Teleskop Seçimi Gökyüzü

Teleskop Seçimi

Teleskop seçimi konusunda sıkça mek-tup alıyoruz. Geçmişte bu konuya zaman za-man değindik. Ancak bu konudaki bazı bilgi-leri tekrarlamakta yarar var. Her zaman yaptı-ğımız gibi, gökyüzü gözlemciliği yapabilmek için teleskop sahibi olmanın bir zorunluluk ol-madığını hatırlatarak başlayalım. Çünkü çoğu gök olayını izlemek için teleskop gerekmez. Ama gökyüzünün derinliklerine dalmak, çıp-lak gözün algılayamadığı gökcisimlerini göre-bilmek, Ay’ın yüzey şekillerini ayrıntısıyla ince-leyebilmek için bir teleskoba, en azından bir dürbüne gereksinim duyarız.

Teleskop seçerken, öncelikle hangi teles-kop tipinin size uygun olduğuna karar verme-niz gerek. Mercekli teleskopların çapları çok küçükten, 5 cm’den başlar ve buna bağlı ola-rak çok ucuzlarını bulmak olanaklıdır. Alışve-riş merkezlerinde, oyuncakçılarda bu tür teles-koplar görebilirsiniz. Amacınız yalnızca Ay’a ve parlak gezegenlere bakmaksa bu teleskop-ların kaliteli olanları işinizi görebilir.

Mercekli teleskopların, özellikle apokro-matik mercekli teleskopların öteki teleskop tiplerine göre en önemli üstünlüğü, görüntü keskinliklerinin yüksek olmasıdır. Bu, özellikle Ay ve gezegen gözlemleri için ideal bir özellik-tir. Mercekli teleskopların olumsuz yönü çap-ları büyüdükçe fiyatçap-larının da katlanarak art-masıdır. Ayrıca teleskop tüpleri aynalı model-lerinkilere göre daha uzundur.

Mercekli teleskoplardan farklı olarak, New-ton tipi teleskoplarda ışınlar doğruca aynadan

yansıdığı için kırılmanın yarattığı sorunlar-la karşısorunlar-laşılmaz. Işık topsorunlar-lama yetenekleri yük-sektir. Tasarımları basit olduğu için çapları bü-yük olanlar bile öteki tiplerdeki eşdeğerlerine göre daha ucuzdur. Newton tipi teleskopların tüpleri bileşik (schmidt ya da maksutov cas-segrain) teleskoplara göre uzundur. Çapı bü-yük olanlar görece düşük fiyatlarına karşın çok fazla yer kaplar ve taşınmaları zordur.

Bileşik (schmidt ya da maksutov cassegra-in) teleskopların en önemli üstünlüğü, teles-kop tüplerinin kısa oluşudur. Bu sayede, göre-ce büyük çaplı olanları bile kolayca taşınabi-lir. Ayna mercek bileşiminden oluşan bu teles-kopların görüntü kalitesi hayli iyidir. Bu özel-likleri yüzünden, bütçeleri uygun olan ama-törler genellikle bu tip teleskopları seçer.

Dikkat ettiyseniz, teleskopların özellikle-rinden söz ederken “büyütme” kavramına he-nüz değinmedik. Bu, teleskobun temel işle-vi olduğu için her ne kadar en önemli özellik gibi görünse de gerçekte son sırada gelme-si gereken özelliklerden biridir. Kuramsal ola-rak, uygun göz merceği bulunduğu sürece her teleskopla en azından yüzlerce kat büyüt-me elde edilebilir. Oysa büyütbüyüt-me ancak elde edilen görüntü iyi olduğunda anlamlı olur. Bunun için de teleskobun açıklığı (ayna ya da mercek çapı), odak oranı, malzemenin kalitesi gibi etkenler önem kazanır. Bunlar sağlandık-tan sonra, uygun ölçüde büyütme yapılabilir. Bir teleskop ne kadar büyükse o kadar sö-nük cisimleri gösterir. Ayrıca büyütmeyle te-leskobun çapı da orantılıdır. Ancak bu “teles-kop ne kadar büyükse o kadar iyidir” anlamına

gelmez. Eğer bir teleskobu bir daha yerinden oynatmamak üzere sabitleyeceğiniz bir gözle-meviniz yoksa ve teleskobunuzu gözlem için taşımak zorundaysanız, en iyi teleskop taşıya-bileceğiniz kadar büyük olan teleskoptur.

Teleskop ayak ve kurguları da, neredey-se optik özellikleri kadar önemlidir. Teleskop ayaklarının teleskobun titremesine izin ver-meyecek şekilde sağlam olması gerekir. Gü-nümüzde, bilgisayar kontrollü teleskopla-rın yaygınlaşması sayesinde ufuksal kurgulu (sağa sola ve aşağıya yukarıya hareket eden) teleskoplar daha çok kullanılıyor. Ancak bilgi-sayar kontrolüne gerek duymayan ya da bunu tercih etmeyen kullanıcılar (örneğin gökyüzü fotoğrafçıları) ekvatoryal kurgulu (Dünya’nın dönüş eksenine paralel ve dik hareket edebi-len) teleskopları seçiyor.

Eğer yetkili satıcılara ulaşmakta zorluk çe-kiyorsanız ya da nasıl bir teleskop almanız ge-rektiği konusunda yardıma gereksinim duyu-yorsanız amatör astronomi topluluklarından destek alabilirsiniz. Bir teleskop satın almadan önce, gökyüzü gözlemciliği konusunda bel-li bir deneyim düzeyine ulaşmakta yarar var.

2009 yılında teleskop seçimine yönelik bir tablo hazırlamıştık. Bu tabloyu aşağıda göre-bilirsiniz. Tabloda, piyasada çok satılan teles-kop tiplerinin gözlem koşulları, kullanım şek-li, optik nitelik, taşınabilirlik ve fiyat/perfor-mans oranlarına göre değerlendirmeler yer alıyor. Buradaki puanların büyük teleskop fir-malarının ürettiği “orta kalitedeki” teleskoplar için geçerli olduğunu hatırlatmak isteriz, istis-nalar olabilir.

84

Gökyüzü

Alp Akoğlu

Teleskop Tipi Kriterler Mercekli (Akromatik) 60 - 100 mm Mercekli (Apokromatik) 100 - 150 mm Newton Tipi 100 - 250 mm Schmidt-Cassegrain Maksutov-Cassegrain 100 - 250 mm Dobson Tipi 150 - 300 mm Gözlem Koşulları

İyi (ışık kirliliği yok) Orta Kötü HHH HHHH HHHH HHHHH HHHHH HHHH HHHHH HHHHH HHHH HHHHH HHHHH HHH HHHH HHH HHH Kullanım Şekli Genel Kullanım Ay ve Gezegen Gözlemleri Derin Gökyüzü Cisimleri Gökyüzü Fotoğrafçılığı Gündüz Doğa Gözlemciliği HHH HHHH H H HHHHH (uf.)** HHHH HHHHH HHHH HHHH (ek.)* HHHHH (uf.)** HHHH HHHH HHHHH HHHH (ek.)* H (uf.)** HHHHH HHHH HHHHH HHHHH (ek.)* HHH (uf.)** HH HHH HHHH H H OptikNitelik HHH HHHHH HHHHH HHHH HHHH Taşınabilirlik HHHHH HHHH HHH HHHH HHH Fiyat/performans oranı HHH HHHHH HHHH HHHH HHH

* ek: ekvatoryel kurgulu (Dünya’nın dönüş eksenine paralel ve dik hareket edebilen) ** uf: ufuksal kurgulu (sağa-sola ve aşağı-yukarı hareket eden, alt-azimut)

Merkür ayın ilk günleri bu ayın en iyi ko-numunda. Gezegen Güneş doğmadan yakla-şık bir saat önce doğuyor. Bu sırada hava ay-dınlanmaya başladığı için gözlem süresi kı-sıtlı. Ayın ilk haftasından sonra giderek ufkun üzerinde alçalacak ve ayın ortalarından sonra Merkür’ü görmek zorlaşacak. Merkür’ü göre-bilmek için ayın ilk yarısında, sabah hava ay-dınlanmaya başladığı sırada doğu-güneydo-ğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.

Venüs ay boyunca sabah gökyüzünde yer alıyor ve gündoğumundan önce güneydo-ğu ufku üzerinde görülebiliyor. Şubat ayın-da Güneş’e en uzak görünür konumunayın-dan geçen gezegenin ufkun üzerindeki yükselimi ay boyunca biraz azalır. Ancak bu çok belirgin bir değişim olmayacak.

Mars ayın başlarında 21:30 civarı doğuyor ve sabaha kadar gökyüzünde görülebiliyor. Gezegen ilerleyen günlerde giderek daha er-ken doğacak ve ay sonunda hava

karardığın-da doğmuş olacak. Mars’ı görmek için doğuş saatlerinden sonra doğu-güneydoğu ufku üzerine bakmak gerekiyor.

Jüpiter ayın başlarında hava karardığında güneydoğu ufku üzerinde yükselmiş oluyor ve ay boyunca gecenin büyük kısmında göz-lenebiliyor. Ayın sonlarındaysa hava karardı-ğında meridyene yani güney yönünde gökyü-zündeki en yüksek noktasına ulaşmış oluyor.

Satürn ayın başlarında gece yarısından önce doğu ufkunda beliriyor. Gezegen ayın sonlarında yaklaşık iki saat daha önce, 21:30 civarında doğuyor.

Ay 1 Mart’ta yeniay, 8 Mart’ta ilkdördün, 16 Mart’ta dolunay, 24 Mart’ta sondördün, 30 Mart’ta yeniay hallerinde olacak.

10 Mart

Jüpiter ve Ay birbirine

yakın görünümde

14 Mart

Merkür en büyük batı

uzanımında (28°)

18 Mart

Mars, Ay ve Spika

çok yakın görünümde

20 Mart

İlkbahar ılımı (gece ve

gündüz süreleri eşit)

22 Mart

Venüs en büyük batı

uzanımında (47°)

27 Mart

Venüs ve Ay sabaha karşı

güneydoğuda birbirine

çok yakın görünümde

29 Mart Merkür ve Ay

sabaha karşı doğuda

birbirine yakın görünümde

31 Mart

Mars ile Spika yakın

görünümde

1 Mart 22:00

15 Mart 21:00

31 Mart 21:00

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

Bilim ve Teknik Mart 2014

85

Mart’ta Gezegenler ve Ay

1 Mart 22:00 15 Mart 21:00 31 Mart 20:00 Kraliçe Kral Andromeda Balina Aldebaran Kapella Büyük Ayı Çoban Berenices’in Saçı Kuzeytacı Küçük Ayı KU ZEY GÜNEY BA TI D O Ğ U Ejderha Zürafa Arabacı Boğa Koç Üçgen Vaşak Yengeç Aslan Başak Yelken Suyılanı Kupa Karga İkizler Küçük Köpek Büyük Köpek Avcı Irmak Tavşan Perseus Kutupyıldızı Akyıldız (Sirius) Procyon Regulus Spika Tekboynuz Arkturus Jüpiter

haritalar_2014_Layout 1 12/16/13 12:46 PM Page 3

10 Şubat akşamı doğu ufku üzerinde Ay ve Jüpiter kış takımyıldızları arasında Ay

Mars _Ay

Venüs

Spika