Sa ba hat tin Çağın
*FROM ‘NATIONAL LITERATURE’ TO ‘PATRIOTIC LITERATURE’: THREE MANIFESTOS OF POETRY
ABS TRACT
An understanding of national literature represented by the National Literature movement that arose as a powerful community in 1908 with the Proclamation of the 2nd Constitutional Monarchy continued to exist after the Proclamation of Turkish Republic under the title of 'Patriotic Literature'. This particular view of literature which was first brought up by Mehmet Emin managed to lend a new voice to Turkish poetry and yet remained somehow insignificant. It was later systematised by Ziya Gökalp, who was also a thinker and thus, given an iden-tity and aesthetic value. This article gives an account of this development based on three manifestos of poetry.
Keywords: National Literature, Patriotic Literature, art, poetry
ÖZET
1908 yı lın da II. Meş ru ti yet’le bir lik te güç lü bir top lu luk ola rak or ta ya çı kan Millî Ede bi yat an la yı şı Cum hu ri yet’ten son ra Mem le ket Ede bi ya tı adıy la var lı ğı nı sür dü rür. Baş lan gıç ta Meh met Emin’le or ta ya çı kan bu an la yış, Türk şi iri -ne ye ni bir ses ge tir mek le bir lik te ol duk ça za yıf tır. Da ha son ra ay nı za man da bir dü şü nür olan Zi ya Gö kalp ta ra fın dan sis tem leş ti ri len bu an la yış Mem le ket Ede bi ya tı’nın tem sil ci le riy le ger çek kim li ği ni ve es te tik de ğe ri ni bu lur. Bu ya zı mız -* Yrd. Doç. Dr. Do kuz Ey lül Üni ver si te si Bu ca Eği tim Fa kül te si.
da üç ma ni fes to şi ir den yo la çı kı la rak bu ge liş me nin sey ri gös te ri le cek tir.
Anahtarkelimeler: Millî Ede bi yat, Mem le ket Ede bi ya tı, Sa nat, Şi ir
Tan zi mat la bir lik te baş la yan mo dern Türk ede bi ya tı, gü nü mü ze ka dar çe şit li de ği şim le re uğ ra mış ve bu de ği şim ler çe şit li ede bi yat top lu luk la rı nın doğ ma sı na yol aç -mış tır. Bun lar dan bi ri II. Meş ru ti yet dö ne mi nin en önem li top lu lu ğu nu oluş tu ran Millî Ede bi yat top lu lu ğu dur. Bi lin di ği gi bi, Millî Ede bi yat sa nat ve es te tik te bir ken di mi ze dö nüş ha re ke ti dir. Bu ken di mi ze dö nüş dil de, ve zin de, zevk te ve muh te va da ken di ni gös te rir. Bi rin ci dö nem Tan zi mat çı lar la baş la yan dil de sa de leş me ha re ke ti, Millî Ede -bi yat çı lar la ar tık yer li ye ri ne otur muş, dil de sa de leş me nin il ke le ri or ta ya ko nul muş tur. Ve zin ola rak he ce vez ni nin “millî ve zin” ol du ğu id dia edil miş, ba zı is tis na lar dı şın da he ce vez ni dö ne min sa nat çı la rı ara sın da yay gın lık ka zan mış tır. Muh te va ba kı mın dan da bu dö nem de ferdî ko nu lar ye ri ne, top lum sal prob lem ler ön pla na çı ka rıl mış tır.
Bi rer cüm ley le özet le di ği miz bu te mel özel lik ler, dö ne min ay nı za man da en çok tar tı şı lan me se le le ri ol muş, dö ne min ka lem tar tış ma la rı bu ko nu lar et ra fın da ge liş -miş tir.
Millî Ede bi yat an la yı şı, sa de ce II. Meş ru ti yet dö ne min de de ğil, Cum hu ri yet dö ne min de de et ki li ol muş tur. Bu et ki nin en güç lü şe kil de his se dil di ği dö nem Cum hu -ri yet’in yak la şık ilk 15 yı lı nı içi ne alan “Mem le ket Ede bi ya tı” dö ne mi dir. Her iki top lu lu ğun sa na ta ve sa nat ese ri ne ba kış la rın da her han gi bir de ği şik lik yok tur.
Bu ya zı mız da, Millî Ede bi yat dö ne min den Mem le ket Ede bi ya tı dö ne mi ne gi di şi, dö ne min üç şa iri nin bi rer şii rin den yo la çık mak su re tiy le bu an la yı şın na sıl baş la -dı ğı nı, na sıl ge li şip yol al -dı ğı nı ve ne re ye var -dı ğı nı gös ter mek is ti yo ruz. Bu şi ir ler Meh met Emin Yur da kul’un “Be nim Şi ir le rim“, Zi ya Gö kalp’in “Sa nat“ ve Fa ruk Na fiz Çam lı bel’in “Sa nat” şi ir le ri dir. Bu üç şii rin or tak ya nı hep si nin bi rer ma ni fes to şi ir ol ma sı, ya ni şa ir le rin ve on la rın bağ lı ol duk la rı top lu luk la rın sa nat an la yış la rı nı or ta ya koy ma la rı dır. Şi ir le ri yu ka rı da be lirt ti ği miz kro no lo jik sı ra ya gö re in ce le ye ce -ğiz ve za man za man bir bir le riy le kar şı laş tır ma yo lu na gi de ce -ğiz.
Meh met Emin Yur da kul’un “Be nim Şi ir le rim” ad lı şi iri, şai rin 1914 yı lın da ya -yım la nan Türk Sa zı ad lı ki ta bın da yer al mak ta dır. Adın dan da an la şı la ca ğı gi bi şa ir ken di şi ir le rin den bah set mek te dir.
BE NİM Şİ İR LE RİM
“-Sen kalp siz sin; ha ni se nin genç li ği nin ha ya tı?” “-Aşk la rım mı? Bir ne fes te so la bi len bu şey ler, Bir ya nar dağ ate şiy le kö mür gi bi ka rar dı; Şim di ise yer le rin de bir sıt ma lı yel eser.
Evet, be nim her şi’rim de yı lan diş li di ken var; Siz ler gi din, bal ve re cek ye ni aç mış gül bu lun. Bel ki be nim acı se sim ku lak la rı tır ma lar, Siz ler gi din, genç kız la rın tür kü süy le şen olun! Va rın siz ler, on lar ile ko ru lar da el ele
Ge zin, gü lün, bir çift bül bül aş kı ile ya şa yın; Yal nız ken di, yal nız ken di ru hu nu zu ok şa yın! Za val lı ben, elim de ki şu üç tel li saz ile Mil le ti min fe la ket li ha ya tı nı söy le yim; Dert li le rin göz yaş la rı nı çev rem ile si le yim!”
Şi ir, iki bö lüm den mey da na gel mek te dir: İlk mıs ra, şii rin bi rin ci bö lü mü nü, ka -lan 13 mıs ra ise ikin ci bö lü mü nü mey da na ge ti rir. İlk bö lüm de/mıs ra da şa ire -san ki-bir so ru ve suç la ma yö nel til miş tir:
Sen kalp siz sin; ha ni se nin genç li ği nin ha ya tı?
Bu so ru yu ikin ci mıs ra da ki “Aşk la rım mı?“ ifa de siy le bir lik te dü şün dü ğü müz -de bu ra da şa ire â-de ta bir suç la ma da bu lu nul du ğu gö rül mek te dir: “Se nin şii rin -de ne genç lik ha ya tın ne de aşk la rın var, öy ley se sen kalp siz sin.” İş te şii rin ikin ci bö lü mü şai rin ken di si ne yö nel ti len bu suç la ma ya ver di ği ce va bı içer mek te dir.
Dik kat li ce in ce le di ği miz de şii rin “siz X ben” ça tış ma sı üze ri ne ku rul du ğu nu gör mek te yiz Şai rin bu ra da “siz”den kas tı, ken di şi ir an la yı şı nın kar şı kut bun da yer alan ve ferdî şi ir ler ya zan şa ir ler dir. O dö nem de bu an la yı şın tem sil ci le ri bi lin di ği gi -bi Ser vet-i Fü nun cu lar la Fecr-i Atî şa ir le ri dir.
Şii rin ge ri ka lan kıs mın da, şa ir ken di şi iri ni an lat ma ya baş lar: Şa ire gö re aşk la -rı “bir ne fes le so la bi len şey ler dir” ve bun lar bir ya nar dağ ate şiy le ar tık ha ya tın dan çık mış tır. Bu ra da aş kın ya kı cı lı ğı göz önün de bu lun du ru la rak onun kar şı sı na da ha ya kı cı bir kav ram çı ka rıl mış tır: Ya nar dağ ate şi…Böy le ce şa ir oku yu cu su na ya nar dağ ate şi nin aşk tan da ha güç lü bir kav ra mı ifa de et ti ği ni dü şün dürt mek te dir. Şii rin di ğer bö lüm le rin de an la tı lan lar la bir lik te dü şü nül dü ğün de, “ya nar dağ ate şi”nin hal kın ya şa dı ğı sı kın tı lar, acı lar ve on la rın dert le ri ol du ğu an la şı lır. Böy le ce bu mıs ra lar da şai rin, hal kın ya şa dı ğı acı lar ve on la rın dert le ri var ken ken di si nin aşk la ra za man ayı ra ma ya ca ğı nı söy le di ği an la şı lı yor. Baş ka bir de yiş le şa ir top lu mun acı la rı nı ken di aşk -la rın dan, ken di genç lik ha ya tın dan üs tün tut tu ğu nu söy le mek te dir.
Bun dan son ra ki bö lüm ler de “ben X siz” ça tış ma sı nın güç len di ği ni gö rü yo ruz. İkin ci dört lük te bir mıs ra da “ben”in; bir mıs ra da “siz”in şi ir an la yı şı na yer ve ri lir ken, son iki bent te bu sı ra üç lük le re ya yı lır: İlk üç lük te” siz“in, son üç lük te de “ben”in şi -ir an la yı şı an la tı lır.
İkin ci dört lü ğün “Evet” ke li me siy le baş la mış ol ma sı dik kat çe ki ci dir. San ki yi -ne ona bir suç la ma da bu lu nul muş tur ve şa ir de bu suç la ma yı ka bul et mek te dir:
Üçün cü mıs ra da da ben zer bir va sıf lan dır ma var dır: Bel ki be nim acı se sim ku lak la rı tır ma lar,
Bu iki mıs ra da, in sa na ba tan bir ra hat sız lık or tak un sur ola rak dik kat çek mek te -dir. Bu ifa de le ri iki şe kil de al gı la mak müm kün dür. Meh met Emin’in ken di si ni iyi bir şa ir ola rak ka bul et me di ği ni dü şü ne bi le ce ği miz gi bi, da ha kuv vet li bir ih ti mal le hal kın acı la rı nı di le ge tir me si nin şi iri ni bu şe kil de gös ter di ği ni id dia ede bi le ce ği ni dü şün mek de müm kün dür. Şa ir ken di şi iri ni bu şe kil de ta nım lar ken “siz” de di ği ki şi le rin onun şii rin de bir şey bu la ma ya cak la rı nı söy le ye rek on la ra “baş ka” yer le re git me le ri ni tav si ye eder. Bu tav si ye edi len yer le rin “ye ni aç mış gül”, “genç kız la rın tür kü -sü” gi bi ferdî ve zevk un su ru nu öne çı ka ran ifa de ler ol ma sı dik kat çe ki ci dir.
Üçün cü bent te yer alan “ko ru lar da el ele”, “ge zin”, “gü lün”, “bir çift bül bül aş kı” ve “yal nız ken di” iba re le ri anah tar ifa de ler dir. Bun lar ta ma men ferdî olan ve top lum sal prob lem ler le il gi si ol ma yan söy le yiş ler dir. Özel lik le “yal nız ken di” ifa de si nin ben din so nun da iki de fa tek rar edil me si “siz” de di ği ki şi le rin fer di yet çi li ği ne vur -gu yap mak ta dır.
Bu na kar şı lık dör dün cü bent te şa ir ken di ni, ken di şi iri ni an la tır. Bu ra da ki “za val lı ben” ifa de si yu ka rı da söy le di ği miz gi bi, ken di ni iyi şa ir ola rak ka bul et me me sin den ya da kar şı sın da ki “siz”le rin onun şi iri ni bu sı fat la de ğer len dir me sin den kay nak la nı yor ola bi lir. Şa ir bu bent te ken di yap tık la rın dan söz edi yor. Bu ra da şai rin yap tı ğı iki şey var dır: Bi rin ci si mil le tin fe la ket li ha ya tı nı di le ge tir mek, ikin ci si de dert li le rin göz ya şı nı “çev re”si ile sil mek. Ya ni şa ir sa de ce hal kın dert le ri ni di le ge tir mek -le kal mı yor, onun bu sı kın tı la rı na ça re de arı yor.1Bu nu ya par ken şai rin elin de iki ara -cın ol du ğu nu gö rü yo ruz: Üç tel li saz ve çev re. Bu na ben zer bir ifa de ye Meh met Emin Yur da kul’la ya pı lan bir mü la kat ta da rast lı yo ruz:2
“Elim de dört tel li bir ke men çe ile za val lı la rın giz li dert le ri ni söy ler ka ba bir se sim var dır. Bir ya ra lı yü re ğim var dır ki fe na lık lar için çır pı nır; bir çift ağ lar gö züm var dır ki ök -süz lük ler ka pı la rın da yaş dö ker; iş te o ka dar…”
Ge rek bu mü la kat ta ki dört tel li ke men çe, ge rek se şi ir de ki üç tel li saz ile çev re Meh met Emin Yur da kul’un şi iri ni tem sil eden sem bol ler dir. Do la yı sıy la onun şi iri hal kın acı la rı nı an la tan ve ona çö züm ara yan bir şi ir dir. Bu nu yap ma yan şi ir, bir süs ara cı dır ve bir işe de ya ra maz. Onun bu gö rü şü nü de “Biz Na sıl Şi ir İs te riz” şii rin de bu lu ruz.
1 Bu ko nu da Prof. Dr. Bil ge Er ci la sun’un şu tes pi ti dik ka te de ğer dir: “Meh met Emin idea list bir şa ir
dir. Her idea list gi bi dav ra nır. Ya ni ce mi ye tin ak sak lık la rı nı gös ter dik ten son ra on la ra sap la nıp kal maz, çö züm yol la rı nı da tek lif eder. (…) Türk Sa zı ad lı ki ta bı bu na mi sal dir. Türk Sa zı iba re si nin he -men al tın da şu ifa de gö ze çar par: Ya ra lar ve Sar gı lar… O, hem ya ra la rı gös ter mek te hem de on la rı sar ma yol la rı nı araş tır mak ta dır.” Ye ni Türk Ede bi ya tı Üze ri ne İn ce le me ler I, An ka ra, 1997, s. 30.
“Fa tih” ne dir? İs tan bul’un sur la rı nın al tın da, Ka ra de niz Bo ğa zı’nda, hi sar la rın sır tın da, Ga yet gü zel dü şü nül müş, ga yet iyi du yul muş Bir şi ir ki şe hit le rin al ka nıy la ya zıl mış Bir kı lıç ki ki ta bı nın alt ya nı na asıl mış Bir al tın dan hey kel dir ki bir oda ya ko nul muş.
Şa ir için “Fa tih’in Tür be si ni Zi ya ret” tü rün den şi ir ler, Meh met Emin için ken -di iş le vi nin dı şın da du va ra asıl mış bir kı lıç ve ya oda ya ko nul muş al tın dan bir hey kel gi bi süs ol mak tan baş ka bir şe ye ya ra maz lar. Bu şii rin son dört lü ğün de ise şa ir, is te -di ği şi iri ta rif eder:
Biz o şi iri is te riz ki çif te gi den ba ba lar, Ekin bi çen genç kız lar la odun ke sen ana lar, Ya nık se sin din ler ken göz yaş la rın sil sin ler, Baş la rı nı açık, be yaz si ne si ne koy sun lar, Yü re ği nin, öz le riy çün çar pın dı ğın duy sun lar, Bu çar pın tı, bu ses ne dir, ne ler di yor, bil sin ler.
Gö rül dü ğü gi bi, bu bent de şai rin da ha ön ce söy le dik le ri nin bir tek ra rın dan iba -ret tir ve şi ir de fay da yı esas al mak ta dır.
SA NAT
Din le, ye ni şa ir, es ki oza nı, Oku yor yü rek ten Al tun Des tan’ı… De me, “Ko puz kı rık, yok tur ça la nı!,, Çal gı gö nül se si, ko puz bir ağaç. Kut lu-taş’ı yok sa ilhâmı kut lu, Ka nı gür, iç mez se kı mız ne mut lu, Umut bir ka nat sa, da im umut lu, Ona ozan der ler, yo lu na Or tac. Di yor ki: Siz Par nas se, biz Or tac-eri, Biz den olan her fert gö rür ile ri, İğ re ti sa nat tan, millî hü ne ri İs te mez ya ban cı eser ler den bac! Aruz si zin ol sun, he ce bi zim dir, Hal kın söy le di ği Türk çe bi zim dir, Leyl si zin, şeb si zin, ge ce bi zim dir, De ğil dir bir ma na üç ad’a muh tac. Ir ma ğız, her akan se le uy ma yız, Şark’tan, Garp’tan esen ye le uy ma yız, El uy sun bi ze, biz ele uy ma yız, Biz dil mac de ği liz, yal va cız yal vac.
Halk bir vi ran ka le, du va rı siyâh, Gi ren de peşîman, gir me yen de ah, Du ya rız biz ona hür met, siz ik rah, Si ze dert ve ren şey bi ze bir fe lah! Bu yer de biz bul duk giz li bir haz ne; Da ğar cık omuz da gir dik içi ne, Bu in ci ger dan lık, şu el mas iğ ne Hep on dan çık mış tır, göz le ri ni aç. Ey şa ir, Par nas se’tan çık, gel Or tac’a; Ba ude la ire’i, Ver la ine’i kes me ha ra ca; Sen ken di gü cün le tır man ya ma ca: Bu yük se liş, bel ki olur bir Mi’râc…
Zi ya Gö kalp’in “Sa nat“ şi iri 1918 yı lın da ya yım la nan Ye ni Ha yat ad lı ki ta bın da yer al mış tır. Ba kıl dı ğın da bu şii rin de bir ça tış ma te me li ne otur tul du ğu gö rü lür. Bu de fa ça tış ma “biz X siz” te me li üze rin de dir. Bu nu yo rum la ya cak olur sak Meh met Emin Yur da kul, 1897 yı lın da Türk çe Şi ir ler’i ya yım la dı ğın da bu yol da he men he men tek ba şı nay dı di ye bi li riz. Ser vet-i Fü nun an la yı şı ede bi yat or ta mı na ha kim ol muş tu. Do la yı sıy la kar şı sın da ki ler ço ğun lu ğu tem sil edi yor lar dı. Şa ir, bu yüz den şi iri ni “ben X siz” ça tış ma sı üze ri ne kur muş tur. 1918 yı lı na ge lin di ğin de Millî Ede bi yat an la yı -şı ge liş miş ve çok sa yı da ta raf tar bul muş tu, do la yı sıy la Zi ya Gö kalp de şi iri ni “biz X siz” ça tış ma sı üze ri ne oturt muş tur. Bu şi ir de ar tık “biz” Mil li Ede bi yat an la yı şı nı, “siz” Ser vet-i Fü nun ve Fecr-i Âtî’ nin de va mı olan fer di yet çi şi iri tem sil et mek te dir. Zi ya Gö kalp’in şii rin de “biz” ve “siz”in kar şı lı ğı olan di ğer ifa de ler şun lar dır.
BİZ SİZ
Es ki ozan Ye ni şa ir
Or taç eri/Or taç Par nas se
Ir mak Sel
Yal vaç Dil maç
Şi ir, “Din le” ke li me siy le baş la mak ta dır. Bu ke li me nin için de bir da vet var dır. İn sa nın bil me di ği, da ha ön ce duy ma dı ğı bir şe yi öğ ren me ye ve ya duy ma ya bir da -vet tir bu. Şii rin;
Ey şa ir Par nas se’den çık, gel Or tac’a
şek lin de bir da vet le bit ti ği ni de göz önün de bu lun du rur sak da vet içe ren böy le bir baş lan gı cın te sa düf ol ma dı ğı an la şı la cak tır.
Az ön ce de be lirt ti ği miz gi bi, şi ir de “siz” ile “biz”in sa nat an la yış la rı kar şı laş -tır ma lı bir şe kil de ve ril mek te dir.
Bu kar şı laş tır ma lar da ki en be lir gin va sıf, “siz”in ba tı tak lit çi si ol ma sı dır. Bu yüz den şa ir, on lar dan Par nas di ye söz eder ve on la rın sa na tı nı bir se le ben ze tir. Bir
sel gi bi bü yük ve gü rül tü lü çı kar lar, fa kat ge ri ye kum dan baş ka bir şey bı rak maz lar. Bu na kar şı lık Or taç adıy la ad lan dır dı ğı Mil li Ede bi yat an la yı şı nın ken di kay nak la rı na dön me yi amaç la dı ğı nı ko puz, ozan, kut lu taş gi bi ke li me ler kul la na rak sez di rir oku yu cu ya. On lar gi bi “sel” de ğil, “ır mak” ol duk la rı nı söy le ye rek ka lı cı lık la rı -nı vur gu lar. Bu ara da;
Şark’tan, Garp’tan esen ye le uy ma yız, El uy sun bi ze, biz ele uy ma yız,
mıs ra la rın da şa ir, Ba tı ka dar Do ğu’dan ge le cek et ki le re de ka pa lı ol duk la rı nı vur gu lar. Bü tün bu özel lik le rin den do la yı “siz” de di ği sa nat çı lar, sü rü nün ar ka sın da gi den ço ban; “biz” de dik le ri ise top lu ma yol gös te ren reh ber ola rak de ğer len di ri lir. Zi -ya Gö kalp’in or ta -ya at tı ğı bu gö rüş te, sa nat çı yı top lu ma yol gös te ren, hal kın yo lu nu ay dın la tan ki şi ola rak gö ren Ro man tiz min et ki si ni bu la bi li riz.
Bir baş ka kar şı laş tır ma un su ru ve zin ve dil ko nu sun da dır. Aruz’u ve Türk çe kar -şı lı ğı olan Arap ça ve Fars ça ke li me le ri “siz”e bı ra kan Zi ya Gö kalp, hal kın vez ni olan he ce ye ve “hal kın söy le di ği Türk çe”ye sa hip çı kar.
Şii rin muh te va sı açı sın dan ya pı lan bir kar şı laş tır ma ise al tın cı bent te dir: Halk bir vi ran ka le, du va rı si yah,
Gi ren de peşîman, gir me yen de âh, Du ya rız biz ona hür met, siz ik rah, Si ze dert ve ren şey bi ze fe lah.
Bu ra da Zi ya Gö kalp ilk iki mıs ra da hal kın sı kın tı la rı na acı la rı na te mas et mek te dir. Hal kın bu sı kın tı la rı kar şı sın da “siz” ve “biz”in ta kın dı ğı ta vır son ra ki iki mıs ra da yi ne kar şı laş tır ma lı ola rak ve ril mek te dir. Böy le ce Millî Ede bi yat an la yı şı nı be -nim se yen le rin, şi iri hal kın acı la rı nı yan sı tan bir araç ola rak gör dük le ri ni Meh met Emin Yur da kul’dan son ra Zi ya Gö kalp de tek rar la mış olur.
Bu şii rin ye din ci dört lü ğü Millî Ede bi yat an la yı şı nın önem li bir yö nü ne işa ret et mek te dir. Bi lin di ği gi bi Zi ya Gö kalp, Türk ay dı nı na iki he de fi işa ret et miş tir: 1)
Hal ka Doğ ru, 2) Ba tı ya Doğ ru. Bu dört lük “Hal ka Doğ ru” an la yı şı nın bir hü la sa sın
-dan iba ret tir. Sa nat çı bir yan -dan hal ka doğ ru gi de rek onun se vi ye si ni yük sel te cek bir yan dan da hal kın ya rat tı ğı folk lo rik ürün le ri ye ni den iş le mek su re tiy le şa he ser ler ya ra ta cak tır. Na sıl Ho me ros ham bi rer halk ef sa ne si olan “Ody ssea ve İl ya da”yı; Go et he yi ne bir halk hikâye si olan “Dr. Fa us tus”u iş le ye rek ye ni şa he ser ler mey da na ge tir miş se Türk sa nat çı sı da Türk hal kı nın ya rat tı ğı ürün le ri iş le ye rek ye ni eser ler or ta -ya ko -ya cak lar dır. Bu gö rüş de ro man tik ler den ge len bir et ki ola rak al gı la na bi lir.
Bu dört lük te yer alan “giz li ha zi ne” hal kın ya rat tı ğı ürün le ri; “in ci ger dan lık” ve “el mas iğ ne” bu ha zi ne de ki ham cev he rin iş len me siy le or ta ya çı kan ve bir uğ raş ma so nu cu el de edi le cek eser le ri tem sil et mek te dir.
et me siy le so na eri yor.
Ey şa ir Par nas se’tan çık, gel Or tac’a ; Ba ude la ire’i, Ver la ine’i kes me ha ra ca; Sen ken di gü cün le tır man ya ma ca; Bu yük se liş, bel ki olur bir Mi rac…
Gö rül dü ğü gi bi, Zi ya Gö kalp de Meh met Emin gi bi şi iri ni bir te zat üze ri ne ku -ru yor. An cak Zi ya Gö kalp’ta ço ğun luk ol ma nın ken di ne ver di ği gü ven his se di li yor. Meh met Emin Yur da kul, “be nim yo lum bu, siz bil di ği ni zi ya pın” psi ko lo ji si için dey ken; Zi ya Gö kalp ken din den emin bir şe kil de “siz”in yo lu nun yan lış ol du ğu nu söy -le ye rek on lar dan doğ ru yol olan “biz”e ka tıl ma la rı nı is te mek te dir.
Meh met Emin Yur da kul’da or ta ya ko nan sa nat an la yı şı nın, Zi ya Gö kalp’ta da ha ge niş ve sis te ma tik bir şe kil de ve ril di ği gö rül mek te dir ki, bu da onun fi kir adam -lı ğı yö nün den kay nak lan mak ta dır.
Ya zı mı zın ko nu su nu mey da na ge ti ren üçün cü şi ir, da ha ön ce de be lirt ti ği miz gi bi Fa ruk Na fiz Çam lı bel’in “Sa nat” şi iri dir. Fa ruk Na fiz bu şi iri ni yaz dı ğın da Os man lı Dev le ti yı kıl mış, ka za nı lan Millî Mü ca de le’nin ar dın dan Cum hu ri yet ilan edil miş tir. Millî Ede bi yat top lu lu ğun dan söz edil me mek le be ra ber, he men he men ay nı il ke le rin sa vu nul du ğu Mem le ket Ede bi ya tı onun ye ri ni al mış tır. Bu an la yı şın tem sil ci le ri her şey den ön ce Cum hu ri ye tin ge tir di ği ye ni lik le rin ve ya pı lan in kılâpla rın sa -vu nu cu su du ru mun da dır lar. Do la yı sıy la bu ede bi yat an la yı şın da da Millî Ede bi yat’ta ol du ğu gi bi top lum sal prob lem ler ön pla na çık mış tır. He ce vez ni ni kul lan ma, hal ka ve kö ye yö nel me yi ne or tak özel lik ler den bi ri dir:
Or da bir köy var uzak ta, O köy bi zim kö yü müz dür Git me sek de gör me sek de O köy bi zim kö yü müz dür
(Ah met Kut si Te cer) SAN’AT
Yal nız se nin gez di ğin bah çe de aç maz çi çek, Bi zim di ya rı mız da bin bir bahârı sak lar! Ko lu muz dan tu ta rak sen is ter sen bi zi çek, İn cir düz cad de de dağ da ge zen ayak lar. Sen kub be sin de in ce bir mo za yik arar da Ge zer sin kırk asır lık bir ma be din içi ni; Bi zi sa rar bir sü lüs ya zı gör sek du var da, Bi ze he ye can ve rir bir par ça ye şil çi ni… Sen rak sı na da lar ken için tit rer de rin den
Çi çek li bir sah ne de bir be yaz ke le be ğin, Bi zim de kal bi mi zi kı mıl da tır ye rin den Top ra ğa diz vu ru şu dağ gi bi bir zey be ğin. Fır tı na yı an dı ran or kes tra ses le ri
Bir ür pe riş ge ti rir se nin si nir le ri ne, Is tı rap çe ken le rin acık lı ne fes le ri Biz de ge çer en ha zin bir mu sikî ye ri ne! Sen an la yan bir göz le sü zer sin uzun uzun Ya ban cı bir şe hir de bir ka dın hey ke li ni, Biz du ya rız en bü yük zev ki ni ru hu mu zun Gö rün ce bir köy lü nün kıv rıl ma yan be li ni… Baş ka sa nat bil me yiz kar şı mız da du rur ken Ya zıl ma mış bir des tan gi bi Ana do lu’muz. Ar ka daş, biz bu yol da tür kü ler tut tu rur ken Sa na uğur lar ol sun… Ay rı lı yor yo lu muz!
Fa ruk Na fiz’in “Sa nat” şi iri, 1926 yı lın da dö ne min en önem li der gi le rin den bi ri olan Ha yat’ta ya yım lan mış tır. Ha yat der gi si, sa de ce bir ede bi yat der gi si de ğil, ay nı za man da bir fi kir der gi si dir. İk ti da rın des te ği ni alan bu der gi, hem ye ni ku ru lan re ji mi fi kir ba kı mın dan des tek le mek te dir hem de Mem le ket çi Ede bi yat an la yı şı nın ya -yın or ga nı du ru mun da dır.
Fa ruk Na fiz’in bu şi iri nin en önem li yö nü, Mem le ket Ede bi ya tı’nın ma ni fes to -su ol ma sı dır. Şa ir, bu şii rin de bu ede bi yat an la yı şı nın il ke le ri ni or ta ya koy mak ta dır. Şi ir, in ce le di ğin de ku ru luş ba kı mın dan Meh met Emin Yur da kul’un “Be nim Şi
-ir le rim” ve Zi ya Gö kalp’ın “Sa nat” şi -iri ne çok ben ze mek te d-ir. Her şey den ön ce bu
şi ir de bir ça tış ma te me li ne otur tul muş tur. “Be nim Şi ir le rim”de ki “ben X siz”; “Sa
nat” şii rin de ki “biz X siz” ça tış ma sı, bu ra da “biz X sen” ça tış ma sı şek lin de kur gu
lan mış tır. Bu şi ir de de di ğer le rin de ol du ğu gi bi, iki şi ir an la yı şı ara sın da kar şı laş tır -ma lar ya pıl mış tır.
Gö rül dü ğü gi bi, şi ir “yal nız” ke li me siy le baş la mak ta dır. Bu ke li me de bir kar şı çı kış söz ko nu su dur. San ki kar şı gu ru bun tem sil ci le ri “sa de ce bi zim gez di ği miz bah -çe ler de çi -çek açar” di ye bir id di ada bu lun muş tur ve şa ir de bu na kar şı çık mak ta dır:
Yal nız se nin gez di ğin bahçede aç maz çiçek, Bi zim diyarı mız da bin bir baharı sak lar!.
İşa ret le di ği miz ke li me ler den de an la şı la ca ğı gi bi, şa ir, Mem le ket Ede bi ya tı’nı tem sil eden “biz” ile Ba tı yı tak lit et ti ği ni id dia et ti ği “sen”in şi ir an la yı şı nı or ta ya ko yar ken, “sen”in bah çe ve çi çe ği ne kar şı lık, “biz”in di yar ve ba har’ını öne sü rer. Dik kat edi lir se bu ra da bah çe ve çi çek son ra dan ya pıl mak su re tiy le el de edi len un sur lar -ken, di yar ve ba har do ğal olan dır. Ya ni ona gö re “sen” ya pay dır, “biz” ise do ğal dır
ve iş len me yi bek le mek te dir. O yüz den şa ir bu ra da, ka sıt lı ola rak “sak lar” ke li me si ni kul lan mak ta dır. Bu ifa de yi;
Ya zıl ma mış bir des tan gi bi Ana do lu’muz
mıs ra ıy la bir lik te dü şün dü ğü müz de, bu şi ir de de Zi ya Gö kalp’ın “Hal ka Doğ ru” gö -rü şü nün yan sı tıl dı ğı nı an la ya bi li riz. Sa nat çı ya he def ola rak Ana do lu gös te ril mek te, onun bağ rın da giz li kal mış ha zi ne le rin or ta ya çı ka rıl ma sı is ten mek te dir. Bi rin ci dört -lü ğün son iki mıs ra ın da şa ir, ken di şi ir le ri nin muh te va sı nı açık lar. Bu ra da in san lar zor luk ve acı için dey ken sa nat adı na bir ta kım in ce lik ler le uğ ra şa ma ya cak la rı ima edil mek te dir.
Şii rin son ra ki bö lüm le rin de sa na tın de ği şik alan la rın da kar şı laş tır ma lar ya pıl -mış tır. İkin ci dört lük te du var süs le me si ne ait bir kar şı laş tır ma ya pı lır ken şa ir, “in ce”, “kırk asır lık ma bet” ve “sa rar”, “he ye can ve rir” ifa de le ri ni kul la nır. Bun la rın ilk iki -si “sen”e, di ğer iki -si de “biz”e ait tir. “Kırk asır lık ma bet” ifa de -si bi ze an tik dö ne min dinî ya pı la rı nı; “sü lüs ya zı” ve “ye şil çi ni” ise İs la mi yet son ra sı ya pı la rı ha tır la tır. Böy le ce şa ir, kar şı laş tır ma yı ya par ken “bi zim olan”ı esas alır ve “sen”in bi zim ol ma -yan la il gi len di ği ni or ta ya ko yar.
Üçün cü dört lük te, dans sa na tı na da ir bir kar şı laş tır ma var dır Bu ra da da yi ne ba -zı ke li me le rin ka sıt lı kul la nıl dı ğı nı dü şü nü yo ruz. İkin ci mıs ra da ki “çi çek li sah ne”ye kar şı lık “top rak” kul la nıl mış tır Böy le ce bi rin ci dört lük te ifa de et ti ği miz ya pay lık ve do ğal lık kar şı laş tır ma sı yi ne kar şı mı za çık mak ta dır. Yi ne kul la nı lan ke li me ler den “sen” ve “biz”in şi ir le rin de ki eda hak kın da da bir fi kir edin mek müm kün dür. “Sen”in gör dü ğü kar şı sın da içi tit rer ken, “biz”in kal bi kı mıl dar.
Bir son ra ki dört lük te, bu de fa kar şı laş tır ma mü zik sa na tıy la il gi li gö rün mek te -dir. Gö rün mek te dir di yo ruz, çün kü her ne ka dar ba tı mü zi ğin den bah se dil se de do ğu ve ya Türk mü zi ği ne ait her han gi bir şey yok tur bu kı sım da. Şa ir onun ye ri ne baş ka bir ko nu yu mü zik le açık la ma yo lu na gi di yor. “Fır tı na yı an dı ran” ve “or kes tra” iba re le ri, “sen”in içi ni ür per ten mü zi ğin kla sik ba tı mü zi ği ol du ğu nu an lat mak ta dır. Bu -na kar şı lık “biz”in il gi len di ği şey baş ka dır. On lar sa vaş tan ye ni çık mış, acı çe ken ve hal le dil me si ge re ken çok sa yı da prob le mi olan in san la rın dert le riy le meş gul dür ler. Bu sı kın tı lar la il gi len mek, eser le rin de bun la rı di le ge tir mek on la rın vaz ge çil me zi dir. Bu yüz den son mıs ra da kul lan dı ğı mu si ki ke li me si de bir yer de bu du ru mu an lat mak mak sa dıy la kul la nıl mış tır.
Be şin ci dört lük te de dör dün cü dört lü ğe uy gun bir ku ru luş söz ko nu su dur. Bu ra -da -da gö rü nüş te hey kel sa na tı na yö ne lik bir kar şı laş tır ma var mış gi bi gö rün mek te dir. “Sen” ya ban cı bir şe hir de gör dü ğü bir ka dın hey ke li ni “an la yan” göz ler le sey ret me si ne kar şı lık, “biz” bir köy lü nün kıv rıl ma yan be li ni gör mek ten bü yük bir zevk al mak ta dır. Gö rül dü ğü gi bi ilk iki mıs ra da bir hey kel var dır, ama son iki mıs ra da an -la tı -lan bir hey kel de ğil dir. Do -la yı sıy -la -tıp kı bir ön ce ki dört lük te ol du ğu gi bi- şa ir,
bu ra da baş ka bir şe yi söy le mek is te mek te dir. Bu son iki mıs ra da ki açık an lam, “biz”in köy lü ye ve köy ha ya tı na ya kın ol ma sı ve on la rı eser le ri nin ob je si ola rak gör me si dir. Ar ka plan da ki an lam ise, şai rin ge le ce ğe duy du ğu gü ven dir. Ül ke her ne ka -dar bir kur tu luş mü ca de le sin den çık mış sa da, ül ke nin in san la rı zor du rum da ol sa da -köy lü nün kıv rıl ma yan be li, di ren ci sa ye sin de- bu zor gün ler at la tı la cak tır.
Şa ir son dört lük te “sen”e ses le nir. Ar tık onun la bir lik te ol ma la rı müm kün de ğil -dir ve her kes yo lu na git me li -dir. Şai rin bu fark lı lı ğı or ta ya ko yar ken “des tan/ma sal” ve “tür kü” ke li me le ri ni kul lan ma sı dik kat çe ki ci dir. Bu ra da gö rül dü ğü gi bi şa ir, ken din den emin dir ve “sen”e te nez zül et me mek te dir. Çün kü o ar tık “biz”dir, ço ğun luk -tur. Do la yı sıy la “sen”i ken di saf la rı na da vet eden Zi ya Gö kalp’tan fark lı bir dav ra nış ser gi le mek te dir.
II. Meş ru ti yet’ten Cum hu ri yet’in ilk yıl la rı na uza nan bu dö nem de Millî Ede bi yat ve Mem le ket Ede bi ya tı’nın il ke le ri ni or ta ya ko yan bu üç şi ir, bu an la yı şın sü re ci ni de or ta ya koy mak ta dır. Baş lan gıç ta tek ba şı na olan Meh met Emin Yur da kul, şii -rin de ken di si için “ben” za mi ri ni kul lan mış, “siz” de di ği ra kip le ri ne kar şı azın lık ta ol du ğu nu ka bul et miş tir. Zi ya Gö kalp’ta du rum eşit len miş, za mir ler “biz” ve “siz”e dö nüş müş tür. Fa ruk Na fiz’in şii rin de ise baş lan gıç ta ki du rum ter si ne dön müş tür. Bu da Millî Ede bi yat çiz gi si nin za man için de ki ge liş me çiz gi si ni ve bir sü re son ra ede -bi yat or ta mı na ha kim ol ma sı sü re ci ni gös ter mek te dir.
Da ha ön ce de be lirt ti ği miz gi bi Millî Ede bi yat ve Mem le ket Ede bi ya tı sa nat ta bir öze dö nüş ha re ke ti dir. Oy sa şi ir le rin ya pı sı in ce len di ğin de gö rü lür ki, “Be nim Şi
ir le rim” so ne tar zın da ya zıl mış tır. Bu tür, bi lin di ği gi bi, İtal yan Ede bi ya tın dan Fran
sız Ede bi ya tı na, ora dan da Ser veti Fü nun cu lar ka na lıy la bi ze ge çen bir na zım şek li dir. Do la yı sıy la Meh met Emin’in bu na zım şek li ni kul lan ma sı bir çe liş ki ola rak gö rül mek te dir. An cak da ha son ra ki iki şii rin ya pı ba kı mın dan ge le ne ğe uy gun bir ya pı -ya dö nüş tü ğü gö rül mek te dir.
Şi ir le re edebî de ğer açı sın dan ba ka cak olur sak, ilk iki şi ire gö re Fa ruk Na fiz’in şi iri nin di ğer le rin den üs tün ol du ğu gö rül mek te dir. Bu da, bu an la yı şın es te tik an lam da ki ge liş me sü re ci ni gös ter mek te dir. Böy le ce Meh met Emin ve Zi ya Gö kalp’ın bü -yük şa ir ler ol ma sa bi le on la rın an la yı şıy la de ğer li eser ler ve ren Fa ruk Na fiz, Ah met Kut si Te cer, Ömer Bed ret tin Uşak lı, Ke ma let tin Ka mu gi bi şa ir le rin ön cü le ri ol ma -la rı ba kı mın dan önem ta şı dık -la rı nı ka bul et mek ge re kir.
Bu üç şi iri ge nel ola rak de ğer len di re cek olur sak, Millî Ede bi yat an la yı şı nın ön cü sü olan Meh met Emin Yur da kul, baş lan gıç ta tek ba şı na bir te me li kur ma ya ça lış mış, Zi ya Gö kalp ay nı za man da bir dü şü nür ola rak bu an la yı şı sis te ma tik ha li ne ge -tir miş ve son ola rak Fa ruk Na fiz ve ben ze ri şa ir ler, bu an la yı şı da ha es te tik bir ha le ge tir miş tir.
