Mavi Ay denince, Ay’›n bu sayfadaki foto¤rafta oldu¤u gibi, gerçekten de ma-vi göründü¤ü zamanlar olabilece¤i akla geliyor. Ancak, bu foto¤raf, görüntünün bilgisayarda ifllenmesiyle mavilefltirildi. Geçmiflte, Ay’›n mavi göründü¤ü zaman-lar olmufl. 1883’te Endonezya’da patla-yan bir patla-yanarda¤›n duman›, iki y›l sürey-le tüm Dünya’da Ay’›n mavi, batan Gü-nefl’in de yeflil görünmesine yol açm›fl. Yine, orman yang›n›, atmosferdeki yo¤un toz ve buna benzer birkaç do¤a olay› da Ay’›n mavi görünmesine yol açabiliyor. Mavi Ay, betimlemesinin kayna¤› tam olarak bilinmiyor. Bir tahmin, do¤a olay-lar›n›n etkisiyle ortaya ç›km›fl olabilece¤i. Yine de, Ay’›n gerçekten mavi görünme-sine yol açan olaylar›n say›s› çok az.
Sky & Telescope dergisi, Mavi Ay teri-minin kökenini bulmak için bir araflt›rma yapm›fl. Bu araflt›rmada, Mavi Ay teri-minin, özellikle çok yak›n geçmiflte, son 20-25 y›l içinde yayg›nlaflmakla birlikte, 400 y›ldan daha eskiye dayand›¤› ortaya ç›km›fl.
Günümüzde Mavi Ay, çok farkl› bir an-lama geliyor. E¤er bir ay içinde ikinci kez dolunay olursa, ikincisine Mavi Ay deni-yor. Bunun, bilimsel bir yan› yok; tümüy-le folklora dayan›yor. Asl›nda, yak›n geç-mifle bakacak olursak, Mavi Ay için bafl-ka tan›mlamalar da yap›lm›fl. Hatta, bir ay içinde ikinci dolunaya Mavi Ay denme-si de bir hatadan ya da en az›ndan farkl› yorumlamadan kaynaklanm›fl gibi görü-nüyor.
Sky & Telescope dergisinin araflt›rma-lar› ço¤unlukla, Maine Çiftçi y›ll›¤›na da-yan›yor. Bunun nedeni, bu takvimin 1582’deki Gregoryen Takvim reformuyla
gelen kurallar› pek de¤ifltirme-den kullan›yor oluflu. Genellik-le, bir y›lda 12 dolunay görü-lür. Ancak, bu say› bazen 13 olabilir. Çünkü, Ay’›n Dünya çevre-sindeki dolanma sü-resi bir aydan biraz k›-sad›r.
Maine Çiftçi Y›ll›¤›’na göre, tropik y›lda (tropik y›la göre y›l, 21 martta bafllar) 13 dolu-nay görülürse, ki bu durumda bir mevsi-me dört dolunay düfler, bu dolunaylardan üçüncüsüne Mavi Ay deniyor. Bunun ya-n›nda, eski kültürlerde dolunaylara de¤i-flik adlar verilmifl. Bunlar aras›nda, Yu-murta Ay› (ilkbahar›n ilk dolunay›), Çiçek
A y › ( h a z i -ran), Ha-sat Ay› (ekim) yer al›yor. Eski kay›tlarda, bir ay içinde iki dolunay’›n gerçekleflmesi durumunda ikincisine Mavi Ay dendi¤ine dair bir ka-n›t bulunamam›fl. Ancak, yine Sky & Te-lescope dergisinin Mart 1946 say›s›nda, bir amatör gökbilimci olan James Hugh Pruett’in "Bir Zamanlar Mavi Ay’da" bafl-l›kl› bir yaz›s›nda flöyle bir cümle içeriyor: "Her 19 y›l›n 7’si, y›lda 13 do-lunaya tan›k oluyor. Bu, 13 dolunayl› y›l-lar›n 11 ay›nda birer dolunay, bir ay›n-daysa iki dolunay oldu¤u anlam›na geli-yor. Ben bunu, ikinci dolunay›n Mavi Ay olarak adland›r›ld›¤› fleklinde yorumluyo-rum."
Pruett’in bu "yorumu", Sky & Telesco-pe dergisinin çok okunan bir dergi olma-s›ndan dolay› olsa gerek, Mavi Ay terimi-nin de¤iflmesine yol açt›. Gerçekte, Mavi Ay’›n gökbilimsel bir anlam› yok. Ama yi-ne de amatör gökbilimcilikte amaç biraz da e¤lenmek de¤il mi? Bu nedenle, 30 Kas›m’da Ay’a biraz daha dikkatli bak›n. Mavi görünüyor mu?
104Kas›m 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
Mavi Ay
Gökyüzü
A l p A k o ¤ l u
Bu çizelge, 2000 - 2020 y›llar› aras› için, bir ay içinde ikinci dolunaya ve Maine Çiftçi Y›ll›¤›’na
Ay›n Gök
Olaylar›
Bu ay›n en önem-li gök olay›, Leonid Göktafl› Ya¤muru. 1997’den bu ya-na bu göktafl› ya¤muru olduk-ça etkin du-rumda. Özellik-le bu y›l, gök-tafllar›n›n say›-s›nda önemli bir art›fl bekle-niyor. Ne var ki, göktafl› ya¤muru-nun en yüksek sa-y›ya 18 Kas›m’da Türkiye saati ile 18:00 – 22:00 saatleri aras›nda ulaflmas› bekleni-yor. Bu s›rada hava kararm›fl olacak; ancak, göktafllar›n› göz-lemenin en uygun zaman› gece yar›-s›ndan sonras›d›r. Çünkü, bu s›rada ya üzerinde bulundu¤umuz bölge Dün-ya’n›n yörüngesinde ilerledi¤i yöne dö-nük olur. Böylece göktafllar›yla do¤ru-dan karfl›laflm›fl olur.18 Kas›m’da 18:00 – 22:00 saatleri aras›nda, saatte 16.000 göktafl›n›n gö-rülebilece¤i tahmin ediliyor. Biz yeryü-zündeki konumumuzdan dolay› büyük olas›l›kla bu gösteriyi izleyemeyece¤iz. Ancak, unutmamak gerekir ki bu hesap-lamalarda yan›lma pay› da var. Ne olur-sa olsun, bu y›l Leonid Göktafl› Ya¤muru
s›ras›nda saatte en az›ndan 100 göktafl› görülebilir. Göktafl› ya¤murunu, 17-18 ve 18-19 Kas›m geceleri, geceyar›s›ndan sonra izleyebilirsiniz.
Gezegenler
Bir süredir oldu¤u gi-bi, Kas›m akflamlar› da
Mars’la aç›l›yor.
Ge-zegen, y›ld›zlara göre do¤uya do¤-ru hareket et-mekle birlikte, ufkun üzerinde-ki konumunu koruyor. Bu nedenle, Ka-s›m ay› süre-since Mars’› ay-n› saatte ayay-n› yerde görebile-ce¤iz. Buna kar-fl›n gezegen gide-rek Dünya’dan uzaklaflt›¤› için ay sü-resince görünür büyük-lü¤ü ve parlakl›¤› biraz da-ha azalacak. Bu nedenlerden dolay› art›k küçük amatör teles-koplarla gezegenin yüzey ayr›nt›s›n› görmek pek olas› de¤il.
Hava karard›ktan k›sa bir süre sonra do¤u-kuzeydo¤u ufkundan yükselen
Sa-türn, art›k neredeyse tüm gece boyunca
gözlenebiliyor. Bununla birlikte geze-gen, teleskoplu gözlemler için çok iyi du-rumda. Dünya’ya en yak›n konumlar›n-dan birinde bulundu¤u için hem parlak hem de büyük görünüyor.
Jüpiter, iki saatlik bir gecikmeyle
Sa-türn’ü izliyor. –2,5 kadirle parlayan ge-zegen, Aral›k ay›ndan bafllayarak, hava-n›n kararmas›yla do¤mufl olacak ve ak-flamlar›m›z› süsleyecek.
Sabah gökyüzünde yavafl yavafl alçal-maya bafllayan Venüs, –3,9 kadirle par-l›yor. Merkür’ün parlakl›¤› da 3 Ka-s›m’da –0,8 kadire kadar yükseliyor. Ve-nüs ve Merkür, Ekim sonunda oldu¤u gi-bi, Kas›m’›n ilk günlerinde de yak›nl›kla-r›n› koruyorlar. ‹ki gezegen Kas›m’›n ilk haftas› boyunca birbirlerine bir derece-den daha yak›n olacaklar. Daha sonra, Merkür daha h›zl› alçalmaya bafllayacak ve aralar›ndaki görünür uzakl›k da buna ba¤l› olarak artacak.
Ay, 1 Kas›m’da dolunay, 8 Kas›m’da
sondördün, 15 Kas›m’da yeniay, 22 Ka-s›m’da ilkdördün, 30 KaKa-s›m’da dolunay evrelerinden geçecek.
Ay, 4 Kas›m’da Satürn’ü örtecek. Ör-tülme, 23:15’te bafllayacak ve gece yar›-s›na kadar sürecek.
105
Kas›m 2001 B‹L‹MveTEKN‹K
1 Kas›m saat 22:00; 15 Kas›m saat 21:00; 30 Kas›m 20:00’de gökyüzünün genel görünüflü
Kas›m ay›nda Jüpiter’in “Galileo Uydular›” olarak da bilinen dört büyük uydusunun gezegene göre
konumlar›. 1 3 5 7 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 9
Io Europa Ganymede Callisto
Kraliçe Kral Kartal Yunus O¤lak Kova Bal›klar Balina Üçgen Perseus Koç Kanatl› At Andromeda Ku¤u Büyük Ay› Küçük Ay› KUZEY GÜNEY BATI Ejderha Zürafa Bo¤a Avc› Tavflan Irmak Irmak Pompa Arabac› ‹kizler Güney Bal›¤› Vaflak Herkül Lir Kutupy›ld›z› Deneb Kapella Aldebaran Ülker Betelgeuse Rigel Mars Satürn Jüpiter Vega Altair Fomalhaut DO⁄U
