728
Tarım Ve Đklim Değişikliği Đlişkisinde
Alınması Gereken Önlemlerin Tarımsal Yayım Açısından Đrdelenmesi
Aydın GÜREL1 Zeynep ŞENEL2
ÖZET
Doğal kaynakların yanı sıra bilhassa sanayi devrimiyle başta fosil yakıtların yakılması ile artan insan kaynaklı sera gazlarının atmosferdeki birikimi sonucu dünyanın yüzey kesiminin ısındığı ve bunun da iklim değişikliğine neden olduğu ve dolaysıyla tarımsal faaliyetleri olumsuz etkilediği inkar edilemez bir gerçektir. Đnsan kaynaklı sera gazlarının atmosfere yayılımına neden olan sektörler içeride enerji ve sanayi sektörleri ilk sırada yer almaktadır. Ancak tarım sektörü de bilhassa geviş getiren hayvanlar, çeltik üretimi, gübre kullanımı vb. tarımsal faaliyetlerle atmosfere saldığı CO2, N2O, NH4 gibi sera gazları ile iklim değişikliğini etkilemektedir. Diğer sektörlere kıyasla iklim değişikliğine daha fazla duyarlı olan tarım, küresel iklim değişikliğinden daha fazla etkilenmektedir. Bunlar genel olarak kıtlık, kuraklık, seller, orman yangınları, biyolojik çeşitlilikte azalma gibi sıralanabilir. Đklim değişikliğine karşı tarım sektöründe alınması gereken önlemler; hayvan ıslahı, çayır-meraların geliştirilmesi, bitki ıslahı, çiftçileri bilinçlendirme, örgütleme, katılımcılığı teşvik etme gibi sıralanabilir. Ancak, alınması gereken tüm önlemlerde araştırma, alt yapı ve tarımsal yayım faaliyetlerinin geliştirilmesi ve finanse edilmesi önemli rol oynamaktadır.
Bu çalışmada, tarım ve iklim değişikliği ilişkisinde, tarımın iklim değişikliğini etkileyen yönlerini, tarımın iklim değişikliğinden etkilenen yönlerini ve alınması gereken önlemler tarımsal yayım açısından irdelenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Tarım ve Đklim Değişikliği, Đklim Değişikliğinin Etkileri, Đklim Değişikliğine Uyum.
In Terms Of Agricultural Extension Examine The Precautions On Climate Change And Agriculture
ABSTRACT
Industrial revolution has caused warming of the earth’s surface with burning of fossil fuels and increasing human-induced greenhouse gases accumulation in the atmosphere. It is still negatively affecting the climate change and the agricultural activities. Energy and industry sectors are responsible for creating the greenhouse gases in the first place. However, agricultural activities are affecting the climate change with ruminant animals, rice production, fertilizer use and these activities create green house gases such as CO2, N2O, and NH4. Compared to other sectors agriculture is more sensitive and more affective and in general these affective problems; famine, drought, floods, forest fires, reduction in biological diversity can be sorted. Following measures can be taken for improving agricultural sector against climate change; animal breeding, development of meadow-pasture, plant breeding, farmer’s awareness raising, farmers organizing and encourage participation. However, all precautions should be taken an important role in the research development of infrastructure and agricultural extension activities financing.
In this study, in terms of agricultural extension, the relationship between agriculture and climate change, climate change that affect aspects of agriculture, agriculture affected by climate change and measures to be taken against climate change are discussed.
Key Words: Agriculture and Climate Change, Effects of Climate Change, Climate Change Adaptation.
1. GĐRĐŞ
Küresel iklim değişikliği günümüzde tüm sektörleri etkilemektedir. Ancak tarım sektörü bu değişiklikten daha fazla etkilenmektedir. Sellerde artış, kuraklık, bitkisel ve hayvansal üretimde verimin azalması, orman yangınlarında artış, sulak alanların yok
1 NKÜZF, Tarım Ekonomisi Bölümü, Tekirdağ, a.gurel@nku.edu.tr
2 NKÜZF, Tarım Ekonomisi Bölümü, Tekirdağ, zsenel@nku.edu.tr
729
olması, biyolojik çeşitlilikte azalma gibi sorunlar tarım sektörünü etkileyen önemli etmenlerdendir.
Geçmişten günümüze değin küresel iklim değişikliğinden kaynaklanan sorunlar ve alınması gereken önlemler tartışılmaktadır. Bu tartışma nitekim 2005 yılında yürürlüğe giren Kyoto Protokolü ile uluslararası platformda yeni bir boyut kazanmıştır. Kyoto Protokolü;
küresel iklim değişikliğine karşı mücadeleyi sağlamaya yönelik Birleşmiş Milletlerin 1997'de Japonya'nın Kyoto şehrinde düzenlediği çevre toplantısında hükümetler tarafından kabul edilen bir anlaşmadır. Kyoto Protokolünü imzalayan ülkeler sanayi devrimi ile artan ve küresel iklim değişikliğinde önemli rol oynayan sera gazlarını (CO2, CH4, N2O, HFC, PFC, SF6 ve su buharı H2O) 2012 yılına kadar 1990 yılı seviyesinin en az % 5,2 oranında aşağısına indirmesini öngörmektedir. Kyoto Protokolü imzalayan ülke sayısı 179’dur. Türkiye Birleşmiş Milletler Đklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesine (BMĐDÇS) yönelik Kyoto Protokolünü 05 Şubat 2009 tarihinde imzalamıştır. Tarım bir taraftan Kyoto Protokolü ile belirlenen sera gazlarının artışını etkilemekte ve diğer taraftan aynı zamanda küresel iklim değişikliğinden etkilenmektedir.
Bu bildirinin amacı, tarımın küresel iklim değişikliğini etkileyen yönlerini ve küresel iklim değişikliğinden etkilenen yönlerini irdelemek ve karşılaşılan sorunlara karşı alınması gereken önlemleri tarımsal yayım açısından irdelemektir.
2. TARIMIN ĐKLĐM DEĞĐŞĐKLĐĞĐNE ETKĐLERĐ
Küresel iklim değişikliğinden büyük ölçüde etkilenen tarım, atmosfere saldığı sera gazlarıyla küresel iklim değişikliğini etkilemektedir. Şekil 1’de Dellal’ın (2008) IPPC 2007 yılı verileri dayanarak verdiği verilere istinaden, küresel iklim değişikliğini etkileyen sektörler içinde tarımın oranı %14 ve arazi kullanımının oranı %17’dir.
Şekil 1: Sektörlere göre sera gazı yayılımları (Dellal, 2008).
Şekil 2’de ise, Kyoto Protokolünde belirlenen sera gazlarının toprak işlemeden kaynaklanan CH4 ve N2O oranları %38’dir. Bunu %32 oranla bağırsak fermantasyonundan kaynaklanan CH4 gazı, %12 oranında biyolojik atıkların yakılmasından kaynaklanan CH4 ve N2O gazları, % 11 oranında pirinç üretiminden kaynaklanan CH4 ve hayvansal atıklardan kaynaklanan CH4 ve N2O gazları izlemektedir.
730
Şekil 2: Tarımın sera gazı etkisi (Anonim, 2007).
AB ülkelerinde (EU-27) atmosfere salınan ve arazi kullanımından kaynaklanan N2O oranı %51, gübre kullanımından kaynaklanan N2O oranı ise %7’dir. NH4 oranı ise geviş getiren hayvanlardan (süt ineği, koyun) kaynaklanan %31, gübre kullanımından kaynaklanan NH4 oranı ise %11’dir (Anonim, 2008b). Türkiye’de ise (Saylan, 2007) sera gazları emisyonumuzun %5,1’inin tarım sektöründen kaynaklandığı, tarım sektöründen kaynaklanan CH4 oranının ise 1990’lı yıllarda toplam emisyonun %22’sini meydana getirdiği, ancak bu miktarın 2004 yılında %8’e gerilediği ve tarımın toplam N2O emisyonundaki payının 1990’dan 2004’e kadar değişmediği ve %10,8’lik bir paya sahip olduğu bildirilmektedir.
Görüldüğü gibi tarım küresel iklim değişikliğini etkileyen bir faaliyettir. Tarımsal faaliyetler içerisinde hayvancılık (geviş getiren hayvanlar), pirinç üretimi, gübre kullanımı, toprak kullanımı ve toprak işleme şekilleri ile atmosfere salınan N2O ve NH4
sera gazları küresel iklim değişikliğinde önemli rol oynamaktadır.
3. ĐKLĐM DEĞĐŞĐKLĐĞĐNĐN TARIMA ETKĐLERĐ
Hava sıcaklığının artması, yaz aylarının kurak geçmesi, toprak ısısının artması, aşırı yağışlar vb. çevreyi ve tarımsal üretimi çok yönlü etkilemektedir. Sıcaklığın artması atmosferdeki CO2 miktarını değiştirmektedir. Bu değişim toprakta yaşayan canlı organizmaların yaşamını, toprağın humus miktarını, erozyonu, bitkiler için yararlı olan besin maddelerinin akışını, bulunduğu bölgeye uyum sağlamış olan canlıları, bitki gelişimini ve ürün miktarını da değiştirmektedir (Durak ve ark., 2007). Gerçi CO2
miktarının yüksek olması bitki gelişimini pozitif yönde etkilemektedir. Ancak N gübresi, su, sıcaklık gibi faktörlerinde optimum noktada olması gerekmektedir. Yüksek sıcaklık bitkilerin doğal gelişim sürecini etkilenmektedir (Jaekel, 2009; Dellal, 2008). Bu da bir bölgede yetişen bitki türlerinde farklılıklara neden olmaktadır. Sıcaklık süreci değişikliğine bağlı olarak yetiştirme dönemleri değişmekte ve buna bağlı olarak bitkilerin tohum çeşidi, çiçeklenme dönemi, meyve tutumu ve kalitesi etkilenmektedir. Bir bitki türünün bir bölgede yetiştirilmesinde; iklim yapısı, toprak faktörleri, ürünün ekonomik değeri ve toplumun kültür yapısı gibi faktörler önemli rol oynamaktadır. Bunun sonucu olarak yeni bitki ve hayvan türlerinin üretilmesine gerek duyulmaktadır. Sıcaklığın artmasıyla yeşil alanlar azalmakta çayır ve meralar büyük ölçüde etkilenmektedir.
Ekstrem hava koşulları ve buna bağlı olarak aşırı yağış, kuraklık ve sık hava değişimleri, bitki hastalıklarında ve zararlılarda görülen değişimler bölgesel olarak farklı şekilde
731
etkilenecektir. Tüm bu değişimler nedeniyle bitkilerin iklim koşullarına adaptasyonu sorununu ile karşı karşıya kalınmaktadır (Schaller ve ark., 2007).
Yaz aylarının kurak geçmesi ile rüzgâr erozyonu artabilmektedir (Jaekel, 2009).
Bitkilerin ihtiyaç duyduğu su miktarı artmaktadır. Su ihtiyacının giderilmesinde kullanılan su kaynaklarında da azalmalar görülmektedir. Su kaynaklarının ve yağışın azalması ile birlikte bazı bölgelerde ciddi su krizleri yaşanabilir. Aşırı su kaybına karşı tarım arazilerini işleme yöntemleri değişmek zorundadır. Mevcut yağış rejimine göre oluşturulan sulama modelleri, arazi sulaması ve suyun tasarruflu kulanım yöntemlerinin geliştirilmesine gerek duyulmaktadır. Toprak ısısının artması ile toprakta humus oluşumu ve buna bağlı olarak toprakta besin maddelerinin dinamiği, toprakta tutunan su miktarı, zemin suyu birikimi ve buna bağlı olarak bitki ve meyve ağaçları kök derinliğine göre etkilenmektedir (Schaller ve ark., 2007).
Aşırı yağışların olması ile erozyon sorunu (Schaller ve ark., 2007; Jaekel, 2009), bilhassa ilkbahar aylarında tarım arazilerini işleme sorunları, toprağın sıkışması, toprakta oksijen azlığından dolayı üründe kalite kayıpları ve ürün azalması, nemli koşullarda ortaya çıkan bitki hastalıkları vb. artmaktadır.
Hayvansal üretim iklim değişikliklerinden doğrudan etkilenmektedir (Schaller ve ark., 2007; Dellal, 2008). Đklim değişikliği hayvanlarda et ve süt verimini, gebelik, beslenme ve bakım koşullarını dolaysıyla hayvansal üretimdeki maliyeti etkilemektedir.
Đlkim değişikliği bitki ve hayvan türlerinin dağılımı ile çeşitliliğinde sayısız değişikliğe, türlerin soyunun tükenmesine ve biyo çeşitliliğin yok olmasına neden olabilmektedir.
Ekonomik açıdan tarımsal üretimde verimlilik ve maliyet sıcaklık, yağış, atmosferdeki CO2 içeriği ve ekstrem olayların tekrarı bitkilerde verimi, hasat zamanını ve çayır meralar açısından otlatma verimini değiştirmektedir (Schaller ve ark., 2007; Dellal, 2008). Kuraklık ya da aşırı yağışlar sık sık ve şiddetli şekilde gerçekleştiğinde tarımsal kayıplar artmaktadır. Üretim miktarındaki bu değişiklikler maliyetleri etkilemektedir.
Đklim değişiklikleri sonucu ortaya çıkan üretim azlığı veya fazlalığı ekonomik dengeleri büyük ölçüde etkilediği gibi, uluslararası ticareti de etkilemektedir.
4. TARIMSAL YAYIM AÇISINDAN ĐKLĐM DEĞĐŞĐKLĐĞĐNE ADAPTASYON
Tarım üç önemli özelliği ile küresel iklim değişikliğini azaltma ve adaptasyon yönünde etkili olabilmektedir (Anonim, 2008a). Bunlar:
1. Tarımsal atıklardan biyogaz üretimi: Tarımdan kaynaklanan sera gazı emisyonunun azaltılması amacıyla tarımsal atıklar biyogaz üretimi için kullanılabilir. Böylece bir tarafta tarımsal atıklardan kaynaklanan ve atmosfere salınan sera gazları (CH4, NH4, NO2) önlenebilir ve diğer taraftan elde edilen metan gazı elektriğe dönüştürülebilir ve değerli bir gübre olan biyogaz atıkları ise tarlada gübre olarak kullanılabilir.
2. Tarım topraklarının kullanımında değişikliklerin yapılması: Tarımdan kaynaklanan ve atmosfere salınan CO2 miktarının azaltılması amacıyla tarımsal üretimde değişiklikler yapılabilir. Örneğin: Organik tarım, minimum toprak işleme yöntemiyle tarım veya toprak işleme sisteminin değiştirilmesi yanı sıra proteince zengin bitkiler üretimi, ağaçlandırma, çayır-mera ve orman alanlarını genişletilmesi gibi.
3. Yenilenebilir enerji kaynaklarının ve biyolojik ürünlerin geliştirilmesi:
Yenilenebilir enerji ve biyolojik üretimin desteklenmesi ve geliştirilmesiyle tarımsal ürünlerden elde edilen biyolojik enerji fosil yakıtların yerine
732
kullanılabilir. Tarımda organik maddelerden biyolojik enerji üretimi için küçük ve büyük ölçekte işletmeler kurulabilir.
Ancak, tarımsal yayım açısından tarımın küresel iklim değişikliğine adaptasyonu, bu alanda yapılması gereken araştırma, alt yapı ve tarımsal yayım faaliyetlerinin finanse edilmesine bağlıdır (IPCC, 2007). Tarımın küresel iklim değişikliğine adaptasyonunda ilgili kurum ve kuruluşların (Ziraat Fakülteleri, Tarımsal Araştırma Kurumları, Tarım Đl Müdürlükleri, Ziraat Odaları, Kooperatifler vb.) faaliyetleri oldukça önemlidir (Reilly ve ark., 1999). Araştırma kurumlarının kurumda araştırma yapmaları ve bu çalışmalara paralel olarak tarla günleri, demonstrasyonlar düzenleyerek çiftçileri bölgesel iklim değişikliğine karşı alınması gereken önlemler konusunda bilinçlendirmeleri ve tavsiyelerde bulunmaları gerekir. Küresel iklim değişikliğinde çiftçi katılımı oldukça önemlidir. Bunun için ilgili kurum ve kuruluşların görsel, sözel ve basılı iletişim araçlarını etkin kullanmaları gerekmekte ve bunları kongre, konferans, çiftçi toplantıları vb. düzenleyerek desteklemeleri gerekmektedir. Bölgesel iklim değişikliğine adaptasyon için farkındalığın artırılması için plan, proje, uygulama, izleme değerlendirme aşamalarının uygulanması gereklidir. Aynı zamanda adaptasyon için teknoloji türlerinin sınıflandırılmasındaki yaklaşımın geliştirilmesi, teknolojinin uygun rol tanımı, teknoloji transferi, teknoloji seçiminde ele alınan kriterler önemli rol oynamaktadır. Adaptasyon planlaması stratejik ve sistematik olmalıdır (Kadıoğlu, 2008). Bunun için tüm paydaşlar (kurum, kuruluş, çiftçiler vb.) bu sürece katılmalıdır. Eyleme geçmek için öncelikler belirlenmelidir. Eylemler ve uygulamanın takibi için görevliler atanmalı ve düzenli değerlendirmeler ile adaptasyon stratejisi sürekli gözden geçirilip yenilenmelidir.
Bu bağlamda yapılan çalışmalar, tarımın iklim değişikliğine adaptasyonunda tarımsal yayım faaliyetlerinin ve üretilen yeni tohum çeşitlerinin uygulanmasında, sulama sisteminin geliştirilmesi ve yaygınlaştırılmasında, yabancı otlar ve zararlılarla mücadelede, ağaçlandırma ve çayır-meraların geliştirilmesinde, hayvan ıslahı, bakımı, sağlığı, süt-et veriminde, işletmelerin verimlilik ve maliyet hesaplamalarında, yenilenebilir enerji ve biyogaz vb. üretimi konusunda, toprak işleme yöntemlerinin değiştirilmesinde, proteince zengin bitkiler üretiminde vb. çiftçileri bilinçlendirme, örgütleme ve katılımcılığı teşvik etme alanlarında etkin olmalıdır.
5. SONUÇ
Küresel iklim değişikliğinde insan faaliyetlerinden kaynaklanan sera gazı salımının artması etkili olmaktadır. Tarım küresel iklim değişikliğini etkilemekte, küresel iklim değişikliğinden etkilenmekte ve küresel iklim değişikliğini azaltabilmektedir.
Tarımsal yayım açısından küresel iklim değişikliğine adaptasyon için: kuraklığa, aşırı yağışlara, dona, fırtınaya, erozyona, bitkilerin iklim koşullarına uyumsuzluğuna, orman yangınlarına, yeni tohum çeşidinin üretilmesine ve uygulanmasına, sulama sistemlerinin geliştirilmesine ve uygulanmasına, yabancı otlar ve zararlılarla mücadeleye, ağaçlandırma ve çayır-meraların geliştirilmesine, ıslah edilmiş hayvanların bakımına, işletmelerin verimlilik ve maliyet hesaplamalarını yapmasına, yenilenebilir enerji ve biyogaz vb.
üretimine, minimum toprak işleme yöntemlerine, proteince zengin bitkiler üretimine önem verilmeli, bu alanlarda araştırma, alt yapı ve tarımsal yayım faaliyetlerinin geliştirilmesi ve finanse edilmesi sağlanmalıdır.
733 KAYNAKLAR
Anonim, 2007, Integrated Assessment of Trade Related Policies on Biological Diversity in the Agricultural Sector in Mauritius, Ministry of Agro Industry and Fisheries Agricultural Research and Extension Unit, Capacity Building Workshop Report, p.29.
ANONĐM, 2008a, Anpassung an Klimaänderung, Themenblatt: Landwirtschaft, 12/2008, Umweltbundesamt, Dessau, p.1-4.
ANONĐM, 2008b, Wie sich die Landwirtschaft der EU dem Klimawandel stellt, Europaeische Kommission, Generaldirektion Landwirtschaft und laendliche Entwicklung, http://ec.europa.eu/agriculture/index_de.htm, Erişim Mart 2009.
DELLAL, I., 2008, Küresel Đklim Değişikliği ve Enerji Kıskacında Tarım ve Gıda Sektörü IGEME’den Bakış, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Ankara, No: 36, p.103- 111.
DURAK, A. ve ECE, A., 2007, Đklim Değişikliğinin Toprak Özelliklerine ve Sebze Tarımına Etkisi Türkiye Đklim Değişikliği Kongresi – TĐKDEK 2007, 11 - 13 April 2007, ĐTÜ, Đstanbul, p.186-193
IPCC, 2007, Climate Change 2007, Climate Change Impacts, Adaptation and Vulnerability, Working Group II Contribution to the IPCC Forth Assessment Reporthttp://www.prima-klima-
weltweit.de/grafiken/pdf/Summ_IPCC2007_II.pdf
JAEKEL, K., 2009, Anpassungsstrategien in der Landwirtschaft an den Klimawandel, Saechsisches Landesamt für Umwelt, Landwirtschaft und Geologie, Freistaat Sachsen,
http://www.regklam.de/fileadmin/Daten_Redaktion/090227_RF1_Jaekel.pdf, Erişim Ekim 2009)
KADĐOĞLU, M., 2008, Küresel Đklim Değişikliği ve Uyum Stratejiler, Kar Hidrolojisi Konferansı, 27-28 Mart 2008, DSĐ VII. Bölge Müdürlüğü, Erzurum, p. 69-94.
REILLY J.M. ve SCHIMMELPFENNIG, D., 1999, Agricultural Impact Assessment, Vulnerability and the Scope for Adaptation, Climatic Change 43, p. 745-788.
SAYLAN, L., 2007, Ekosistemin CO2 Değişiminin Belirlenmesi, I. Türkiye Đklim Değişikliği Kongresi – TĐKDEK 2007, 11 - 13 Nisan 2007, ĐTÜ, Đstanbul, p. 54- 62
SCHALLER, M. ve WEIGEL, H.J., 2007, Analyse des Sachstands zu Auswirkungen von Klimaveränderungen auf die deutsche Landwirtschaft und Maßnahmen zur Anpassung Landbauforschung Völkenrode - FAL Agricultural Research, Bundesforschungsanstalt für Landwirtschaft (FAL), ISSN 0376-0723, ISBN 978- 3-86576-041-8, Sonderheft 316, Braunschweig, Germany, 246 p.
