RUSYA İLE YAŞANAN UÇAK KRİZİNİN TÜRKİYE’DE TARIM SEKTÖRÜNE YANSIMALARI
Oya SAV Cengiz SAYIN Miray KALAYCI
oyasav@akdeniz.edu.tr csayin@akdeniz.edu.tr miraykalayci@akdeniz.edu.tr Akdeniz ÜniversitesiZiraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, Antalya
ÖZET
Türkiye, 157 milyar dolar olan 2014 yılı ihracat tutarının 5,9 milyar dolarını Rusya Federasyonu’na gerçekleştirmiştir ve bu ihracatın yaklaşık %13-14’nü yaş sebze ve meyve oluşturmaktadır. Türkiye’nin 2014 yılında Rusya’ya ihraç ettiği tarım ürünlerinin değeri 1,3 milyar dolardır, bu rakamın 1 milyar doları yaş sebze meyve ürünlerine karşılık gelmektedir.
Yine aynı yıl, Türkiye toplam yaş sebze meyve ihracatının %35’ni Rusya’ya yapmıştır.
Rusya’nın sebze meyve ithalatında Türkiye ilk sırada yer almaktadır, Rusya’nın Türkiye’den ithal ettiği ürünlerin başında narenciye olmak üzere üzüm, kiraz, vişne, nar, elma, kayısı, şeftali, incir gibi meyveler yer alırken sebzelerden ise domates, biber, hıyar, kabak, soğan, patlıcan ve mantar öne çıkmaktadır. Yaş sebze ve meyvenin yanında Türkiye’den Rusya’ya kesme çiçek ve hayvansal ürün ihracatı da yapılmaktadır. Öte yandan tarım ve hayvancılık ürünleri ihracatında yaşanan düşüş yurtiçi piyasada ürünlerin fiyatında azalmaya neden olmaktadır.
Çalışmanın materyalini, konuyla ilgili yapılan ulusal ve uluslararası çeşitli yayınlardan elde edilen ikincil veriler oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Rusya’nın Türkiye sınırını ihlali gerekçesiyle uçağının düşürülmesi sonucu verdiği ambargo kararının ekonomik boyutunun ve olası yansımalarının Türkiye tarım sektörüne etkilerini değerlendirmektir.
Anahtar Kelimeler: Kriz, tarım sektörü, ekonomi, etkiler.
EFFECTS OF PLANE DOWN CRISIS BETWEEN RUSSIA AND TURKEY TO THE AGRICULTURAL SECTOR IN
TURKEY
ABSTRACT
Turkey, performed 157 billion dollar export in 2014 among which 5,9 billion dollar exported to the Russian Federation, additionally vegetable and fruit approximately compromises 13-14%
of this export. In 2014, Turkey’s agricultural exported products value for fresh vegetable and
fruits to Russian Federation was 1,3 billion dollar and 1 billion dollar export corresponds to fresh vegetable and fruits. In the same year, Turkey exported 35% of its fresh vegetable and fruits to Russian Federation. Turkey took the first place in the vegetable and fruit imports of Russian Federation. As the main importing fresh vegetables and fruits from Turkey to Russian Federation were citrus; grape, berry, cherry, pomegranate, apple, apricot, peach tomato, pepper, cucumber, zucchini, onion, mushroom came to the forefront in the imports. Added to this, Turkey exports cut flower and animal products to Russian Federation. However, agricultural and livestock products decline occurring in exports leaded to decrease of domestic products price on the market. Secondary data obtained from various national and international publications coupled with subject constitute the study materials. The aim of this study is to evaluate the economic aspects of the Russian Federation’s embargo decision resulting of plane shoot down with the reason of Turkey’s border violation and its possible repercussions on Turkey agricultural sector.
Keywords: Livestock products, repercussions, decrease, embargo violation, fresh vegetable and fruits
1. GİRİŞ
Türkiye - Rusya arasındaki uçak krizi pek çok sektörde olduğu gibi tarım sektöründe de ciddi bir belirsizlik yaratmıştır. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı’nın resmi olmayan geçici dış ticaret verilerine göre, 2015 yılında Türkiye’nin ihracatı bir önceki yıla göre % 8,56 azalarak 157 milyar 390 milyon dolardan 143 milyar 921 milyon dolara gerilemiştir. Bu dönemde ithalat
%14,5 azalışla 242 milyar 177 milyon dolardan 207 milyar 61 milyon dolara düşmüştür.
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerine göre Türkiye’nin Rusya’ya yaptığı ihracatın yıllık toplam miktarı 6 milyar dolar civarındadır ve ihracat kalemlerini büyük oranda tekstil ve gıda ürünleri oluşturmaktadır. Yaşanan uçak düşürme krizinden sonra Rusya’nın yürürlüğe koyduğu ambargolar, yaş meyve ve sebze ihracatını da etkilemektedir. Türkiye’de yılda 45-50 milyon ton meyve-sebze üretimi yapılmaktadır ve bu üretimin yalnızca % 5 ile 6’sı ihraç edilmektedir, Rusya’ya ihraç edilen başlıca ürün narenciyedir ve Rusya’nın narenciye ihracatındaki payı da
% 60 dolayındadır. Rusya resmi istatistiklerine göre Türkiye’den yaş sebze meyve alımı ithalatın % 20’lik bölümünü oluşturmaktadır. Türkiye’den % 90 oranlarında ithal edilen tarım ürünü ise limondur. Sebzeler üzerinde yaptırımların uygulanmaya başlanması ile en büyük zararın domateste yaşanacağı öngörülmektedir. 2015 yılının ilk 9 ayında Rusya, Türkiye’den 281 milyon 300 bin dolarlık domates almıştır. İhracatta ikinci önemli kalem ise 135 milyon dolar ile narenciyedir. Meyvelerden kayısı, vişne, kiraz, şeftali ve erik ise 94.5 milyon dolar ile üçüncü sırada yer almaktadır. Buna göre geçen yılki istatistiklere dayalı yaş sebze meyve rakamları toplandığında ilk etapta yaptırımların maliyetinin yaklaşık 600 milyon dolar olduğu söylenmektedir. Bu çalışmanın amacı, Rusya’nın Türkiye sınırını ihlali gerekçesiyle uçağının düşürülmesi sonucu verdiği ambargo kararının ekonomik boyutunun ve olası yansımalarının Türkiye tarım sektörüne etkilerini değerlendirmektir.
2. MATERYAL ve YÖNTEM
Çalışmanın materyalini ikincil veriler oluşturmaktadır. Araştırmada konuyla ilgili yazılmış makalelerden, raporlardan, oluşturulmuş istatistiklerden, internet web sayfalarından
yararlanılmış olup Rusya ile Türkiye arasındaki tarım ticaretinin geçmiş durumu ile uçak krizinden sonraki yansımalar ele alınmış ve elde edilen veriler yorumlanmıştır.
3. BULGULAR
TÜİK ile Gümrük ve Ticaret Bakanlığı verilerine göre, Rusya ile geçen yıl dış ticarette başlayan daralma, uçak krizinin ardından devam etmektedir. Türkiye’nin Rusya'ya ihracatı 2016 yılı Ocak ayında geçen yılın aynı ayına göre %66 azalışla 316 milyon 505 bin dolardan, 107 milyon 749 bin 181 dolara düşmüştür. Aynı dönemde ithalat da %29,5 azalarak 1 milyar 909 milyon 99 bin dolardan 1 milyar 345 milyon 303 bin dolara gerilemiştir. Akdeniz İhracatçı Birlikleri’nin verilerine göre Ocak-Kasım 2015 itibariyle Türkiye’nin yaş sebze ve meyve ihracatında Rusya %42’lık payı ile ilk sırada yer almaktadır. Geçen yılın aynı dönemine göre ihracattaki azalma %6’dır. İhracatta Rusya’dan sonra Irak ve Almanya gelmektedir (Çizelge 1).
Çizelge 1. Türkiye’nin yaş meyve ve sebzede ihracat yaptığı ilk 20 ülke Ülke Ocak-Kasım 2014 Ocak-Kasım 2015 2015 Payı (%)
Miktar
(Ton) Değer
(000 $) Miktar
(Ton) Değer
(000 $) Miktar
(Kg) Değer ($) Rusya Fed. 1.097.889 786.242 1.080.123 741.878 38 42
Irak 563.448 240.100 592.028 232.215 21 13
Almanya 104.237 171.505 104.589 148.441 4 8
Ukrayna 206.971 128.241 112.002 65.783 4 4
Romanya 92.787 66.682 94.099 65.492 3 4
Suudi Arabistan 89.461 50.981 124.097 61.294 4 3
Bulgaristan 152.928 99.906 91.601 39.209 3 2
Hollanda 40.361 44.551 35.296 38.860 1 2
Birleşik Krallık 28.721 35.456 26.187 31.190 1 2
Polonya 42.667 32.818 40.140 29.532 1 2
Gürcistan 92.953 29.843 74.463 23.060 3 1
Beyaz Rusya 51.589 36.787 32.558 20.682 1 1
Suriye 42.631 16.329 71.415 18.824 3 1
Belçika 5.278 14.006 5.374 16.399 0 1
İtalya 18.481 35.253 14.228 15.721 1 1
Moldovya 38.081 22.492 27.358 15.312 1 1
Birleşik Arap Emirlikleri
25.593 17.153 23.874 14.630 1 1
Avusturya 10.151 12.697 12.665 14.121 0 1
Sırbistan 21.252 14.167 23.042 13.456 1 1
Fransa 10.029 16.100 7.326 11.806 0 1
Kaynak: Akdeniz İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, 2016.
Akdeniz İhracatçı Birlikleri’nin verilerine göre Ocak-Kasım 2015 itibariyle Türkiye’nin yaş meyve ihracatında Rusya %40’lık payı ile ilk sırada yer almaktadır. Geçen yılın aynı dönemine göre ihracattaki azalma %2’dir. İhracatta Rusya’dan sonra Almanya ve Irak yer almaktadır (Çizelge 2).
Çizelge 2. Türkiye’nin yaş meyvede ihracat yaptığı başlıca ülkeler Ülke Ocak-Kasım 2014 Ocak-Kasım 2015 2015 Payı (%)
Miktar (Ton)
Değer (000 $)
Miktar (Ton)
Değer (000 $)
Miktar (Kg)
Değer ($) Rusya Fed. 263.962 233.284 269.698 229.551 36 40
Almanya 52.686 116.263 54.460 96.664 7 17
Irak 119.387 40.803 205.651 60.701 27 10
Hollanda 10.227 19.739 10.975 19.637 1 3
Birleşik Krallık 8.470 18.618 8.912 17.306 1 3 Diğer Ülkeler 163.903 154.129 143.671 113.540 19 19 Kaynak: Akdeniz İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, 2016.
Akdeniz İhracatçı Birlikleri’nin verilerine göre Ocak-Kasım 2015 itibariyle Türkiye’nin yaş sebze ihracatında Rusya %57’lik payı ile ilk sırada yer almaktadır. Geçen yılın aynı dönemine göre ihracattaki azalma %10’dur. İhracatta Rusya’dan sonra Almanya ve Irak gelmektedir (Çizelge 3).
Çizelge 3. Türkiye’nin yaş sebzede ihracat yaptığı başlıca ülkeler
Ülke Ocak-Kasım 2014 Ocak-Kasım 2015 2015 Payı (%) Miktar
(Ton)
Değer (000 $)
Miktar (Ton)
Değer (000 $)
Miktar (Kg)
Değer ($) Rusya Federasyon 477.110 339.428 436.412 307.135 50 57
Almanya 29.642 39.131 29.641 37.253 3 7
Romanya 33.811 30.194 34.966 28.667 4 5
Bulgaristan 78.855 41.358 60.119 23.181 7 4
Suudi Arabistan 20.323 6.761 46.749 15.648 5 3
Diğer Ülkeler 356.081 136.304 230.789 100.622 25 20 Kaynak: Akdeniz İhracatçı Birlikleri Genel Sekreterliği, 2016.
Rusya’nın, Türkiye’den aldığı yaş meyve ve sebze sektöründe en önemli kalemi domates oluşturmaktadır. Antalya Büyükşehir Belediyesi Toptancı Hali fiyatlarına göre Rusya’nın gümrük kapılarını kapatmasının ardından örtüaltı domates üretiminin en yoğun olduğu dönemde fiyatlarda ciddi oranda düşüş gerçekleşmiştir, şöyle ki bazı domates çeşitlerinde
%50’yi bulan oranlarda düşüş yaşanmıştır. Ancak sonra Irak pazarından gelen yoğun talep nedeniyle fiyatlarda artış olmuştur.
Antalya Kasaplar Odası Başkanı Türkiye genelinde beyaz et ihracatının %2’sinin Rusya’ya yapıldığını, 2014 yılında Rusya'ya 16 milyon dolarlık tavuk eti ihraç edildiğini, uçak düşürme krizinden sonra ise Rusya’ya yapılan beyaz et ihracatının durduğunu ifade etmiştir.
Orta Anadolu Süs Bitkileri ve Mamulleri İhracatçıları Birlikleri verilerine göre Türkiye’nin süs bitkileri ve mamulleri ihracatı ise 2014 yılında 4,8 milyon dolar iken %24 azalarak 2015 yılında 3,6 milyon dolara düşmüştür. Rusya, Türkiye’den süs bitkileri ve mamulleri ihracatında altını sırada yer almaktadır.
Mersin Ziraat Odası Başkanı Cengiz Gökçel, yaşanan krizin ihracatçıları etkilemediğine, Rusya’ya ihracat yapan ve kriz döneminde zarara uğramış ihracatçıların bazı ürünlerde % 60’a kadar zararlarının karşılandığına, tonda 225 lira ihracat desteği olduğuna ancak yurtiçinde düşen fiyattan en çok çiftçinin etkilediğine dikkat çekmiştir.
Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB) Genel Başkanı Şemsi Bayraktar, 2016 yılında 22,6 milyon ton civarında beklenen buğday üretim miktarının, kurağa dayanıklı, iyi kalite buğday üretimiyle 4-5 milyon ton artırılmasının mümkün olduğunu, bu durumda ithalata da
gerek kalmayacağını açıklamıştır. Rusya'nın yaptırımları karşısında buğday ithalatının Fransa, Kazakistan ve Ukrayna gibi ülkelerden karşılanabileceğine de dikkati çekmiştir.
Türkiye'nin ithalatında son beş yıldır ilk sırada bulunan Rusya, 2015 yılının ilk 9 aylık döneminde Çin'in ardından ikinci sırada yer almaktadır. 2010 yılında 21,6 milyar dolar tutarındaki Rusya'dan ithalat, 2014 yılında %17,1 artışla 25,3 milyar dolara ulaşmıştır. Diğer yandan Ocak-Eylül döneminde ise Rusya'dan ithalat 15,8 milyar dolara gerilemiştir. Son 5 yıllık dönemde Türkiye'nin toplam ithalatının %10-11'lik kısmı Rusya'dan karşılanırken, Rusya’dan başta doğalgaz olmak üzere demir, çelik, hububat ithal edilmektedir. Rusya, 2014 yılında 496,6 milyar dolar ihracat ve 380 milyar dolar ithalat yaparken Türkiye, Rusya'nın ithalatından % 1 ve ihracatından % 5,1 pay almıştır.
Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Faruk Çelik’in açıklamalarına göre Rusya, Türkiye’nin yaklaşık 6 milyar dolar ihracat, 25 milyar dolar ise ithalat gerçekleştirdiği bir ülkedir. Rusya’nın tarımsal ihracatında Türkiye üçüncü sırada, ithalatında ise birinci sırada yer almaktadır. Bakan, uygulanan ambargonun öncelikli olarak Rus çiftçisine büyük bir darbe vuracağını, çünkü Türkiye’nin 1,3 milyar dolarlık bir ihracatı olmasına karşılık, 3 milyar dolara yakın da bir ithalatı olduğunu vurgulamıştır.
4. SONUÇ
Türkiye yaklaşık 190 ülkeye 18 milyar doların üzerinde tarım ürünü ihraç etmektedir. Her ne kadar Ortadoğu, Afrika, Kafkaslar, Balkanlar, Orta Asya ve AB konum olarak Türkiye’ye yakın olsa da uluslararası tarım ticaretinden daha fazla pay almak ve yaşanan krizlerden etkilenmemek için Türkiye diğer pazarlardaki payını arttırmalıdır.
Türkiye’nin 2014 yılında Rusya’ya ihraç ettiği tarım ürünlerinin değeri 1,3 milyar dolardır, bu rakamın 1 milyar doları yaş sebze meyve ürünlerine karşılık gelmektedir. Yaklaşık 43 milyar dolarlık tarım ve gıda ürünleri ithalatı yapan Rusya dünyanın önemli gıda ithalatçısı ülkelerinden birisidir. Rusya'nın ithalat yaptığı ülkeler içerisinde Türkiye'nin payı ise yaklaşık
%3 iken, 1 yıl önce Rusya’nın boykot kararı aldığı AB ve ABD’den tarımsal ürün ithalatı, toplam ithalatının %50'ye yakınını oluşturmaktadır.
Türkiye, alternatif pazarlardan pay alabilmek için bazı pazarlarda fiyatlarını düşürmek zorunda kalabilir. Bu durumda, kazanç açısından oluşacak farkın devlet tarafından karşılanması tarım ürünleri ihracatında rekabet gücünün korunabilmesi açısından kaçınılmaz olabilir. Ancak, yaşanan kriz çözülmezse Rusya’ya gerçekleştirilen ihracatı kısa vadede ikame edecek bir pazar bulmak kolay değildir; bu durum iç piyasada fazlalık oluşturabilir, böylelikle fiyatlarda aşırı düşüşler yaşanabilir. Bu çerçevede tarımsal gıda zincirinde en büyük zararı üreticilerin görmesi beklenmektedir. 3 milyon tarım işletmesinin bulunduğu, tarım istihdamının toplam istihdamdaki payının % 25, GSYH içerisinde tarım payının % 8,1 ve ihracattaki tarımsal ürün payının ise % 11 olduğu Türkiye için tarımsal ürün ihracatı son derece önemlidir. Özellikle zincirin en hassas halkasını oluşturan üreticinin mağduriyetini giderecek stratejiler geliştirilmeli ve acil önlemler alınmalıdır (Kilit, 2015).
Diğer yandan Türkiye ile Rusya arasında yaşanan bu olumsuz durumu fırsata çeviren ülkelerden biri de Ermenistan’dır. Ermenistan Tarım Bakanı, Türkiye ile Rusya arasındaki krizin tarım ürünleri ihracı için kendilerine yeni fırsatlar açabileceğini, Ermeni tarım ürünlerinin Türk ürünlerine göre daha kaliteli olduğunu fakat yüksek maliyet sebebiyle daha
önce Ermenistan’ın Türkiye ile rekabet edemediğini ancak şimdiki koşullarda taze sebze- meyve ve et ürünü ihracatını artırabileceklerini ifade etmiştir.
Bursa Ticaret Borsası Yönetim Kurulu Başkanı Özer Matlı ise, Rusya ile Türkiye arasında yaşanan uçak krizinin, tarım ve hayvancılık alanında Macaristan için fırsat olabileceğini, Rus pazarında yaşanabilecek olası kayıpların, Macaristan’ın telafi edebileceğini söylemiştir.
Tüketiciler açısından ise Rusya’ya ihracatın durması ile iç piyasada bu kış bir süreliğine daha ucuz yaş sebze ve meyve tüketme olanağı doğmuştur. Son olarak krizin kış mevsiminde yaşanması sebze fiyatlarını fazla etkilememiş, Türkiye’de üreticiler çok mağdur olmamıştır.
Ancak krizin asıl etkisinin özellikle sıcaklıkların yükselmeye başlayacağı ilkbahar aylarından sonra kendini göstereceği öngörülmektedir. Gelecek dönemde üreticilerin zarar görmemesi için üreticilere teşvik verilmesi, banka kredilerinin ertelenmesi, düşük oranda faiz oranları uygulanması gibi destekler sağlanması gerekmektedir. Rusya’nın tarım ürünlerine yönelik uygulayacağı kısıtlama karşısında, Türkiye’nin ihracatçıyı desteklemesi, mevcut pazarlarını koruması ve yeni pazarlara yönelmesi atacağı adımların başında gelmektedir.
KAYNAKLAR
Antalya Büyükşehir Belediyesi Toptancı Hali, 2016. http://www.antalya.bel.tr/halden- gunluk-fiyatlar, [Erişim: 15.02.2016]
Antalya Kasaplar Odası, 2016. http://antalyakasaplarodasi.org.tr/, [Erişim: 15.01.2016]
Bursa Ticaret Borsası, 2016. http://btb.org.tr/, [Erişim: 01.01.2016]
Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, 2016.http://www.gtb.gov.tr/, [Erişim: 09.02.2016]
TÜİK, 2016. www. tüik.gov.tr, [Erişim: 05.01.2016]
Orta Anadolu Süs Bitkileri ve Mamulleri İhracatçıları Birlikleri, 2016.
http://www.susbitkileri.org.tr/tr, [Erişim: 19.02.2016]
Kilit M. Gökhan. İkv Değerlendirme Notu. Türkiye-Rusya Uçak Krizi. Tarımı Vuracak Mı? İktisadi Kalkınma Vakfı. Aralık 2015.
Türkiye Ziraat Odaları Birliği (TZOB), 2016. http://www.tzob.org.tr/, [Erişim:
15.01.2016]
