Tophanede 1. Sultan Mahmud meydan çeşmesi.
T a r i h i b i r b e l g e y e g ö r e XVIII y ü z y ı l d a İ s t a n b u l d a T a k s i m s u y u ç e ş m e l e r i
Dr. Saadi Nâzım Nirven Taksim suyu çeşmeleri, Türk mima- risinin ayrıntılı devirlerini semzolize et- melerile de ayrı bir özellik taşırlar. Bun- lar, yapı, şekil ve üsluplarda Türk mima- risindeki yenilik, Barok, ve Ampir devir- lerinin güzel örneklerini sergilemektedir- ler.
Başbakanlık Arşivlerinde 1146 tarih ve 5055 sayısını taşıyan bir belgede, XVIII yüz yıllarda kentin bu yöndeki çeş- me, hamam, saray ve konaklara verilen Taksim sularının yer ve miktarları için bilgiler bulunmaktadır. Belge oldukça uzun olduğundan, elden geldiği kadar kı- saltmak, ifadesini de günümüzde kullanı- lan dile göre sadeleştirmek istedik.
Önce Taksim bend sularının topla- nış hikâyesini, fazla abartmadan, bu bend- lerin bulunduğu yerde ilkinin ne düşün- celerden kurulduğunu, sonradan nasıl ge- liştiklerini özetleyelim.
III. Sultan Mehmedin annesi Safiye Sultanın 1598 yılında ünlü Başmimar Da- vud Ağaya başlattığı Yenicaminin yapısı, pencere pervazlarına kadar yükselmişken, saltanattaki değişikliklerle adeta unutulup kalmıştı. 1660da Hadice Turhan Valide Sultan, yarım kalmış bu yapıyı görerek, devrin Başmimarı Mustafa ağaya caminin inşasının sürdürülmesi emrini vermiştir.
Camile geniş müştemilâtının su ihtiyacı için Belgrad ormanlarında Bahçeköy ci- varında su toplamak üzere Valde havu-
zunun sed duvarı yükseltildi.. Bu suretle Bahçeköy çevresindeki dereler üzerinde ilk bend yapılmış oluyordu. (Eski yazılar- da havuz kelimesi bend yerine geçer).
Hadice Turhan Valide Sultanın ha- vuzu bugün mevcut değildir. Ancak Va- kıflar Genel Müdürlüğü Arşivlerindeki vakfiyeler (x), sağlam kalabilmiş havuzun eski su galerisi, Valide havuzunun evvel- ce varlığını kanıtlayan şahitlerdir.
Mihrişah vakfiyesinde IV. S. Mehme- din annesi Hadice Turhan Sultanın 1074 H. yılında Bahçeköy verasında Valide ha- vuzunu yaptırmış olduğu ve yine Başba- kanlık arşivlerinde 1. S. Abdülhamid dev- rine ait bir belgede de (I) Valide havu- zunun suyunun Yenicamile müştemilâtı- na tahsis edilmiş olduğuna dair yeterli bilgiler verilmiştir. Valide havuzunun ye- rini sınırlandırmak için, evvelce yapmış olduğum araştırmalar bu havuzun yerinde sonradan yaptırılan III. S. Selimin annesi Mihrişah valdenin bendinin bulunduğunu göstermektedir. Valide bendinin çıkış ga- lerisi çevresinde, terk edilmiş kâgirden geniş ve sağlam yapıda boş bir su mec- rasının da bulunduğu görülmektedir. Bu su galerisi, Mihrişah Valde bendinin gö- ğüsleme duvarının önündeki dere yatağı- nın 'kenarından başlayarak, II. S. Mah- mud bendinin, Gümüşderenin önlerinden geçer, orman içinde bir ilerleme yaptık- tan sonra, Ağasuyunun arkalarından III.
S. Ahmedin Büyükbendinln üst tarafları- na ulaşır. Bundan anlaşılıyorkl. Valide havuzunun suyu ilk önceleri III. S. Ah- med bendine su katan bir dereyi perçek- leştiriyormuş, ve bu suretle Kırkçeşme sularını arttırarak Yenicamile külliyyesine
de su temin edilmiş oluyordu. Bu ilk Bahçeköy bendi, sonradan Taksim suyu bendleri için bir kaynak olmuş, 1. S.
Mahmıidun Kirazlı bendimden sonra. Vali- de havuzunun yerinde III. S. Selimin an- nesi Mihrişah Sultanın bendi yapılmış ve II. S. Mahmudun Bendi-cedidile şeh- rin, Rumeli kıyılarında ta Kasımpaşa'ya kadar, geniş bir alanı kaplayan yerler bu üç bendin sularıyla rahat bir duruma gir- miştir. Belgrad ormanlarının Bahçeköy civarındaki bu üç bendinden gelen Tak- sim suları, Boğazın Rumeli cihetinde, Ye- niköy'den başlayarak, Emlrgân, Boyacı- köy, Baltalimanı, Arnavutköy, Kuruçeşme.
Kabataş, Tophane, ve yukardan Harbiye.
Taksim, Galata ve Kasımpaşa'daki çeş- melerden akıyordu. (2)
Şimdi vesikaya dönmek istersek, ilk çeşme adını Tophanede'ki Sultan Birinci Mahmud'un meydan çeşmesi olarak gö- rüyoruz.
Tophanede 1. S. Mahmud'un meydan çeşmesi (suyu 8 masura). —Bir masura lülenin dörtte biridir. Lüleyi ben vaktile 0,600 olarak bildirmiştim, başka kitaplar- da 0,650 de denir— Azeb kapısında Va- lide Sultan çeşmesi 8 masura, Kabataş- ta Vezir Ali Paşa çeşmesi (Kabataş va- (x) Vakıflar Umum Müdürlüğü arşivi:
25 Recep 1211 tarihli Mihrişah vak- fiyesi.
1) Başvekâlet arşivi. M. Cevdet tas- nifi.
Belediye dosyalarından. 2012 sayı ve 1191 tarihli vesika.
2) Saadi Nazım Nirven. İstanbul Suları. 1946.
pur iskelesindeki sede yeri değiştirilmiş- tir. 2 masura, Fındıklıda Beşirağa çeşme- si 2 masura, Diğer çeşmelere hemen hemen birer masura su tahsis edilmiş.
Arap camiinde Sultan sebili, Beşiktaşta saray karşısında Valide Sultan çeşmesi.
Beşiktaş camii karşısında Sadrazamın an- nesinin çeşmesi. Kasımpaşa camiinin şa- dırvan ve çeşmesinin suyu. Nişancı Ah- med paşa çeşmesi. Kasımpaşada Defter- dar Ali Paşa çeşmesi. Kasımpaşada Gü- zelce Evliyada Kaptanpaşa çeşmesi. Al- çak damda Çavuşbaşı Mehmed Ağa çeş- mesi. Beşiktaş köşküne. Galata'da dört- yol ağzında Asmaiımescidde Hazinedar Beşir ağa çeşmesi. Dolmabahçede Meh- med Eminağa çeşmesi. Tepebaşında Ka- merhatun mahallesinde Yeniçeriağası İs- mail paşa çeşmesi. Galatada nöbethane kulesi kapısında Defterdar Mehmed Ef.
çeşmesi Galatada saray kapısı yakınında Darüssaade ağası çeşmesi Mevlane ka- pısında Vezirkâhyası Mehmed ağa çeş- mesi Maçkada miri bahçeye. Tophane Hafaflar çarşısında Asiye çeşmesi. Fatih vakfından mescide. Kasımpaşada Karan- lık mescide. Anadolu Kazaskerinin çeş- mesi. Beyoğlunda Ağacamii yakınında Ahmed ağa çeşmesi. Galatada kürkçü kapısı dışında Yahya ağa çeşmesi. Ka- sımpaşada Sururu mahallesinde Yeniçeri ağası Abdüibaki çeşmesi, Maçkada Tar- labaşında Hacıbeşir ağa çeşmesi. Ayaz- psşada sarnıç civarında Hacı Beşir ağa çeşmesi. Dolmabahçede sedbaşında köşk karşısındaki çeşme. Ayazpaşada Hatuni- yede Silâhşor Cevher ağa çeşmesi. Kur- şunlu mahzen yakınında Reisülküttap İs- mail ağa çeşmesi, Beyoğlunda Abdullah- paşa çeşmesi. Tophanede Çukurcuma ma- hallesinde Hazinedar Endronağası çeşme- si. Galata sarayına yakın Koloğlu mahal- lesinde çeşme. Beşiktaşta, Maçkada Da- rüssaade ağası Süleyman ağa çeşmesi.
Beşiktaşta saray yakınında Altıncı kadı- nın sebiline. Tophanede Kadiriler mahal- lesinde Topcubaşı İsmail ağa çeşmesi.
Tophanede Tomtom cami mahallesinde Valdekâhyası çeşmesi. Tophanede Defter- dar yokuşunda Defterdar çeşmesi. Ka- sımpaşada Yahyada Silâhdar çeşmesi.
Fındıklıda Hatuniye mahallesinde Silâh- dar Ali paşa mektebi altında çeşme.
Beşiktaşta büyük iskelede Safiye Sultan sahilhanelerine. Tozkoparanda Ha- dice Sultan kâhyası Mehmedağa çeşme- si. Kasımpaşada Mehmed Emin mahalle- sinde Şeyhülislâm kethüdası çeşmesi.
Tophanede Feruzağada Matbaemini Mus- tafa Ef. çeşmesi. Ayazpaşa'da Arpaemini çeşmesi. Beşiktaşta Paşa mahallesinde Hacı Beşirağa çeşmesi. Tophanede Def- terdar yokuşundaki çeşme. Mütevelli Berberbaşı İbrahim ağa evine. Galatada
okçuoğlu mahallesinde Mehmet Eminağa çeşmesi, Dörtyol ağzında Hacımehmed mahallesinde Kadıhalil ağa çeşmesi.
Tophanede Karabaş mahallesinde bina Emini Ahmed ağa çeşmesi. Tophanede Gülşsn zaviyesi çeşmesi, Kapdan Hasan paşa kâhyası Yusuf ağanın Tophanedeki çeşme ve evi çeşmeleri. Tophanedeki topçular ve arabacılar kışlalarına. Topha- nede hendek başında Mihrişah çeşmesi.
Galatada Eski yağ kapanı kapusunda Ver- dinaz kadının çeşmesi. Kasımpaşada da Deve hamamı yakınında Vuslat kadın çeşmesi. Galatada Arapcamii yakınında Hazneernini çeşme ve şadırvanı. Beşik- taşta Veli Efendi sahilhanelerine Valde Sultan sahilhanelerine. Osman mollanın kızı evine. Beşiktaşta S. Abdülhamidin çeşmesine. Tophanede Akarsuda Ruzna- meci halifesi Ahmed Efendi çeşmesine, Kabataşta Mehmedağa çeşmesi. Topha- nede Topçular odalarına. Beyoğlunda su maksemi yanında Ahmedağa çeşmesi.
Taksim suyu çeşmelerinden bir kıs- mı meydan çeşmesidir. III. S. Abmedle başlayan devrin, Batının, özellikle Fran- sız sanatının etkisiyle Türk mimarisinde gelişen Barek ve Ampir devirlerinin zevkli görünüşleri, bu çeşmelerin yapı- larında da görülür. Her yer bir meydan çeşmesi için olanak taşımadığından, yol kavşaklarında yarım bir yelpaze gibi açıl- mış, sütunlu, kıvrımlı akmermerden, bö- lüntülerinden sular akan çeşmeler yapıl- mıştı. Bütün burrlar başlıklı sütunlar, kıv- rınfriı kemerleriyle ayrı bir görünüşte başka bir mimari tarzının çeşme yapıla- rını oluşturmuştu, Bunları ayrı ayrı seç-
mek, bu yazı çerçevesi dışında bir ya- zımızda, uğraşı m nm ız olacaktır. Burada bir yenilik şekli içinde yapılmış Taksim suyu çeşmelerinden yalnız birine yer ve- riyoruz.
Maçkaldan Beşiktaşa inen yokuşun başında, bembeyaz, dört köşe bir çeşme görülür. Yıllar güzelliğini bozamamış, ha- lâ güzel kalmıştır. Halk ona Valide çeş- mesi der, II. S. Mahmudun karısı S. 1.
Abdülhamidin annesi Bezmiâlem Valide Sultan tarafından yaptırılmış. Garip bir rastlantı, çeşmenin bir yüzündeki kitabe.
Hünkârın öldüğüne tarih, diğeri de, S.
Abdülhamid-i Han için dua olmuş. Bez- miâlem Valide Sultanın Dolmabahçe ca- mii (1253 H-1839 M) Türk mimarisinin Barok ve Rönesans devrinde yapılmıştır.
Valide Sultanın bu çeşmesi de aynı mi- marının güzelliklerini taşır. Çeşme dört yüzlü bir ımeydan çeşmesidir, ve hazne- lidir. Üstü düz, hafif bir saçak çıkmalı- dır. Bunun altında kısa bir yüz kısmı, yap- rak ve çiçek motifleriyle kuşak halinde süslenmiştir. Ayna kısmının iki yanında yukarıdan aşağıya doğru birer yivli göm- me sütun iner. Yukarı kısımda hafif baş- lıklı olan bu sütunlar kap koyma yerin- de, birer taban oluşturur. Saçağın altın- da, dik dörtgen şeklinde ön ve yan cep- hede, birer kitabe konulmuştur. Çeşme- de, önemli bir tJeğişiklik de kemerinin olmayışıdır. Hafif içerlek dört köşe ay- na taşı, birer çelenk süsü ve iki çapraz meşale şekli kabartılmıştır. Çeşmenin dört yüzü de yuvarlak kurnalıdır. Çeşme kenarlarını oluşturan kıstmlar, orVikişer kesitli taşlarla örülmüştür.
