TÜRKİYE’DE PLANLİ KALKİNMA DÖNEMİ
Türkiye’nin Ekonomik Yapısı Ders Notu
Prof. Dr. Hasan Hüseyin Aksoy
Burada yer alan bilgiler yazarın özgün görüş ve değerlendirmeleri olmadığından bu çalışmaya atıf yapılmaması ve ilgili bilgiyi taşıyan
planlar ya da derleme yapılan kaynakların bulunarak bu kaynaklara atıf yapılması gerekmektedir.
Burada yer alan bilgiler, öğrencilerin ilgili konuları anımsamasını
kolaylaştırmak ve tartışmalarda başlıkları görmeyi sağlamak amacıyladır.
Türkiye ekonomisinin 1950-1960 döneminde yaşadığı
plansız, programsız büyüme sürecinden sonra ekonominin plana bağlanması düşüncesi genel kabul görürken bu
düşünce 1960 yılında yapılan askeri darbe sonrasında toplumun çeşitli kesimlerinin ve akademisyenlerin katkısı ile 1961 Anayasasına da girmiştir.
1961 Anayasası ile iktisadi, sosyal ve kültürel kalkınmayı demokratik yollarla gerçekleştirmek için Kalkınma
Planlarının hazırlanması hükme bağlanmıştır. Ayrıca
ekonominin karma ekonomik sistem şeklinde yürütüleceği, kamu ve özel sektörün birbirlerini tamamlayacak şekilde iç içe olması hedeflenmiştir. Bu amaçlar doğrultusunda 30 Eylül 1960 tarihinde Başbakanlığa bağlı Devlet Planlama Teşkilatı kurulmuştur.
Kalkinma Planlarinin Özellİklerİ
1962 yılından sonra uygulanan kalkınma planları kısmi içerikli değil makro içerikli planlar niteliğindedir.
Kamu kesiminin iktisadi faaliyetleri doğrudan, özel kesimin iktisadi faaliyetleri ise dolaylı olarak
planlanmıştır.
Planlarda temel amaç belirlenen GSMH büyüme hızlarına ulaşmaktır. Ancak bazı planlarda birbirleri ile çelişen
amaçlar yer almıştır. İktidar değişimleri ile planlarda
öngörülen hedeflerin değişimide söz konusu olmaktadır.
Planlarda hedeflenen büyüme hızlarının yakalanması sabit sermaye yatırımlarında hedeflenen artışlara
bağlıdır.
Kalkınma Planlarının Hedefleri
Tüm kalkınma planlarında temel amaç milli gelirin yüksek ve istikrarlı bir hızda büyümesidir.
Diğer bir hedef ise sanayileşmedir ve bunun için belirlenen sanayileşme modeli ithal ikameci sanayileşme modelidir. (1980 sonrası alınan istikrar kararları
sonrası değişen ekonomi politikası çerçevesinde ihracat teşvikine dayalı bir sanayileşme politikası takip edilmiştir. Bu dönem küreselleşme sürecine giriş ve neoliberal politikaların uygulanmasına başlangıç olmuştur)
Ödemeler bilançosu sorununun sağlıklı bir yapıya kavuşturulması hedeflenmiştir.
Yeni istihdam imkânlarının oluşturulması ve işsizliğin azaltılması hedeflenmiş ancak bu sorunun uzun dönemde kendiliğinden çözüleceği benimsenmiştir.
1980 öncesi politikaların hepsinde sosyal adalet ve gelir dağılımı eşitsizliği sorunlarının uygulanacak sosyal ve mali politikalarla düzenleneceği
hedeflenmiştir. Dolayısı ile, sosyal devlet ilkesinin gereği olan politikalara ilişkin hedefler de planlarda kendine yer bulmuştur.
Bölgesel kalkınma farklarının giderilmesi, KlT’lerin organizasyonu, ekonomide verimliliğin yükseltilmesi, kentleşmenin sağlanması vb. gibi birçok amaç
hedeflenmiştir.
Ana Hatlarıyla İlk Üç Kalkınma Planlı Dönemi ve 10 Ağustos 1970 İstikrar Proğramı
İlk üç kalkınma planında her plan için GSMH’nın yıllık büyüme hızları sırasıyla % 7, %7 ve % 7,9 hedeflenirken gerçekleşen yıllık büyüme hızları sırasıyla % 6,6 ,
% 6,3 ve % 5,2 olmuştur.
Sektörsel büyümelere bakıldığında tarım sektöründe planlanan hedeflerin gerisinde kalınırken, sanayi ve hizmet sektörlerinde üç plan döneminde de hedeflenen büyümelere yaklaşılmıştır.
Dönemde sanayinin ve hizmet sektörünün büyüme üzerindeki nispi katkıları artmıştır.
Dönemde sanayileşme politikası ithal ikameci sanayileşme üzerine şekillenirken ithal ikame daha çok dayanıklı tüketim malları üzerinde yoğunlaşmış, ara ve yatırım mallarının ithal ikamesinde istenen düzeye ulaşılamamıştır.
İthal ikame sanayileşme modelinde kurulan üretim yapısı döviz kazanmaya değil, döviz tasarrufuna göre şekillenmiştir.
Ancak bu ithal ikamede ekonominin döviz talebi azalmamış aksine artan yatırım malları, yedek parça ve ara girdiler talebi nedeniyle döviz talebi artmıştır.
İhracatın daha çok tarımsal ürünlerden oluştuğu ve ithalatı karşılamadığı bu dönemde dış ticaret açıklarının artması kaçınılmaz olmuştur. 1959 yılında 116 milyon dolar açık
veren dış ticaret dengesi 1970 yılında 360 milyon dolar açık vermiştir.
İlk plan döneminde düşük seviyede kalan bütçe açıkları ikinci plan dönemiyle birlikte hızla yükselmeye başlamıştır.
Açıkların kapatılmasında iç ve dış borçlanmaya gidilmiş ve TCMB kaynaklarına başvurulmuştur.
Dönemde para politikası uygulamasına bakıldığında para arzının 1975 yılından sonra hızla genişlediği görülmektedir.
Parasal genişlemenin sonucu olarak enflasyon oranında artışlar gözlenmiş 1977 yılında enflasyon %24 olarak 1978 yılında ise % 52 olarak gerçekleşmiştir.
Uygulanan sabit döviz kuru ve kambiyo politikaları TL’nin aşırı değerlenmesine neden olmuştur.
Dış kaynak girişlerinin yetersiz kalması ve TL’deki aşırı değerleme döviz dar boğazını beraberinde getirmiştir. Döviz yetersizliği, bu soruna yönelik ekonomi program ve
kararlarının uygulanmasını getirmiştir. Bu programlar da öncelikle halkın alım
gücünü azaltacak nitelikte olmuştur.
I. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963 -1967)
I. ve II. Beş Yıllık Kalkınma Planları 1963 -1977 yıllarını kapsayacak 15 yıllık perspektif plan doğrultusunda
hazırlanmıştır.
Temel altyapı yatırımlarının arttırılması amaçlanmıştır.
İstihdam sorununa çözüm yaratmak amaçlanmıştır.
Ödemeler bilançosunun sağlıklı bir yapıya kavuşması amaçlanmıştır.
Nitelikli işgücü yetiştirilmesine ağırlık verilmiştir.
Beş Yıllık Kalkınma Planının uygulanması ile İthal İkameci Sanayileşme Politikası’nın da resmi olarak temelleri atılmıştır. Dayanıklı tüketim mallarının ithal ikamesi amaçlanmıştır.
II. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972)
Sanayi sektörünün ekonomide
sürükleyici sektör niteliğinin kazanması ilkesi benimsenmiştir.
İthal ikame üretim devam ederken, ara mal üretimi önem kazanmıştır.
III. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973 -1977)
Değişen dünya şartları ve Türkiye’nin Avrupa
Ekonomik Topluluğu ile ilişkileri dikkate alınarak 1973 -1995 dönemini kapsayan yeni bir
perspektif planın ilk aşaması olarak hazırlanan plandır.
Gelir seviyesinin artırılması amaçlanmıştır.
Sanayileşmenin özellikle ara ve yatırım malları üreten sektörlerde hızlandırılması
amaçlanmıştır.
Dış kaynaklara bağımlılığın azaltılması amaçlanmıştır.
IV. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979 1983)
Kamu kesimi ağırlıklı sanayileşme stratejisi benimsenmiştir.
Ödemeler dengesinin iyileştirmeyi ve ekonominin kendine yeterli hale
getirilmesini hedef almıştır.
V. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985- 1989)
Türkiye ekonomisinin dışa açılmasına ihracata öncelik veren kalkınma politikalarının
uygulanmasına ağırlık verilmiştir.
Ekonomiye kamunun müdahalesinin en aza indirilmesi amaçlanmıştır.
Liberal bir dış ticaret ve yabancı sermaye politikasının uygulanması amaçlanmıştır.
Altyapı ve konut yatımlarının artırılması hedeflenmiştir.
Bölgelerarası gelişmişlik farklarının azaltılması öngörülmüştür
VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990 1994)
Enflasyonu düşürme temel amaç olarak yer almıştır.
Kaynakları artan oranda imalat sanayine yönlendirme amacı güdülmüştür.
Sosyal politikalara daha fazla ağırlık vermek bu planın ana öncelikleridir.
.
VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996 2000)
Avrupa Birliği ile ya da genel olarak
dünya ile bütünleşmek sürecine uyumda yaşanabilecek sıkıntıları aşmak için
yapısal ve kurumsal nitelikte önlemler alma amaçlan doğrultusunda hazırlanan plandır
VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005)
Türkiye, 2001 yılında 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ile birlikte 2001-2023 dönemini kapsayan Uzun Vadeli Stratejisini (Vizyon 2023) belirlemiştir
Ekonomik istikrarın sağlanması amaçlanmıştır.
Yapısal ve kurumsal düzenlemelerin gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir.
Rekabet gücünün arttırılması temel amaç olarak görülmüştür.
AB’ye uyum ve bilgi çağına geçişin altyapısının oluşturulması amaçlanmıştır.
Gelir dağılımındaki farklılıkların azaltılmasına öncelik verilmiştir.
IX. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2007 2013)
İstikrar içinde büyümenin sürdürülmesi hedeflenmiştir.
Adil gelir dağılımının sağlanması amaçlanmıştır.
Küresel ölçekte rekabet gücüne sahip olma amacı güdülmüştür.
Bilgi toplumu olma amaçlan
doğrultusunda hazırlanmış bir plandır.
X. Beş Yıllık Kalkınma Planı (2014 2018)
“Nitelikli İnsan, Güçlü Toplum” başlığı altında insan için ve insanla beraber kalkınma yaklaşımının hayata geçirilmesi ve gelişmişliğin toplumun farklı kesimlerine yaygınlaştırılması amacıyla uygulanacak politikalara yer
verilmektedir.
“Yenilikçi Üretim, istikrarlı Yüksek Büyüme” başlığı altında üretimde yapısal dönüşüme ve refah artışına yönelik hedef ve politikalar ele alınmaktadır.
“Yaşanabilir Mekânlar, Sürdürülebilir Çevre” başlığı altında çevreye duyarlı yaklaşımların sosyal ve ekonomik faydalarının artırılması, insanımızın
şehirlerde ve kırsal alanlarda yaşam kalitesinin sürdürülebilir bir şekilde yükseltilmesi ile bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması
kapsamındaki hedef ve politikalara yer verilmektedir.
“Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği” başlığı altında ise kalkınmanın dış dinamikleri ile ülkemizin ikili, bölgesel ve çok taraflı ilişkilerindeki temel öncelikler ve politikalar ele alınmaktadır.
Onuncu Kalkınma Planının etkin uygulanması amacıyla orta vadeli
programlar (OVP), yıllık programlar, kurumsal stratejik planlar, bölgesel gelişme ve sektör stratejileri. Kalkınma Planı esas alınarak hazırlanmıştır.
X. Beş Yıllık Kalkınma Programı
X. Beş Yıllık Kalkınma Programının Temel Amaçları:
2018 yılında GSYH’nın 1 3 trilyon dolara, kişi başına gelirin 16 bin dolara yükseltilmesi; ihracatın 277
milyar dolara çıkarılması; işsizlik oranının yüzde 7. 2′
ye düşürülmesi hedeflemektedir.
2023 yılında GSYH’nın 2 trilyon dolara kişi başına gelirin 25 bin dolara yükseltilmesi; ihracatın 500
milyar dolara çıkarılması; işsizlik oranının yüzde 5’e düşürülmesi; enflasyon oranlarının kalıcı bir biçimde düşük ve tek haneli rakamlara indirilmesi
hedeflemektedir.
