and the harmful results stemming from this intervention and threatening the health of the human being who is a part of the ecological balance indeed. As for his play, Benim Küçük Küresel Köyüm, the writer approaches the environmental problems in relation to the extinction of the animal species and especially through Lucretsia’s words criticizes people who destroy animal species and thus corrupt the ecological balance for their own interest. In his play, Tek Kişilik Şehir, the writer especially handles the subject of global warming and the negative effects of global warming on climates, natural environment and animal species and criticizes the insensitivity of people towards environmental problems.
STRUCTURED ABSTRACT
Today as a result of the destruction of the forests and the nature in general and illegal hunting and thus the extinction of some animal species and of course with the effet of irregular/rapid urbanization, industrialization and technological developments, environmental problems are increasing day by day and this results in the extention of
these kinds of environmental problems, concerning the fields such as environmental science, environmental engineering and biology, out of these fields. Although the aforementioned fields try to take precautions about the environmental problems, they are mostly not sufficient to raise awareness about them and thus it becomes necessary to reach large masses.
Literature is one of the fields that enables to reach to large masses in our era. Besides, when the responsibility of the literati as writers and their sensitivity as intellectuals are added to this, it becomes easy to raise awareness and to guide them. At the point where environmental problems intersect with literary works there appears ecocriticism, which in the simplest way is based on the relationship between the environment (nature) and literary works. Thus, thanks to the ecocriticism, the role of human being in the destruction of nature and the emergence of the environmental problems is criticized through literary works.
Ecocriticism, as a method first appears in 1978 owing to William Ruekert. Cheryll Glotfelty who is among the pioneers of ecocriticism, defines it as “the examination of the relationship between literature and physical environment.”
Ecocriticism which is an interdisciplinary field, aims to bring together literature and the nature in a common platform and thus to help to develop a new approach towards nature, which tends to see it as an independent subject rather than a silent source of inspiration and an object as was the situation for centuries. Hence the lierati and the literary works undertake a mission to reach large masses and make people conscious of the environmental problems.
One of the figures who attracts attention with his sensitivity to nature and environmental problems in Turkish literature, more specifically in Turkish theatre is Behiç Ak. Behiç Ak whom we know with his versatile career, never gives up sensitivity to environmental problems whether as an architect and cartoonist or as the writer of children’s books and a playwright. This characteristic of him can be explained with his sensitivity towards the environment and his participation in various protests about environmental problems in his personal life. Even in his children’s books he preserves his sensitive attitude towards current environmental and social problems and his responsibility as a writer. It is seen that he also maintains the same attitude in most of the plays he wrote. It is observed that with the influence of his job as an architect, the writer carries subjects such as irregular urbanization, as well as global warming, corruption of ecological balance and extinction of animals into his plays and handles them as problems.
In this context in the study the traces of Behiç Ak’s environmental viewpoint are searched for in his plays called Küçülecek Yer Kalmadı,
Benim Küçük Küresel Köyüm, Tek Kişilik Şehir and it is discussed which
environmental problems he handled and criticized through ecocriticism. The first play of the writer, Küçülecek Yer Kalmadı, by using a humorous language criticizes a couple, who have escaped from the environmental problems and crowd in the city and have settled down in a small village, due to their constant intervention in the natural ecological balance under the name of contribution to the nature in their own way. Hence, the writer as required by ecocriticism, through his characters
called Man and Woman actually criticizes the intervention in the nature unnecessarily; the destruction of already existing ecological balance by this intervention and the harmful results stemming from this intervention and threatening the health of the human being who is a part of the ecological balance indeed.
In his second play, which is called Benim Küçük Küresel Köyüm Behiç Ak, handles three sisters from the same father but three different mothers, living in three different countries and not knowing each other; their meeting and thus globalization as his subject. Although it seems to be a secondary subject, the actual point that attracts the attention in the play, as a requirement of the subject of this study, is the ivory trade practised by the father of the girls and the slaughter and thus the danger of extinction of this species. This time the writer approaches the environmental problems in relation to the extinction of the animal species and especially through Lucretsia’s words criticizes people who destroy animal species and thus corrupt the ecological balance for their own interest; to earn money and power.
The writer’s third play called Tek Kişilik Şehir especially focuses on the subject of global warming, handles the negative effects of global warming on climates, natural environment and animal species and approaches the environmental problems in a humorous way but with a critical attitude again. Hence, the writer by using a humorous language criticizes the insensitivity of people towards environmental problems and the material interests that overtake everything and especially conscience. This study in which Behiç Ak’s plays called Küçülecek Yer Kalmadı,
Benim Küçük Küresel Köyüm ve Tek Kişilik Şehir were handled in the
context of the writer’s environmental viewpoint, ecocriticism was adopted as a method. Ecocriticism is based on the relationship between literature and the environment and claims that literary works can be used as a means to exhibit the environmental problems and to criticize them. In this context the result that was reached in this study is that Behiç Ak in his aforementioned three plays deals with different environmental problems such as the destruction of the ecological balance, the extinction of the animal species and global warming and thus through his three plays and with the influence of his environmental viewpoint criticizes the environmental problems and the human being who is at the root of these problems and his materialistic attitude.
Keywords: Behiç Ak, Ecocriticism, Küçülecek Yer Kalmadı, Benim
Küçük Küresel Köyüm, Tek Kişilik Şehir. Giriş
Günümüzde ormanların ve genel olarak doğanın tahribatı ve yasadışı avlanma sonucunda bazı hayvanların neslinin tükenmesi gibi insan eliyle gerçekleştirilen felaketler sonucunda ve elbette hızlı kentleşme, sanayileşme ve teknolojik gelişmelerin de etkisiyle çevresel sorunların giderek artmaktadır. Çevresel sorunlardaki artış, bu tür sorunların çevre bilimi, çevre mühendisliği, biyoloji gibi konuyla ilgili alanların dışına kaymasına/çıkmasına neden olmaktadır. Sayılan çalışma alanlarının çevre sorunları ile ilgili önlem alma çalışmaları devam etmesine rağmen, bu alanlar zaman zaman halkı bilinçlendirme konusunda yeterli olamamakta, daha geniş kitlelere ulaşma ihtiyacı ortaya çıkmaktadır.
Çağımızda geniş kitlelere ulaşmayı sağlayan alanlardan biri de edebiyattır. Buna bir de edebiyatçılarımızın yazar olarak sorumluluğu ve aydın hassasiyeti eklendiğinde, halkı çeşitli konularda bilinçlendirip yol göstermek kolaylaşmaktadır. Çevresel sorunlar bağlamında yaklaşıldığında bazı yazarlarımızın bu tür sorunlara özellikle daha duyarlı oldukları ve bunları eserlerine taşıdıkları gözlenir. Çevresel sorunların edebî eserlerle kesiştiği noktada ise eko eleştirinin ön plana çıktığı izlenir. Bir çalışma alanı olarak eko eleştiri en basit şekli ile çevre (doğa) ile edebiyat eserleri arasındaki ilişki üzerine kuruludur. Eko eleştiri sayesinde edebiyat eserleri aracılığıyla insanın, çevrenin (doğanın) tahribatı ve çevresel sorunların ortaya çıkmasındaki rolü mercek altına alınarak eleştirilir.
Eko eleştirinin bir edebiyat kuramı olarak ilk kez ortaya çıkışı 1978 yılında eko eleştiriyi "ekolojinin prensiplerinin edebiyata uyarlanması" olarak tanımlayan William Ruekert tarafından gerçekleştirilir (bkz. Bulut, 2005: 2). Başta 20. yüzyılın sonlarına doğru Amerika’da ortaya çıkmış küçük ölçüde, çevre odaklı bir yaklaşımken; edebiyat bölümleri arasında giderek yayılan eko eleştiri, Amerika ve Avrupa dışında da kendine yer edinerek beşerî bilimlerin dünya çapında başarılı yeni bir kolu haline gelir (bkz. Zapf, 2010: 136). “1996 yılında Eko Eleştiri Okuru: Edebȋ Ekolojideki Dönüm Noktaları (The Ecocriticism Reader: Landmarks in Literary Ecology) adlı kitabın yayınlanmasıyla o güne kadar bu konuda birbirinden habersiz şekilde bireysel çalışmalar yapmış olan akademisyenlerin çalışmaları ilk kez bir koleksiyon olarak bir araya toplanmış olur” (Gorn, 2011: 10).
Eko eleştirinin öncüleri arasında yer alan Cheryll Glotfelty ise eko eleştiriyi “edebiyat ve fiziksel çevre arasındaki ilişkinin incelenmesi” (1996: xviii) şeklinde tanımlar. Çevreyi, daha doğrusu çevresel sorunları edebiyat ile aynı çatı altında buluşturan ve bu bağlamda disiplinlerarası bir özellik taşıyan eko eleştiride amaç, yüzyıllar boyunca sadece bir nesne ve sessiz bir ilham kaynağı olarak görülen doğa ve çevreye kendi başına, bağımsız bir özne olarak yaklaşılmasını sağlamak, bunun için de edebiyat ve doğayı ortak bir platformda bir araya getirmek ve tek bir paydada birleştirmektir(bkz. Oppermann, 1999: 31-33).
İnsanlığın doğayı sömürmesi ve hükmü altına alması gerektiği yolundaki temel kavrayış insanın insan üzerindeki tahakkümü ve sömürüsünden kaynaklanır. Gerçekten de bu kavrayış erkeğin ataerkil ailede kadını sömürmeye ve hükmü altına almaya başlamasına kadar dayanır. O zamandan beri, insanlar giderek yalnızca kaynak, özne yerine nesne olarak görülmektedir. Toplumsal tahakkümle ortaya çıkan hiyerarşiler, sınıflar, mülkiyet biçimleri ve devletçi kurumlar kavramsal olarak insanlığın doğayla ilişkisine taşındı. Doğa da giderek tıpkı latifundiyalardaki köleler gibi acımasızca sömürülecek bir kaynak, bir nesne, bir hammadde olarak görülmeye başlandı (Bookchin, 1996: 45).
Oysa doğa da bir nesne değil tıpkı insan gibi bir öznedir. Bu doğrultuda, eko eleştiride evrendeki bütünsellik kavramı ve “doğadaki her şeyin birbirine bağımlılığı” ilkesi ön plana çıkar. Ekosistem kavramının altını çizen bu ilkeye göre doğada yaşamaya devam eden her canlı varlığını diğer canlılara borçludur (bkz. Kroeber, 1994; Evernden, 1996; Berry, 1995 akt. Bulut, 2005: 2). Bu doğadaki canlılar arasında bir etkileşim zinciri bulunduğu anlamına gelmektedir. Dolayısıyla zincirin birer halkası olarak adlandırabileceğimiz her bir canlı, ki buna insan da dahildir, diğer canlılara karşı sorumludur. Çünkü her bir halkanın olumlu veya olumsuz tutum ve davranışları bir domino taşı etkisi yaratarak ekosistemdeki diğer canlıları da etkileyebilmekte, ekosistemin hassas dengesini bozabilmektedir. Diğer bir deyişle, örneğin insanın doğayı tahrip etmesi sonucu ortaya çıkan felaketler döngüsel bir tür yapıya sahip olan ekosistem içinde dönüp dolaşıp yine insanı etkileyebilmektir. Kısacası doğa insanın hizmetine sunulmuş bir sömürü kaynağı değil, tıpkı insan gibi ekosistemin bir parçasıdır.
Doğanın bir nesne olmaktan çıkıp bir özneye dönüşmesi gerektiği fikri, “bugün özellikle feminist ve cinsiyetçi eleştirmenlerin eko eleştirinin en güçlü savunucuları” (Howarth, 1996: 81) olmalarında önemli bir rol oynamaktadır. Yabancı kaynaklarda ecocriticism olarak adlandırılan
kuramın, Türk literatüründe eko eleştiri ya da çevreci eleştiri adlarıyla kullanıldığı görülmektedir. Eko eleştiri Glotfelty’nin ifadesiyle, “Edebiyat profesörleri olarak [...] kapasitemiz dahilinde çevresel restorasyona (onarıma) nasıl katkıda bulunabiliriz?” (1996: xxi) sorusunun bir sonucu olarak ortaya çıkar. Böylece edebiyatın ve edebi eserlerin de doğanın tahribatının ve çevresel sorunların önüne geçilmesinde, geniş kitlelere ulaşarak insanların çevresel sorunlarla ilgili olarak bilinçlenmesinde etkili bir rol üstlendikleri görülür.
Behiç Ak’ın Çevreci Bakış Açısı
Türk edebiyatı, daha doğrusu Türk tiyatrosu içinde doğaya ve çevresel sorunlara karşı duyarlılığı ile dikkat çeken isimlerden biri de çok yönlü meslek hayatı ile tanınan Behiç Ak’tır. Özel yaşamında da çevresel sorunlara karşı son derece duyarlı olan yazarın*, bu tutumunun eserlerine de yansıdığı gözlenir. Yüksek Tansiyonlu Çınar Ağacı**, Galata’nın Tembel Martısı***, Kedi Adası, Vapurları Seven Çocuk**** gibi kitaplarının adlarından da anlaşıldığı üzere çocuk kitaplarında bile doğaya, türlerin neslinin tükenişine ve çeşitli çevresel sorunlara yer veren yazar, bu konudaki hassasiyetin çocuklukta alınan eğitim sayesinde geliştiğine inanmaktadır.***** Ancak yazarın bu çevreci bakış açısı sadece çocuk kitaplarına değil, yetişkinler için yazmış olduğu tiyatro oyunlarına da yansımaktadır. Yazarlığın yanı sıra mimarlık ve karikatüristlik gibi meslekleri de içine alan Behiç Ak’ın mesleki kariyerinin de çevreci bakış açısı ve çevresel sorunlar karşısında eleştirel bir tutum geliştirmesinde etkili olduğu hissedilir. Zira yazarın çarpık kentleşme, küresel ısınma, ekolojik dengenin bozulması ve hayvanların neslinin tükenmesi gibi konuları oyunlarına taşıyarak eleştirel bir yaklaşımla sorunsal haline getirdiği izlenir.
Bu bağlamda sonraki bölümde Behiç Ak’ın Küçülecek Yer Kalmadı, Benim Küçük Küresel Köyüm, Tek Kişilik Şehir adlı oyunlarında çevreci bakış açısının izleri sürülmekte, hangi çevresel sorunları ele alıp eleştirdiği tartışılmaktadır.
* “Polyannavari” bir gözlük değil bu. Yeri geldiğinde en sert, en içimizi yakan ama yine de umut veren sokak eylemlerinde
de görüyoruz onu. “Küresel İklim Krizi” eylemlerinden “Tiyatroma Dokunma”ya kadar... Ama gözlükleri hep gülümsüyor. bkz. Eraslan Sağlam, “Kente Sıkışmış Çocuğun Sesi: Behiç Ak”, İyi Kitap- Aylık Okul Öncesi, Çocuk ve Gençlik Kitapları Gazetesi, Sayı 63, Mayıs 2014, s. 18.
** Oğlum Memo ile ilk fotoğrafımız, onu çıkardığım bir çınar ağacıdır. Koşa koşa Gezi Parkı’na gidişimiz bundandı.
Üç-beş ağaç içindi. Ve biz üç-Üç-beş ağaca âşık olduk. Yüksek Tansiyonlu Çınar Ağacı’nda da aynı aşk var. Tek bir ağaca âşık bütün köy çocuklarını görüyoruz. bkz. Eraslan Sağlam, “Kente Sıkışmış Çocuğun Sesi: Behiç Ak”, İyi Kitap- Aylık Okul Öncesi, Çocuk ve Gençlik Kitapları Gazetesi, Sayı 63, Mayıs 2014, s. 19.
*** Galata’nın Tembel Martısı. Öyküde Galata Kulesi’nin etrafında bir moda fuarı düzenlenmek üzere. Kitap 2011’de
basılmış. Ama bir yan tema var ki 2014’e işaret ediyor. O da internet ve internet aracılığıyla toplumsal muhalefetin örgütlenmesi. İşte bu noktada Gezi süreci, ekolojik mücadele, bu mücadelenin adalet ve hak arama mücadelesine evrimi, bu alanda sosyal medya ve iletişim ağlarının iç içeliği karşımıza çıkıyor. bkz. Eraslan Sağlam, “Kente Sıkışmış Çocuğun Sesi: Behiç Ak”, İyi Kitap- Aylık Okul Öncesi, Çocuk ve Gençlik Kitapları Gazetesi, Sayı 63, Mayıs 2014, s. 18.
**** Behiç Ak denince “Vapurumu vermiyorum!” kampanyasından söz açmamak olmaz. Kent olgusuyla ilgili müthiş bir
mücadeleyi başlatıp yürütmüştü. Hem ekoloji hem güvenli ulaşım hem de hak ettiğimiz ucuz seyahat içindi bu mücadele. Ama meselenin önemli ayaklarından biri de vapurların kültürel hayatımızdaki önemiydi. Bu mücadeleyi Behiç Ak, aynı zamanda vapur kullanan, vapur sevdalısı biri olarak yürütecekti. bkz. Eraslan Sağlam, “Kente Sıkışmış Çocuğun Sesi: Behiç Ak”, İyi Kitap- Aylık Okul Öncesi, Çocuk ve Gençlik Kitapları Gazetesi, Sayı 63, Mayıs 2014, s. 19.
***** “Neden çocuklar için yazıyorsunuz?” diye soruyorum. Verdiği bir iki cümlelik cevap benim yukarıda yazdığım
yüzlerce satıra bedel: “Çevresel felaketlerin yaşandığı günümüzde, çocuklar için yazmak, her şeyin olumlu yönde değiştirilebileceği fikrine yaklaştırıyor beni. Büyüklerin borsasında ise olumlu bir gelecek inancı hiç değer yapmıyor.” bkz. Eraslan Sağlam, “Kente Sıkışmış Çocuğun Sesi: Behiç Ak”, İyi Kitap- Aylık Okul Öncesi, Çocuk ve Gençlik Kitapları Gazetesi, Sayı 63, Mayıs 2014, s. 19.
Yazarın Çevreci Bakış Açısının Oyunlarına Yansıması
Behiç Ak’ın çevresel sorunlara karşı duyarlılığı birçok oyununda farklı şekillerde yansıma bulmaktadır. Ancak çalışmanın kapsamı ve sınırlılığı burada sadece yazarın Küçülecek Yer Kalmadı, Benim Küçük Küresel Köyüm, Tek Kişilik Şehir adlı oyunlarına yer vermeye imkân tanımaktadır. Yazarın bu üç farklı oyunun her birinde farklı çevresel sorunlara değinip eleştiri getirdiği gözlenir.
Küçülecek Yer Kalmadı
Yazarın ilk oyunu, Küçülecek Yer Kalmadı, şehirdeki çevresel sorunlardan ve kalabalıktan kaçarak küçük bir köye yerleşmiş olan bir çiftin kendilerince doğaya katkı sağlamak adına doğal ekolojik dengeye sürekli müdahale etmelerini mizahi bir dille eleştirir.
Adam ve Kadın evlerine gelen Misafir’e doğaya yaptıkları yardımları anlata anlata bitiremez. Neler yapmazlar ki doğal dengeyi korumak adına:
ADAM (Derin nefes alarak) Oksijeni hissediyorsunuz değil mi? MİSAFİR Evet.
ADAM Köylüler çok şanslı bizim gelmemizle atmosferdeki oksijen miktarı arttı. KADIN Çünkü bir sürü ağaç diktik.
ADAM Sadece biz dikmedik. Köylüye de diktirdik. Ama hata yaptığımızı anladık. MİSAFİR Neden?
KADIN Çünkü ağaçlar büyüyünce hemen onları kesip odun yapıyorlar. Isınmak için çok miktarda odun tüketmeye başlıyorlar. Bu da atmosferdeki karbondioksit miktarını arttırıyor. Bu da küresel ısınmaya neden olup, ağaçların kurumasına yol açıyor. Doğanın kurallarını hemen bozuverirler. (Ak, 2009: 27).
Köylülerin temel bir ihtiyaç olan ısınma ihtiyacı için ağaçları kesmesi, bunları yakarak hava kirliliğine neden olması Adam ve Kadın’ın aslında doğa için faydalı olan ağaç dikme eylemi ile hata yaptıkları gibi tuhaf bir kanıya varmalarına neden olur. En başta ağaç dikme eylemi gibi sıradan bir eylem ile doğal dengeye katkı sağlayan çiftin bu amaçla gerçekleştirdikleri eylemler giderek sıra dışı bir hal alır:
KADIN (Aniden bir dolaptan bir arı kostümü çıkarıp giymeye başlar. Lalenin olduğu saksının üzerindeki göstergeye bakarak) Aman Tanrım!
ADAM Ne oldu aşkım?
Lalenin karbondioksit tüketimi azalmış, çabuk! (Kadın yan odaya koşar, bir tüp getirir ve lalenin üzerine karbondioksit püskürtür. Adam da Kadın’a yardımcı olur.)
ADAM (Göstergeye bakar) Bu defa da odanın oksijen oranı düştü.
KADIN (Koşar, içerideki oksijen tüpünden oksijen pompalar) Oksijen pompalıyorum. (Panik içinde) Göstergeler ne durumda? Lütfen bakar mısınız?
MİSAFİR (Yanındaki bir göstergeye bakarak) Bu on dokuzu gösteriyor. (Ak, 2009: 35-36).
Alıntıda Adam ve Kadın’ın durup dururken evin içindeki karbondioksit-oksijen oranına müdahale ettikleri, aslında doğal dengeyi korumak adına kendi içinde belli bir dengesi olan ekolojik sisteme müdahalede bulunarak var olan dengeyi de bozdukları izlenir. Buna rağmen bu gereksiz müdahaleleri bir görev olarak görüp doğanın işini kolaylaştırdıklarını düşünürler:
ADAM: Doğa biraz şaşırıyor bazen. Kendine göre onun da bazı sorunları var. [...]
ADAM: Ya da biraz mütevazı konuşursak, “Doğanın işini biraz kolaylaştırıyoruz,” diyebiliriz. (Ak, 2009: 37).
Kadın ve Adam’ın sözlerinden doğayı küçümseyen bir bakış açısına sahip oldukları, onun belli görevleri tek başına yerine getiremediğini düşündükleri anlaşılır. Bu durumda ise doğanın eksiklerini tamamlamak gibi “kutsal bir görev” de onlara düşmekte, kendilerini bu sayede özel ve önemli hissetmektedirler. Diğer bir söylemle, bu tutum yüzyıllardan beri var olan insanın doğaya müdahale etme, ona hükmetme arzusunu gözler önüne sermektedir. Oyun ilerledikçe Adam ve Kadın’ın doğaya müdahalede bulunma derecesi de artar:
ADAM [...] Doğa her zaman insanlar kadar sorumlu davranmıyor maalesef. MİSAFİR Öyle mi düşünüyorsunuz? Bana hep tam tersini öğrettiler. KADIN Çok doğru. Hatta sorumsuz davranıyor çoğu zaman!
ADAM Burada yeterince arının toz taşımaması nedeniyle döllenmemiş çiçekler var. Biz olmasak doğa onları öyle döllenmemiş olarak bırakacak. Biz küçülürken doğanın da serpilip gelişmesi lazım öyle değil mi?
[...]
ADAM Döllenmemiş çiçekleri biz döllüyoruz. Ama çok zor. (Ak, 2009: 38-39).
Alıntıda yine doğa küçümsenmekte, doğa ve insan arasında yapılan kıyaslamada ironik olarak insanın doğadan daha faza sorumluluk sahibi olduğu vurgulanmaktadır. Oysa günümüzde ortaya çıkan çevresel sorunların çoğunun insan kaynaklı olduğu düşünülürse durum aslında tam tersidir. Ancak Adam ve Kadın bu “sorumluluk” duygusu ile doğaya müdahale etme işini abartırlar ve belki de ekolojik denge gereği döllenmeden kalması gereken çiçekleri bile kendi yöntemleriyle döllerler. Hatta belli hayvan türlerinin üremesine bile müdahalede bulunurlar:
KADIN Lütfen siz de balığınız üzerindeki o kisti yiyin olur mu? ADAM Evet onu yememiz vazifemiz.
[...]
KADIN O yüzden ona kakasını göl kenarında yapmasını söyledim. [...] ADAM Kakamızdaki Çin kelebeği yumurtalarını, su salyangozları yesin diye. MİSAFİR Su salyangozları?
ADAM Evet. Su salyangozları.
KADIN Çin kelebekleri salyangozun içinde yumurtadan çıkacak ve salyangozun içinde büyüyecekler.
ADAM Ve genç birer kelebek olarak salyangozu terk edecekler. [...] Ama biz kakamızla onları oraya taşımasak böyle bir olay olmayacak. Doğanın bize yüklediği büyük sorumluluk. (Ak, 2009: 62).
Ve böylece Adam ve Kadın kendilerini doğanın devamının sağlanması ve doğal çevrim için önemli birer unsur, hatta bu çevrimin başlangıç noktası, tetikleyicisi olarak görürler. Böylelikle Çin kelebeği türünün devamına katkı sağladıklarını, aslında doğanın tam olarak yerine getiremediği bir görevi üstlendiklerini iddia ederler:
KADIN Sonra büyüyecekler.
ADAM Ve yumurtalarını bırakmak için enfekte edecek yeni bir balık arayacaklar. Yani bir balığın yemi olacaklar.
KADIN Sonra biz o balığı tutacağız. [...]
ADAM Balıktaki yumurtalar karaciğerimize geçecek! KADIN Bu doğal çevrim sonsuza dek sürecek! [...]
ADAM Anlıyor musunuz? Çok kritik bir noktadayız burada. Biz olmasak doğal denge menge kalmayabilir. İşlevimizi yerine getirmezsek, Çin kelebekleri ölür. (Ak, 2009: 62-63).
Böylece yazar eko eleştirinin de bir gereği olarak, Küçülecek Yer Kalmadı adlı oyunu ve oyundaki Adam ve Kadın adlı karakterler aracılığıyla doğal dengeyi korumak adına doğaya boş yere müdahale edilmesini; bu müdahale ile aslında tam tersine var olan ekolojik dengenin bozulmasını; bu müdahalenin doğurduğu ve aslında ekolojik dengenin bir halkası olan insanın sağlığını tehdit edebilecek olumsuz sonuçları eleştirmektedir.
Benim Küçük Küresel Köyüm
Benim Küçük Küresel Köyüm adlı ikinci oyununda ise Behiç Ak, üç faklı ülkede üç farklı hayat yaşayan bir babanın üç ayrı anneden doğan kızlarını, birbirini hiç tanımayan üç kız kardeşi; onların buluşmalarını ve küreselleşmeyi konu edinir. Ancak oyunda ikincil bir konu olarak arka planda kalmasına rağmen, bu çalışmanın konusu gereği asıl dikkati çeken nokta Tıpkı Joseph Conrad’ın Karanlığın Yüreği adlı kısa romanında olduğu gibi kızların babalarının fildişi ticareti yapması ve bu uğurda çok sayıda filin katledilerek, bu türün neslinin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmasıdır. Bu defa yazar çevresel sorunlara hayvan türlerinin neslinin tükenmesi bağlamında yaklaşır ve bu örnek üzerinden insanların kendi çıkarları için hayvan türlerini yok etmesini eleştirir.
Üç kız kardeş buluşup babalarıyla ilgili anılarını paylaşırlar. Bu sırada Lucretsia küçük mavi bir filden söz eder:
LUCRETSIA [...] [B]en de sana benim en sevdiğim oyuncağımı göndermiştim. Küçük mavi fili. Sana uğurlu gelsin diye onu göndermiştim.
EDITH Ne, küçük mavi fil senin miydi? LUCRETSIA Evet.
EDITH Onu çok sevmiştim. Bana hep uğurlu geldi. En iyi dostum Lucy ile tanışmama neden oldu. Canım çok teşekkür ederim. Mavi filimi demek sen gönderdin bana ha? Biliyor musun onu bir gün kaybettim ve Lucy’yi de... Sevdiğim her şeyi kaybediyorum Lucretsia. (Natasha’nın elinde küçük mavi bir fil vardır. Çantasından çıkarıp gülerek onlara tutar. Şaşırarak ona bakarlar)
NATASHA Hermann getirmişti. Ben de onu çok sevdim.
EDITH Aman tanrım o sende mi? (Mavi fili aniden Natasha’nın elinden alır sarılır ve öper) Canım benim. (Mavi fili göğsüne bastırır ve aniden ağlamaya başlar) Lucy bir kayak kazasında öldü. Nasıl özledim onu birden. (Ak, 2009: 98).
Böylece yazarın oyuncak bir filin üç farklı ülkede yaşayan kız kardeşler arasında elden ele dolaşması üzerinden oyunun başlığında da vurgulandığı gibi küresel köy olarak adlandırılan dünyanın ne kadar küçük olduğuna ve küreselleşmeye işaret ettiği gözlenir. Her birinin bu oyuncak fil ile ilgili farklı hatıraları olmasına rağmen üç kardeşin geçmişi bu fil ile bir anlamda birbirine bağlanır. Üç kardeşin hikâye tadındaki anıları ve bu şirin oyuncak ise okuyucuyu/ izleyiciyi hiç beklenmedik ve sadece Lucretsia’nın haberdar olduğu bir gerçekle yüz yüze getirir:
LUCRETSIA (O da Edith’in kucağındaki mavi fili sever) Ona çok iyi bakmışsın. NATASHA Onu çok sevdim.
EDITH Bu fil benim Afrika’yı tanımama ve filleri sevmeme neden oldu. Otuz yaşından sonra fildişi avcılarına karşı mücadele eden bir hayvan hakları derneğinde çalışmaya başladım.
LUCRETSIA Ne kadar iyisin Edith. Hermann bunu biliyor muydu?
EDITH Elbette ki. Hermann benim filleri sevmemi hep destekledi. Hermann da filleri çok severdi.
NATASHA Evet kesinlikle. Hermann filleri çok severdi. Bana hep fil hikayeleri anlatmıştır. LUCRETSIA (Edith’in kucağındaki fili sevmeye devam ederken) Özellikle onların dişlerini. (Ak, 2009: 99).
Burada aslında bir ironi bulunmaktadır. Hediye olarak verdiği küçük mavi fil ile dolaylı olarak Edith’in filleri sevmesine ve hatta daha da ironiği fildişi avcılarına karşı mücadele eden bir dernekte çalışmasına neden olan Hermann’ın kendisi de bir fildişi avcısıdır. Edith ve Natasha ilk başta buna inanmak istemeseler de daha sonra kabullenirler, hatta babaları Hermann’ın karakterini düşününce ve onunla ilgili bilmedikleri gerçekleri öğrendikçe bu onlara olağan bile gelir:
LUCRETSIA Hermann 1986’dan sonra fildişi ticareti yapmaya başladı kızlar. EDITH 1986’dan sonra mı?
LUCRETSIA Evet. Sizin Hermann’ın kaybolduğunu düşündüğünüz yıllar, o Güney Afrika ve Zimbabve’de bu işleri kovalıyordu. Sadece fildişi satsa iyi! Silah da sattı! En pis iş! EDITH Söylediklerin gerçek olamaz!
NATASHA Neden olmasın ki?
EDITH Offf! Baba! Gerçekten mi? Doğru mu diyorsun Lucretsia? NATASHA Hermann’dan bunu beklerim doğrusu!
LUCRETSIA Ava da çıkardı. Fildişi avına!
NATASHA Silahları ve filleri seven bir adam eline bir silah alıp, fil avına neden çıkmasın ki?
EDITH (Ağlamaklı. Mavi fili fırlatır) Neden bunu şimdi söylüyorsun?
NATASHA Erkekler! (Fırlatılan fili alır) Yine de onun bir suçu yok. (Ak, 2009: 99-100).
Dereceleri farklı olmakla birlikte kızların üçünün de fildişi avına karşı gösterdikleri tepki yazar Behiç Ak’ın çevresel sorunların bir parçası olan hayvan türlerinin neslinin tükenmesine karşı gösterdiği duyarlılıkla açıklanabilir. Diyaloglarının en başında fildişi avcılarına karı mücadele eden bir derneğe üye olan Edith çevreci tutumu ile Behiç Ak’ın bir yansıması olarak görülse de Lucretsia’nın Güney Afrika’nın yerlisi olduğu düşünülür ve konuşmaları dikkate alınırsa onun da oyunda Behiç Ak’ın çevresel duyarlılığını yansıttığı söylenebilir. Kendisinin de ifade ettiği gibi annesinin babası Hermann’a karşı tepkisi de bu iddiayı doğrulamaktadır: “LUCRETSIA [...] Hermann’ı annem hiç affetmedi. Çünkü o, 86’dan sonra, karşı cepheye geçti ve silah ticareti yapmaya başladı. Fildişi ticaretiyle uğraştı. Sadece kendisi için çalışan bencil bir insan oldu. Düşündüğü tek şey vardı. Para ve güç kazanmak! [...]” (Ak, 2009: 119). Behiç Ak oyun kişisi Lucretsia’nın sözleri aracılığıyla kendi çıkarları için, para ve güç kazanma hırsıyla hayvanları katleden, onların neslinin tükenmesine yol açan ve böylece ekolojik dengeyi bozan insanlara ve onların faaliyetlerine eleştiri getirmektedir.
Tek Kişilik Şehir
Yazarın Tek Kişilik Şehir adlı üçüncü oyunu ise özellikle küresel ısınma konusuna yoğunlaşmakta, küresel ısınmanın iklimler, doğal çevre ve hayvan türleri üzerindeki olumsuz etkilerini ele almakta, çevresel sorunlara yine mizahi bir dille ancak eleştirel bir tutumla yaklaşmaktadır.
Henüz oyunun başında oyun kişileri arasındaki diyalogdan yaşadıkları şehirde iklimlerle ilgili bir tuhaflık olduğu sezilir:
ADAM İlkbahar yeni gelmesine rağmen hava ne kadar sıcak değil mi? GARSON Aslında sonbahar yeni bitti, efendim.
ADAM İlginç. Yolda bir erik ağacı gördüm. Çiçek açmıştı.
GARSON Yalancı bahar! Maalesef bu dünyada kandırılması en kolay canlılar erik ağaçları efendim. (Ak, 2017: 5).
Daha ilk bakışta yoldaki erik ağacı gibi iki adamın da mevsimler konusunda kafasının karışmış olduğu anlaşılır. Adam ilkbaharın geldiğini düşünürken, Garson sonbaharın yeni bittiğini söyleyerek kışın geldiğini ima eder.
Oyunun ikinci perdesinde de mevsimler konusundaki karmaşanın devam ettiği görülür, ancak bu defa diyaloğa Adam’ın internet üzerinden tanıştığı ve lokantada buluştuğu Kadın da dahil olur:
KADIN Affedersiniz, mevsimlerden yazda mıyız?
ADAM Kış daha bitmedi. Ama yolda bir erik ağacı gördüm çiçek açmıştı. GARSON Ne yapıyorsunuz efendim? Kış daha başlamadı, sonbahardayız.
KADIN Demek erik ağaçta yetişiyor ha? Ben onu hep devedikeninin meyvesi zannederdim. (Köşedeki kadife çiçeklerini sever.) İlkbaharda olmalıyız. Filbahriler hep ilkbaharda açar. GARSON Bütün çiçekler artık her mevsimde açıyorlar efendim. Ama onlar sanırım karanfil efendim.
ADAM Yapmayın! Kesinlikle menekşe bunlar! KADIN Bu “yazda mıyız?” demek.
GARSON Bence sonbahardan kışa giriyoruz.
KADIN Sonbahar bitmiş olamaz. Yolda bir leylek gördüm.
GARSON Bazı leylekler dönüşlerini geciktirmeye başladılar efendim. (Ak, 2017: 55).
Kadın’ın aklının da mevsimler konusunda iyice karışmış olduğu anlaşılır. Daha önceki konuşmasında sonbaharın yeni bittiğini söyleyen Garson ise bu defa hala sonbaharı yaşadıklarını iddia eder. Küresel ısınma o kadar etkilidir ki eskiden belli mevsimlerde açan, adeta o mevsimlerin habercisi olan çiçekler bile artık her mevsimde açmaktadır. Leyleklerin göç zamanlarını geciktirmesi ise yine küresel ısınmanın hayvan türleri üzerinde de olumsuz etkiler yarattığına ve ekolojik dengenin bozulmasına yol açtığına işaret eder.
Durum o kadar vahimdir, mevsimler o kadar birbirine girmiş halde ve düzensizdir ki insanlar bundan sonra mevsimleri ancak müzede görebilecektir:
ADAM Mevsim müzesi açıldı mı?
KADIN Kar yağınca kış mı olur? Yoksa kış olunca mı kar yağar? İşte asıl mesele bu! GARSON İlkbaharda açılacak efendim.
ADAM O zaman bu aralar açılması lazım. GARSON Sonbaharda mı yani?
KADIN İşte bunu bilmiyordum. Mevsimler müzeye mi kaldırıldı? GARSON Evet efendim.
KADIN Kışı görmek için gideceğim. Çok özledim onu. Sahi niye eskisi gibi mevsimler yok? (Ak, 2017: 55-56).
Kadın’ın “Neden mevsimler yok?” sorusuna Garson esprili bir dille cevap verip suçlu oldukları için ortadan kaldırıldıklarını söylese de asıl cevap son derece ciddidir: İnsanların dikkatsizlikleri ve duyarsız davranışları ile katkıda bulundukları küresel ısınma.
Bunun yanı sıra küçük kalması gerekirken sürekli büyüyen ve evleri kullanılmaz hale getiren bonsailer, aşırı büyüyerek binaları sarıp boğan sarmaşıklar, fazla beslenmekten dev gibi olan ve beslenmeleri yasaklanan karıncalar da (bkz. Ak, 2017: 59-60) bir şeylerin yolunda gitmediğinin; hem doğal çevre hem de hayvan türlerinin küresel ısınmadan olumsuz etkilendiklerinin göstergesidir.
Küresel ısınmanın ciddi boyutlara ulaştığı, mevsimlerin bile yok olduğu bir ortamda hayvanların doğal ve sağlıklı bir şekilde beslenmesi de mümkün değildir. Bu durum da aslında dönüp dolaşıp ekolojik zincirin bir halkası olan insanı etkiler. Garson’un Adam’a saydığı menüdeki yiyeceklerden insanların sebep olduğu çevresel sorunların yine onların sağlığını bozacak sonuçlara yol açtığı anlaşılır: “GARSON Çok özel yapım yemeklerimiz var efendim. [...] panzehirle etkisizleştirilmiş, zehirli inek bifteği üzerine sarımsak soslu rezene ve kekikli kiraz buğulama ya da okunmuş pirinçten yapılma kuş üzümlü Hint pilavı eşliğinde enginarlı piliç ezme” (Ak, 2017: 7). Doğal olmayan bitki ve yiyeceklerle beslenen hayvanların bünyelerinde toksinler içerdiği ve bunların yiyecek olarak insanlara sunulurken panzehirle etkisiz hale getirilmeye çalışıldığı görülür. Ancak sonuç ne kadar etkilidir, insanların sağlığı yedikleri bu besinlerden ne kadar zarar görmektedir tartışılır.
Sağlıksız bir çevrede sağlıksız beslenen hayvanlar yanında vahşi doğada yaşayan bazı hayvan türlerinin de insanlar tarafından kasıtlı olarak yok edildiği anlaşılır: “GARSON Bakın beyefendi. Haksızlık ediyorsunuz, insanlığın gelişmesini küçümsüyorsunuz. Bu kıta, vahşi hayvanlardan sırf sizin için temizlendi. Sizin mutlu olmanız için... Şimdi burada aslanlar panterler olsaydı ve bizi yemek için üzerimize saldırsaydı daha mı mutlu olurdunuz yani?” (Ak, 2017: 52). Garson’un insanlığın gelişmesi ve medeniyet için vahşi hayvan türlerinin yok edildiğini ima etmesi son derece ironiktir aslında. Çünkü eko eleştiride de vurgulandığı üzere yeryüzündeki bütün canlıların ekolojik sistem içinde bir işlevi vardır, her biri ekolojik dengenin ve tabii ki insanlığın devamı için de gereklidir. Ama insanoğlu her zaman olduğu gibi bu sistemde kendisini merkez olarak düşünmekte ve kendisi dışındaki canlıları kendisine hizmet için, sömürülmek üzere yaratılmış nesneler olarak kabul etmekte ve bencilce yok etmektedir.
İnsanların neden olduğu çevresel sorunlar sadece mevsimlerin yok olması ve hayvan türlerinin sağlıksız beslenmesi ya da yok edilmesi ile sınırlı kalmaz. Yine insan eliyle kurulmuş olan fabrikalar doğanın bir parçası olan su kaynaklarını da kullanılmaz hale getirmektedir:
GARSON [...] hiç kuzeydeki nehrin durumunu gördünüz mü? ADAM Hayır. Yıllardır şehrin kuzeyine gitmedim.
GARSON İyi ki gitmemişsiniz. Çünkü oradaki nehri görseydiniz, iyice moraliniz bozulurdu. ADAM Ne o, yoksa nehir kurudu mu?
GARSON Daha da korkuncu. O kumaş fabrikasının atıklarının atıldığı nehrin durumu içler acısı efendim. Kumaşların kırmızıya boyandığı günler kırmızı, yeşile boyandığı günler yeşil, rengarenk boyandığı günlerde ise, rengarenk akan o güzelim nehir, bugün tertemiz akıyor efendim. Neredeyse içilecek kıvama geldi. İçi balık kaynıyor.
ADAM Korkunç. Kumaş fabrikası iflas etti ha?
GARSON Fabrikanın patronu bir yıl önce buradan kendini aşağıya attı efendim. (Ak, 2017: 43).
Yazar insanların çevresel sorunlar karşısındaki duyarsızlığını karikatüristliğin getirdiği alışkanlıkla mizahi bir dille gözler önüne sermesine rağmen, kullandığı esprili dilin altında aslında son derece sert bir eleştiri yatmaktadır. Garson nehrin bu temiz halinin kurumasından daha korkunç
olduğunu ima eder. İnsanların maddi çıkarları o kadar ön plandadır ve hırs gözlerini o kadar bürümüştür ki, fabrika atıkları nedeniyle her gün renkten renge giren zavallı nehrin o eski halini “güzel” olarak adlandırır. Fabrikanın iflasından sonra suyun temizlenmesine ve nehrin balıklara ev sahipliği yapmasına hayıflanıp üzülür adeta. Yazarın üslubunun farklılığı da bundan kaynaklanır, oyun kişilerine bir şeyi söyletirken aslında tam tersini ima etmesinden. Çevreye karşı son derece duyarlı olan yazar mizahı da işin içine katarak insanların çevresel sorunlar karşısındaki duyarsızlığını, maddi çıkarların günümüzde her şeyin ve özellikle vicdanın önüne geçmesini eleştirir.
Sonuç
Günümüzde doğanın tahribatı, yasadışı avlanma ve buna bağlı olarak bazı hayvanların neslinin tükenmesi gibi insan eliyle gerçekleştirilen felaketler sonucunda ve hızlı kentleşme, sanayileşme ve teknolojik gelişmelerin de etkisiyle çevresel sorunların giderek arttığı günümüzde bu türden sorunlara çözüm bulma çabası, çevresel sorunların çevre bilimi, çevre mühendisliği, biyoloji gibi konuyla ilgili alanların dışına çıkmasına neden olmaktadır. Adı geçen çalışma alanlarının sorunlara çözüm bulmada yetersiz kalması, daha geniş kitlelere ulaşmayı sağlayabilecek bir başka alanın, edebiyatın desteğine ihtiyaç duyulmasına ve edebiyat ile çevreyi ve çevresel sorunları aynı bünyede birleştiren disiplinler arası bir alanın ortaya çıkmasına yol açar. İlk olarak 1978 yılında William Ruekert tarafından bu yeni çalışma alanını adlandırmak için kullanılan eko eleştiri kavramı yabancı kaynaklarda ecocriticism olarak yer almaktadır. Edebiyat ile çevre arasındaki ilişkiye dayanan eko eleştiri, edebiyat eserlerinin çevresel sorunların ortaya konup eleştirilmesinde bir araç olarak kullanılabileceğini savunmaktadır. Bu bağlamda, eko eleştirinin yöntem olarak benimsendiği bu çalışmada Behiç Ak’ın Küçülecek Yer Kalmadı, Benim Küçük Küresel Köyüm ve Tek Kişilik Şehir adlı oyunlarının yazarın çevreci bakış açısının yansımaları bağlamında ele alınmakta; Behiç Ak’ın adı geçen üç oyununda ekolojik dengenin bozulması, hayvan türlerinin neslinin tükenmesi, küresel ısınma gibi farklı çevresel sorunlara değinildiği ve yazarın böylece üç oyunu yoluyla çevreci bakış açısının etkisi ile çevresel sorunlara ve bu sorunların kaynağında yer alan insana ve onun maddeci tutumuna eleştiri getirdiği sonucuna varılmaktadır.
KAYNAKÇA
Ak, Behiç. Tek Kişilik Şehir. Mitos Boyut Yayınları. İstanbul, 2017.
Ak, Behiç. Toplu Oyunları 2 (Küçülecek Yer Kalmadı/ Benim Küçük Küresel Köyüm), Mitos Boyut Yayınları. İstanbul, 2009.
Bookchin, Murray. Ekolojik Bir Topluma Doğru. (çev. Abdullah Yılmaz) Ayrıntı Yayınları, İstanbul, 1996.
Bulut, Dilek. “Çevre ve Edebiyat: Yeni Bir Yazın Kuramı Olarak Ekoeleştiri”, LITTERA. 2005
http://www.littera.hacettepe.edu.tr/TURKCE/17cilt/dilek.htm (ET: 01.05.2016).
Glotfelty, Cheryll. “Literary studies in an Age of Environmental Crisis”, (çev. Arzu Özyön) The Ecocriticism Reader. The University of Georgia Press. Athens and London, 1996.
Gorn, Heather, “Ecocriticism: The Intersection of Literature and the Environment”, (çev. Arzu Özyön) VEGETARIAN JOURNAL, Vol. 30, Issue Two 2011, pp. 10-11.
Howarth, William. “Some Principles of Ecocriticism”, (çev. Arzu Özyön) The Ecocriticism Reader. The University of Georgia Press. Athens and London, 1996.
Oppermann, Serpil. “Ecocriticism: Natural World in the Literary Viewfinder”, (çev. Arzu Özyön) Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi. 1999, Cilt: 16/Sayı: 2 ss. 29-46.
Sağlam, Eraslan. “Kente Sıkışmış Çocuğun Sesi: Behiç Ak”, İyi Kitap- Aylık Okul Öncesi, Çocuk ve Gençlik Kitapları Gazetesi, Sayı 63, Mayıs 2014. http://www.iyikitap.net/wp-content/uploads/2016/03/iyi_kitap_say%C4%B1_-63.pdf (çevrim içi) Erişim 01.10.2017. Zapf, Hubert. “Ecocriticism, Cultural Ecology, and Literary Studies”, (çev. Arzu Özyön)
