Türk Tarımsal Yayımında Yeni Bir Anlayış: Tarımsal Yayım Ve Danışmanlık Hizmetlerinin Düzenlenmesine Dair Yönetmeliğin Yayım
Çalışmalarına Etkileri
Tecer ATSAN1 Ziya YURTTAŞ1 Zeynep BAŞUSTA2
Özet
Son yıllarda yaşanan gelişmelerin, tüm tarım sektörü ve tarımsal yayım hizmetlerini bir dönüm noktasına getirdiğini, değişen koşullar tarımsal yayım hizmetlerinin yapısının değiştirilmesi zorunluluğunu da beraberinde getirmiştir. Bu bağlamda dünyadaki gelişmeler doğrultusunda Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Hizmetleri stratejisinin bir sonucu olarak 5488 Sayılı Tarım Kanunu’nun 9. maddesine dayanarak çiftçi eğitimi ve yayım faaliyetlerinde sivil toplum örgütleri, özel sektör kuruluşları ve serbest danışmanların görev almasını sağlamak için gerekli düzenlemeleri yapan 18 Nisan 2006 tarihli 26383 sayılı yönetmelik hazırlanmıştır. Yönetmelikle, daha önce sadece kamu tarafından yapılan Tarımsal Yayım çoğulcu hale getirilerek, çiftçilerin bilgi kaynaklarının çeşitlendirilmesi amaçlanmıştır. AB’nde olduğu gibi tarımsal yayım ve danışmanlık hizmetlerinin özelleştirilmesini öngören yönetmelik uyarınca tarımsal yayım ve danışmanlık hizmetleri, bakanlık yanında, sivil toplum örgütleri, ziraat odaları, tarımsal danışmanlık şirketleri ve serbest tarım danışmanlarınca yerine getirilebiliyor. Tarımsal danışmanlık yapacak bakanlık çalışanları ile kendi nam ve hesabına çalışmak suretiyle tarımsal işletmelere, sivil toplum örgütlerine ve tarımdan girdi alan kuruluşlara tarımsal danışmanlık hizmeti sunacak danışmanların, öncelikle düzenlenen kurslara katılarak sertifika alması gerekiyordu. 31 Mart 2010 tarihinde mevcut yönetmeliğin değiştirilmesi ile danışman sertifikası alabilmek için 100 üzerinden 70 puan alınmasını gerektiren merkezi sınav sistemi getirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türk Tarımsal Yayımı, Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Hizmetleri, Yönetmelik.
A New Approach In The Agrıcultural Extensıon In Turkey: The Effects Of The Regulatıon About The Arrangement Of The Agrıcultural Extensıon And Consultancy Servıces
Abstract:
The developments in recent years brought the agricultural sector and agricultural extension services to a turning point and made it necessary to make some changes. Within this framework and along the new developments in the world, a new regulation titled “Regulation about the Arrangement of the Agricultural Extension and Consultancy Services” was enacted on 18 April 2006 with a regulation number 26383 by the Ministry of Agriculture. This regulation is based on the 9th article of the Agricultural Law number 5488. The objective of this regulation is to make it possible for the private sector, NGOs and independent consultants to play a greater role in Agricultural Extension Services. This way, the plurality of Extension Services and the multiple sources of information for the farmers will be facilitated. As a result of this regulation which stipulates privatization, the agricultural extension service activities have been carried out by the private sector, NGOs, Chambers of Agriculture, Agricultural Extension Consultancy firms and independent consultants along with the Ministry of Agriculture. According to the regulation, agricultural engineers working in public sector but want to be consultants and the independent consultants who would provide services to farms, farmers’ organizations and the firms that purchase products from the farms had to participate in a in-service training and certificate program. This requirement has been abolished by an amendment to regulation enacted on 31 march 2010. According to the amendment, the candidates will take an exam organized by the Ministry of Agriculture without having to participate in the certificate program. The passing grade in this exam is 70 out of 100.
Key Words: Turkish Agricultural Extension, Agricultural Extension and Consultancy Services, Regulation.
1 Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, 25240 Erzurum.
2 Tekman Tarım Đlçe Müdürlüğü, Erzurum.
1.GĐRĐŞ
Tarımsal Yayım, hemen hemen tüm dünyada başta üreticiler olmak üzere kırsal kesimde yaşayan insanlara, bilimsel araştırma sonuçlarını ve yeni teknolojileri aktarmak suretiyle onların sosyal, kültürel ve ekonomik açılardan gelişmelerine yönelik okul-dışı ve gönüllülük esasına dayalı eğitimsel bir süreç olarak algılanmaktadır (Yurttaş ve Atsan 2007). Dünya nüfusunun sürekli olarak artması beslenme konusunun geçmişte ve günümüzde olduğu gibi gelecekte de önemli bir sorun olacağını ortaya koymaktadır.
Dünya nüfusunun hızlı artışına karşın beslenme kaynaklarının temini açısından stratejik öneme sahip olan tarım sektöründe tarım alanlarının artırılamaması, sektörde sahip olunan kaynakların daha verimli kullanımını zorunlu kılmaktadır Kaynakların daha verimli bir şekilde kullanılması ise üreticilerin eğitim düzeylerinin artmasına, sorun çözme yeteneklerinin gelişmesine, kullandıkları mevcut tarım teknikleri ve teknolojilerine göre üstünlüğü kanıtlanmış teknikleri ve teknolojileri kullanmalarına bağlıdır (Özçatalbaş, 1999 ).
Avrupa Birliği ülkelerinde kamu yayım sisteminin verimsiz ve etkisiz olduğu anlaşıldığından yayım hizmetlerinin özelleştirilmesi düşünülmüş ve bu büyük ölçüde gerçekleştirilmiştir. Bugün Avrupa Birliği üyesi ülkelerde ziraat odaları, üretici birlikleri ve özel tarımsal danışmanlık birimleri önemli rol ve işlevlere sahiptir. Üretime yönelik araştırma ve yayım faaliyetleri ve bilginin çiftçilere ulaştırılması işlemleri, esas olarak çiftçi birlikleri ve özel danışmanlık birimleri tarafından gerçekleştirilmektedir (Özçatalbaş ve ark., 2010).
Türkiye’de de uzun yıllardır kamu tarafından yürütülen Tarımsal Yayım ve Danışmanlık (TYD) Hizmetleri, 5488 Sayılı Tarım Kanunu ile yeniden düzenlenmiştir. 8 Nisan 2006 tarihli ve 5488 sayılı Tarım Kanununun 9. maddesine dayanılarak hazırlanan ve 8 Eylül 2006 tarihinde yürürlüğe giren “TYD Hizmetlerinin Düzenlemesine Dair Yönetmelik” ile Türkiye’de tarımsal yayım hizmetlerinin sunulması kamu tekelinden çıkarılmış, özel sektör ve girişimin de rol almasının yasal yolu açılmıştır (Anonim, 2006a;
Anonim 2006b). Ayrıca bu yönetmelikle, Türkiye’nin Ulusal Yayım Politikasının ana hatları da çizilmiştir.
2. TARIMSAL YAYIM VE DANIŞMANLIK HĐZMETLERĐ YÖNETMELĐĞĐ VE TARIMSAL YAYIMA ETKĐLERĐ
Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) tarafından hazırlanan yönetmelik - diğer birçok yönetmelikte olduğu gibi - başlangıçta pilot il ve bölgeler yerine ülke genelinde uygulamaya konulduğundan dolayı sık sık çeşitli değişikliklere (hatta iptale) uğramak durumunda kalmıştır. Bu durum hem tarım danışmanlarının hem de bu hizmeti sunacak olan birimlerin kafalarının karışmasına yol açmıştır.
2.1. Amaç
Yönetmeliğin amacı (Madde 1),” tarımsal işletme sahiplerinin bilgi, teknik ve yöntemler konusundaki ihtiyaçlarının zamanında ve yeterli düzeyde karşılanması ile ilgili usul ve esasları belirlemek olarak” ifade edilmiştir. Geçmişte de kim tarafından, nasıl ve hata durumunda yaptırımının ne olacağı ve kim tarafından sorumluluğun sahiplenileceği belli olmayacak şekilde yürütülen yayım faaliyetleri bu yönetmelikle hukuki bir zemine oturtulmuştur.
2.2. Araştırma Yayım ve Çiftçi Bağının Güçlendirilmesi
Yönetmeliğin 6. Maddesi’nde TKB tarımsal araştırma, yayım ve eğitim fonksiyonlarını yerine getiren kuruluşlar arasında işbirliğini sağlamaya yönelik tedbirleri alır şeklinde belirtilmiştir. Araştırma, Yayım ve çiftçi arasında mutlaka bir organik bağın olması gerektiği ancak bunun ülkemizde bir türlü sağlanamadığı sıklıkla tüm yayımcılar
tarafından her türlü platformda dile getirilen önemli bir konudur. Yönetmelikte bu hususa yer verilmesi yayım çalışmalarının başarısı açısından oldukça olumlu bir karar olmakla birlikte, bu bağın nasıl sağlanacağının net bir şekilde ifade edilmemesi önemli bir eksikliktir.
2.3. TYD Merkez ve Đl Teknik Komitelerinin Kurulması
Yönetmeliğin üçüncü bölümünde (Madde7-12) TYD Merkez ve Đl Teknik Komitelerinin oluşturulması çok önemli bir adım olmakla birlikte hem TKB Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü-TEDGEM’in sorumluluğundaki Merkez Teknik Komitesi’nin hem de Tarım Đl Müdürlükleri sorumluluğunda çalışacak olan Đl Teknik Komiteleri’nin çalışmalarını etkin yürütmesi gerekir. Çünkü bu komiteler ulusal düzeyde tarımsal yayım/danışmanlık politika ve stratejilerini belirlemek ve yerel düzeyde ise, faaliyet gösteren kamu dışı yayım ve danışmanlık hizmeti veren kişi ve kuruluşların hizmet kalitesi ve etkinliğinin artırılması ve denetimini sağlamak gibi çok önemli görevler üstlenmişlerdir.
2.4. Tarım Yayımcısı/Danışmanının Görevleri
Yönetmelikte Tarım Yayımcısı; TKB ve teşkilatlarında yayım hizmeti görevini yürüten ve yönetmelik kapsamında sertifikalandırılmış kişileri, Tarım Danışmanı ise STK’larda, ziraat odalarında ve tarımsal danışmanlık şirketlerinde istihdam edilen veya tarımsal danışmanlık hizmeti yürütmek üzere kendi nam ve hesabına çalışan ve yönetmelik kapsamında sertifikalandırılmış kişileri ifade etmektedir. Yönetmeliğin beşinci bölümünde tarım yayımcısı/danışmanının görevleri şu şekilde yer almaktadır:
a) Üretimin her aşamasında göreviyle ilgili konularda tarımsal işletme sahiplerine veya hizmet verdiği diğer birimlere gerekli bilgi ve becerileri kazandırmak, gerektiğinde ilgili mevzuata uygun tarımsal uygulamalar yapmak,
b) Bitkisel ve hayvansal üretime yönelik sürdürülebilir üretim teknikleri konusunda her türlü bilgi ve yeni teknolojinin hedef kitleye ulaştırılmasını sağlamak,
c) Çevrenin, doğal kaynakların ve biyolojik çeşitliliğin korunması için tarımsal işletme sahiplerini ve hedef kitleyi bilgilendirmek,
d) ç) Tarımsal işletmelerin daha rekabetçi bir yapıya kavuşturulması ve etkin bir şekilde ürün ve hizmet pazarına yönelmelerine katkıda bulunmak,
e) Đşletme ekonomisi yayımı/danışmanlığı yapmak, gerekli tavsiyelerde bulunmak, f) Đşletmelerin ekonomik analizleri, gelişim planlamaları, iş ve sermaye
verimliliğinin iyileştirilmesi ve aile işletmelerine özgü sorunlar, ev ekonomisi ve mekanizasyon konularında yayım/danışmanlık yapmak,
g) Tarımda çalışanların mesleklerini daha iyi yapmaları için, gerekli kişisel gelişim ve girişimcilik eğitimlerini yapmak,
h) Görevli olduğu konularla ilgili olarak düzenlenecek eğitimlere katılmak,
i) ğ) Yayım/danışmanlık faaliyetlerinde basılı ve sesli ve görüntülü kitle yayım vasıtalarından yararlanmak ve bunları hazırlamak ve hazırlanmasına katkıda bulunmak,
j) Tarımsal yayım ve danışmanlık faaliyetleriyle ilgili veri toplamak, kayıt tutmak, k) ı) Tarımsal üretimi kayıt ve kontrol altına alacak belgelerin düzenlenmesini
sağlamak,
l) Üretici örgütlenmesi konusunda çalışmalar yapmak.
Görüldüğü gibi yönetmeliğin Tarım Danışmanlarına üreticiler, modern tarımsal işletme faaliyetlerinin benimsetilmesi, çevre ve doğal kaynakların korunması ve pazarlama vb. açısından çok önemli yüklediği görülmektedir. Bu görevlerin yerine getirilebilmesi için Tarım Danışmanlığı sisteminin etkili ve iyi çalışır bir sistem haline getirilmesi önemlidir. Yukarıdaki görevleri yerine getirmek için Tarım Danışmanı olarak görev alacak kişilere yönetmelikte, Tarım Danışmanı Sertifikası alabilmek için üç haftalık
(120 saat) bir eğitim öngörülmüştü. TKB yetkilileri bu süre çok az, önce 3 ay, sonra 6 ay olmalı derlerken, yönetmelik 31 Mart 2010 ve 27538 sayılı Resmî Gazete'de yayınlanan birbirinin zıttı yeni bir yönetmelikle (
☺
), yayım metodolojisine uygun olmayan"Merkezi Sınav Sistemine" geçilmiş ve 24 Ekim 2010 tarihinde Uluslararası Tarımsal Eğitim Merkezi Müdürlüğü’nde (UTEM) ilk sınavın yapılacak olduğu da ilan edilmiştir (Anonim 2010a). Yukarıdaki görevleri yerine getirmesi beklenen tarım danışmanlarının, kapsamlı bir eğitim almadan bu görevleri nasıl başaracağı oldukça düşündürücüdür.
TKB’nın yapmış olduğu bu değişiklikleri en güzel ifade eden deyim herhalde, “bu ne perhiz, bu ne lahana turşusu” deyimidir olsa gerek.
2.5. Tarımsal Danışmanlık Hizmeti Sunacak Kişi ve Kuruluşlar ve Bunların Denetlenmesi ve Desteklenmesi
TYD Yönetmeliğinin yedinci bölümünde tarımsal danışmanlık hizmeti sunacak kişi ve kuruluşlar (Anonim 2010b);
a-Bünyesinde danışman istihdam eden üretici örgütleri ve ziraat odaları, b-Tarımsal danışmanlık dernekleri/vakıfları,
c-Tarımsal danışmanlık şirketleri, ç- Serbest tarım danışmanları.
Yönetmelikte, Avrupa Birliği üyesi ülkelerde de çoğunlukla olduğu gibi ziraat odalarının ve diğer üretici kuruluşlarının da yayım ve danışmanlık hizmetlerinin sunulmasında etkin rol almalarına yönelik amaçlar da yer almaktadır. Yönetmelikte tarımsal danışmanlık hizmetlerini sunacak kişi ve kuruluşlar içinde “Bünyelerinde danışman istihdam eden üretici örgütleri ve ziraat odaları” olarak ifade edilmektedir.
Ancak bu birimlerin kendilerinden beklenen işlevi yerine getirebilmeleri için mevcut koşulların iyileştirilmesi ve uygun desteklerin geliştirilmesinin önemli olacağı söylenebilir (Özçatalbaş ve ark., 2010).
Yönetmeliğin sekizinci bölümünde yer alan, tarımsal danışmanlık hizmetlerini sunacak kişi ve kuruluşların çalışma ve sorumlulukları kapsamındaki görevlerini yapmaması sonucu örneğin; hatalı tavsiye, uygulama ve görevi ihmal sonucu, üreticilerin uğrayacağı zararlardan, tavsiyeyi yapan tarımsal danışmanlık hizmeti sunan kişi ve kuruluşlarla tarımsal işletme sahipleri sorumlu olacaktır şeklindeki hükümler zararın tazmini ve sorumluların cezasız kalmaması açısından olumlu bir husustur. Geçmişte hatalı tavsiye sonucu üreticilerin tarımsal üretimde karşılaştıkları zararlar hep sineye çekilmiş iken, yönetmelikteki bu düzenleme ile artık sorumlular cezasız kalmayacaktır.
Yönetmeliğin dokuzuncu bölümünde ise; Tarımsal danışmanlık sisteminin etkinliğini artırmak için hazırlanan ''Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Hizmetlerine Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Tebliğ”ile üreticilerin, tarımsal danışmanlık hizmeti veren tarımsal danışmanlık şirketlerinin, serbest tarım danışmanlarının, üretici örgütlerinin, ziraat odalarının ve tarımsal danışmanlık dernek ve vakıflarından hizmet satın alması yani destekleme konusu düzenlenmiştir (Anonim, 2010b). Tebliğ kapsamında belirtilen kriterlere (çiftçi kayıt sistemi, hayvan kayıt sistemi, örtü altı kayıt sistemi, su ürünleri kayıt sistemi, arıcılık kayıt sistemi ve koyun-keçi kayıt sistemlerinden en az birine kayıtlı olmak) sahip tarımsal işletmelere 2010 yılında 500 TL destekleme ödemesi3 yapılacaktır. Bu desteklerden ise “örtü altında en az 3 dekar, bağ-bahçede en az 10 dekar, tarla ziraatında kuruda en az 150 dekar, suluda en az 50 dekar alanda üretim yapmak, hayvancılıkta; süt sığırcılığı yapan işletmelerde en az 20 baş sığır, besi sığırcılığı
3 TKB’ndan alınan verilere göre, 2009 yılı desteği 225 TL olup yaklaşık 3 bin üretici bu destekten yararlanmış, toplam 1 milyon TL ödeme yapılmıştır.
yapan işletmelerde en az 50 baş sığır ve küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde en az 100 küçükbaş hayvana, arıcılık yapanlarda ise en az 50 adet arı kolonisine sahip olmak” gibi kriterlerden en az birisine haiz olan işletmeler yararlanabilecektir.
Görüldüğü gibi danışmanlık sisteminin gelişmesi ve etkinliğinin artırılması için gelişmiş ülkelerdeki uygulamalar da dikkate alınarak bir teşvik sistemi oluşturulması oldukça yerinde bir uygulama olmakla birlikte, verilecek olan bu teşvikin hem hizmeti alan üretici hem de hizmeti veren danışmana uygun miktarlarda verilmesi doğru olacaktır.
Ancak ülke genelinde üç haftalık eğitim kursuna katılarak sertifika almış olan tarım danışmanı sayıları4 dikkate alındığında ilk üç sırayı Akdeniz, Ege ve Đç Anadolu Bölgesi almaktadır. Danışmanlık sisteminin - yoğun bir şekilde danışmanlık faaliyetlerinin bilfiil yürüdüğü - Akdeniz ve Ege Bölgesi başta olmak üzere Güneydoğu Anadolu ve Marmara Bölgesinde de gelişme göstermesi beklenmektedir.
3. SONUÇ VE ÖNERĐLER
Dünya genelinde ve özellikle Avrupa Birliği ile Türkiye arasında yürütülen müzakere görüşmeleri kapsamında yaşanan gelişmeler ve yine TKB’nın hantal yapısı sonucu kamu yayımında karşılaşılan sorunların çözümünde marjinal sınıra gelinmesi sonucu TYD yönetmeliği hazırlanarak yayım sisteminin hukuki altyapısının oluşturulmuştur. Yönetmelikle ilk kez yayım/danışmanlık hizmetlerinin yasal olarak tanımı yapılmış ve yönetmelik, tarımsal danışmanlık hizmetlerinin düzenlenmesi, denetlenmesi ve desteklenmesi konusunda Türk Tarımsal Yayımına bir yenilik getirmiştir. Fakat yukarıda belirtildiği üzere yönetmeliğin getirmiş olduğu olumlu gelişmelerle birlikte aksayan yönleri de mevcuttur. Bu aksayan yönlerin giderilmesi ve sistemin daha da etkin bir şekilde çalışması için gerekli önlemler aşağıdaki gibi sıralanabilir:
1. Tarımsal danışmanlıkla ilgili mevzuatın sürekli ve birbirine zıt bir şekilde değiştirilmemesi, değişiklik yapılırken de konu ile ilgili uzman kişi ve kurumların eleştiri ve önerilerinin dikkate alınması oldukça önemlidir.
2. Yönetmelikte yer alan tarımsal araştırma, yayım ve çiftçi bağının ne şekilde güçlendirileceği yönetmelikte açıkça belirtilmeli ve bu bağın kurulması için gerekli olan yasal düzenlemeler bir an önce gerçekleştirilmelidir.
3. Tarım danışmanlarının desteklenmesi konusunda yeni düzenlemelere ihtiyaç bulunmaktadır. Desteğin sadece üreticilere değil aynı zamanda tarım danışmanına da direkt olarak verilmesi sistemin gelişmesi açısından oldukça önemli bir konudur. Yine bu kapsamda desteklemenin işletme başına değil de birim alana göre yapılması ve ödenecek miktarında mutlaka artırılması gerekir.
4. Tarımsal Yayım ve Danışmanlık eğitimleriyle tarım danışmanlarının teknik bilgilerini üreticilere aktarmada ve onları ikna etmede karşılaştıkları sorunları çözme amaçlanmıştı. Ancak son yapılan değişiklikle danışmanlık eğitimleri tamamen kaldırılmış ve merkezi sınav sistemi getirilmiştir. Danışmanların bilgilerinin güncellenmesi, kişisel gelişim, iletişim ve yayım teknikleri konularındaki bilgi ve becerilerinin artırıldıktan sonra üreticilere hizmet vermeleri için eğitim programının içeriğinin geliştirilerek mutlaka yeniden düzenlemesi gerekir.
5. Danışmanlık sisteminin etkinliğini artırabilmek için gelişmiş ülkelerdeki benzer sistemler incelenerek, aynısı alıp uygulama yerine ülkemiz koşullarını (tarımsal
4Ocak 2010 itibariyle TKB’ndan alınan verilere göre %28’i Akdeniz Bölgesi , %26’sı Ege Bölgesi , %20’si Đç Anadolu, %10’u Güneydoğu Anadolu Bölgesi, %7’si Marmara Bölgesi, %6’sı Karadeniz Bölgesi ve %3’ü ise Doğu Anadolu Bölgesi’nde olmak üzere düzenlenen kurslar sonucu toplam 4344 kişi tarım danışmanı sertifikası almaya hak kazanmıştır.
işletmeler, üreticiler ve teknik elemanların mevcut durumları, sorunlar ve deneyimler vb.) dikkate alarak yeni bir model geliştirmek daha doğru olacaktır.
6. Ülkemizde tarım danışmanlarına önlisans ve lisans dönemlerinde gerekli olan tarım danışmanlığı ve yayımla ilgili bilgi ve becerileri kazandırmak için yeterli altyapı mevcut değildir. Özellikle Veteriner Hekim, Veteriner Sağlık Tekniker ve Teknisyenlerinde bilgi ve beceri noksanlığı çok daha büyüktür. Önlisans ve lisans eğitim müfredatlarına, bir tarım danışmanının sahip olması gereken konularla ilgili hususların ilave edilmesi gerekir.
7. Danışmanlık sisteminin etkinliği ve sürdürülebilirliği açısından yayımcı ve danışmanların en son teknolojik gelişme ve araştırma sonuçlarının yer aldığı eğitim programlarıyla bilgileri sürekli güncellenmelidir.
KAYNAKÇA
Anonim 2006a. Tarım Kanunu, 5488 sayılı 18 Nisan 2006, T.C.Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü, http://www.mevzuat.gov.tr
/Metin.Aspx?MevzuatKod=1.5.5488&sourceXmlSearch=&MevzuatIliski=0 (10.08.2010)
Anonim 2006b.Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Hizmetlerinin Düzenlemesine Dair Yönetmelik, 8 Eylül 2006, http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/27149.html (11.08.2010).
Anonim 2010a, Tarımsal Yayım Ve Danışmanlık Hizmetlerinin Düzenlenmesine Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair Yönetmelik, 31 Mart 2010, Resmi Gazete, Sayı: 27538, Ankara.
Anonim 2010b, Tarımsal Yayım Ve Danışmanlık Hizmetlerine Destekleme Ödemesi Yapılmasına Dair Tebliğ, 27 Mayıs 2010, Resmî Gazete Sayı:27593, Ankara.
Özçatalbaş, O., 1999. Tarımsal Yayım, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Dergisi: Tarım ve Köy, Sayı: 125, Ankara.
Özçatalbaş, O., Budak, D.B., Boz, Đ., ve Karaturhan, B., 2010. Türkiye’de Tarım Danışmanlığı Sisteminin Geliştirilmesine Yönelik Önlemler, Ziraat Mühendisliği VII. Teknik Kongresi, 11-15 Ocak, Ankara.
Yurttaş, Z. ve. Atsan T., 2007. Tarımsal Yayım ve Đletişim Teknikleri, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Yayınları No: 67, Atatürk Üniversitesi Ziraat
Fakültesi Ofset Tesisi, Erzurum.
