Turk Bolumu i.isans Bir Gerundiumlar Yusuf Zeliha BiliMLER YAKIN UNIVERSITESI

~

.

...

.

.

.

YAKIN D_OGU UNIVERSITESI

FEN VE SOS\lAL BiliMLER

ENSTiTUS0

~eyyad Harnza'run Yusuf ve Zeliha Adh

Eserinde Gerundiumlar Ozerine

_.

Bir lnceleme

Ulus

Gercak

Yuksex i.isans Tezi

Turk Dili ve Edebiyati Bolumu

J.

FEN VE SOSYAL BiLiMLER

ENSTiT0S0

~eyyad Harnza'run Yusuf ve .Zeliha Adh

Eserinde Gerundiumlar Uzerine

_.

Bir lnceleme

Ulus Gercak

Yuksek Lisans Tezi

Tez Darusrnaru Yrd. Do~. Dr. Esra Karabacak

Turk Dili ve Edebiyati Bolumu

)

Ulus Gercek: Seyyad Hamza'nm Yusufve Zeliha

Adh Eserinde Gerundiumlar

D

zerine

Bir inceleme

Fen ve Sosyal Bilimler Enstitusu Muduru

Prof Dr. Fahrettin Mehmedov

Tez, 27

I

06

I

2002 Tarihinde Asagidaki Juri Uyeleri Tarafmdan Oy

Birligi ile Kabul Edilmistir.

Juri Uyeleri

Drn;. Dr. Bulent Y orulmaz, Yakm Dogu Universitesi,

~ Q

Fen Edebiyat Fakiiltesi Dekam ve

=t.u .

Turk Dili ve Edebiyati Bolumu Baskaru

Yrd. Do9. Dr. Esra Karabacak, Tez Damsmaru, Yakm Dogu Universitesi,

Turk Dili ve Edebiyati Bolumu Ogretim

Uyesi

Prof. Dr. Igor Kormusin, Yakm Dogu Universitesi,

ON

soz

I

1 .

G

iRi

$

:

.

1. 1. Seyyad Hamza 1

1. 2. Yusuf ve Zeliha 3

1 . 3. Ese ri n Di Ii 3

2. Seyyad Harnza'run Yusuf ve Zelih~, adh mesnevisinde gerundiurnlar

uzerine bir inceleme 6

3. Yusufve Zeliha'da belirlenen gerundium ekli kelirnelerin listesi 51

BiBLiYOGRAFYA

77

SON UC,::

78

tv1et in · · · · · · .. · · .

ONSOZ

Bu culismada $c~yaJ l Iamzarun iusufve Zeliha adh rncsncvisindcki gcrundium

cklcrinin ktil!-1111111 ozcllik lcri incelcnmistir. Bu calismada ilk once gcrundium ck lcrinin

l urk ivc Turkccsindck i bic irnlcri cle al1n1111-;; ,c kullanun i~/.cllik!l.:ri incclcnrnisur.

Join giri$ bohunundc mcsncvinin y:1/.~ll"l )cy~ad l lanv:1 hakk indu klS:l hilgi

vcri ldik tcr: sonra iusufv« h·/il,n :1Jl1 cscr!c 1lgil1 olur.r], LLI k rsac.: bilg: akt:mlm1~l1r

l.scrdc ycr ulan gcrundiurn ck lcri bir bir tarunrms vc kullanun 01.cllikkri tcspit

adilmisiir. Tcspit cdilcn her gcrundium ck inin tarihi gclisimi incclcnrnistir. Bu nmncla her

gcrundiurn ck inin l.sk: Anadolu Turkccsinin yarn sira. l.ski Turkcc vc Dogu lurkccsindck i

kullarurn ozcllikleri de incclcnmistir.

Culisma icin Dchri Di lciri'jn yay1nlad1g1 Seyyucl Hamza }"11.11!/1·e Zelih«

( Istanbul. 19--t6, Turk Di! Kururnu ) adh cscr kullarulmisur. Gcrundium ck.li kelimclcrin

gci:;:tigi ycrlcrin sayfa vc saur mumaralari vcrilcrek Turk iyc Turkccsiuc ccvirilcr:

yaprlrmsur. Boylcliklc cserdc ycr alan her gcrundiurn ck li kclirncnin Ionksiyonlan ,-..: larkh

kullarumlan dctayli bir sckilde ele almrnis ve incelcnmistir.

Cahsmaru» sonunda cserde gecen butun gerundiurn ek li kclirnclcr aldrk lan cklerc

gore bir dizin halindc . erilmisur

Bu tczin hazulanmas: sirasmda dcgerli katki ve yardirnlanru csirgcrncycn hocarn

Yp(J. Doc. Dr. Esra Kurabacaka tesckkur edcrirn.

1. SEYYAD HAMZA:

Seyyad Harnza'yi edebiyat dunyasina tanitan onun hakkinda ilk bilgileri veren

Prof Fuat Koprul U "dur: 1

Seyyad Hamza, Anadolu'da 13. yuzyihn siyasi ve ictimai buh.ranlan arasinda Kalender, Abdal, Haydari, Babaigibimuhtel if isimler altinda her tarafa sokulan Bauni mezhebli babalardan biridir. Seyyadlar sehirden sehire, kasabadan kasabaya gezen bir nevi serseri dervislcrdir ki, gerek sekil ve kiyafet, gerek itikatlan itibariyle Kalenderler,

Haydariler, Babailer gibi Banni zumrelerinden sayihrdr. Bu asnn son yansinda yasayan

Seyyad Hamza Acem sufilerinin ve Ahmed Fakih gibi Turk ~airlerinin daha ziyade sehir halki arasmda yayilrms klasik siirlerine oldugu kadar, Yesevi i yolunda olanlarm

koyluler ve gocebeler arasmda yayilmis olan avami mahiycrteki ilahilerine,

hikmetlerine de tamamen asina idi. Bundan dolayi serseriyane hayat111111 kendisini

sevkertigi muhtelif muhitler icin her iki tarzda eserler yazdi. Konulan itibanyla ahlaki-

sufiyane mahiyctte propoganda eserlerinden ibaret ohm bu eserlerde diger bu cins

escrler gibi sanat gayesi asla hedef ahnrnamaktadir. Esasen kendisi de edebi kaiclcleri

iyi bilmcyip sadcce Haktan gelcn ilharnlan kayd vc zabt euigini. soylerncktcdir ki.

klasik cdcbi ilimlere tarnamiyle yabanci oldugu hakkindaki bu ifadc siiphcsiz hakikaic

uygun olmamak la berabcr, sanat gayesinc tamamen yabanci oldugunu anlatabilir. Onun

hccc vezniylc yazdigi bazi kucuk parcalar nazim teknigi itibariylc tabii daha duzgun ve

guzeldir; Jakin aruz ile yazdigi parcalarda, bu sanat mclekesinin fak irligi derhal gaze

carpmakta, devarnh zihaf ve irnaleler kulaga pek cirkin gelmektedir. Boyle olrnakla

beraber biitun kusurun yalruz saire degil, aruz ile henuz kafi derecede uyusamarrus olan bu yabanci kahba dairna zorlukla tatbik edilebilen Turkcenin o zamanki iptidailigine aid

oldugunu da unutrnarnahyiz. Seyyad Hamza 'nm ii kin Korosi Csorna-Archivum

1

( 1 31922)da nesrertigirniz Fena-yi Dunyaya aid bir manzumcsindc vezin. nazirn $C1..!i. rnevzu, eda bakirmndan Ahmed Fakihin tesiri gayer bellidir. Hatta o kadar ki, bu kucu),

rnanzumenin adeta

Carhnarneye -yalniz

kafiyece

farkli-

bir

nazire

oldugu

bile

tahmin

edilebilir. Birkac parca rnustesna olmak uzere eserlerinin buyuk bir kisrni bugun ortadz

bulunmayan Seyyad Hamza suphesiz -rnesela Yunus Emre gibi - buyuk bir sair

olmarnakla beraber, isimleri ekseriyetle unutulrnus diger bircok selefleri ve cagdaslan

ile birlikte Yunusun manevi sahsiyetinin tesekkulunde tesirlidirler. Ahmed

Fakih

il

beraber Ti.frks;e sufilik edebiyatmm gclisrnesinde herhalde buyuk bir yeri clan

Seyyad

Harnza'run eserleri ve hatirasi, bu

$ifr

tarzi Yunus Emre ve takipcileri ilc milli zevkc

.

-

tarnamen uyarak 90k kudretli ternsilciler yetistirdikten sonra, yavas yavas ragberten

di.i$111li$, nihayet 16. yuzyildan itibaren halk arasinda unutulup

gitmistir."

Sair Seyyad Harnza'run, Anadolu'da

sehir sehir,

koy

koy

dolasngmr, girtigi her

yerde halka tasavvufla ilgili siirler soyleyip tasavvuf yollanru tamtan, gezici sairlerden

biri oldugu

samlrnaktadir.

Daha cok

Sivrihisar,

Aksehir

bolgelerinde yasadig:

tahmin

edilrnektedir. Seyyad Harnza'run Ash Hatun adinda bir k!ZJ oldugu biliniyor. Bunu

Aksehir 'de bulunan Nasreddin Hoca Mezarhginda Ash Hatun Binti Seyyad Hamza

diye okunabilen Selcuki sulustl ile yazilmrs. eski bir rnezar tasmin varligmdan

cikartabiliyoruz. 3

Seyyad Hamza siirlerinde hem hece hem de aruz veznini kullanmisur. Yazdigi

siirlerdcn onun islami ilimlcri iyi bilen bu kultun, hazrnetmis mutasavvrf bir sair oldugu

anl~ilmaktad1r. Yazdig: kaside, gaze! ve mcsncvilerdc onun ne dcnli rnutasavvif bir

sair oldugu gorulmektedir

Seyyad Harnza'run bugi.ine kadar, dortluk, mesncvi, kasidc ve gaze! sek illcriylc

soylcnrnis cesitli siirler: bulunrnus ve yayrrnlanrmsur. Seyyad Hamza'rnn Dastdn-i

Sultan Mahmud adlt 79 beyitlik bir mesnevisi de bulunrnustur. Prof. Sadeddin Buluc

tarafindan yayinlanan bu rnesnevi

Sultan Mahmud

Gaznevi ile fakir

bir dervis

1

rvt Fuad KoprUIU, Turk Edebiyati Tarihi, Istanbul 1986. 262-263.

rasindaki konusmayi konu etrnistir. Eser asil sultanhk. insarun kendi nefsine hakirn

olrnasrdir, dusuncesi iizerine kurulrnustur, 4

2. YUSUF VE ZELiHA:

Yusuf ,·e Zeliha Seyyad Hamza '11111 en onemli eseridir. Aruzun Fai lei tun Fai

ld t un Fd'i l un vezniyle yazrlrrusur Eserin konusu Kuran'dan almrmsnr. Eser kalerne

alirurken Kur 'an tefsirkrinde yer alan acrklarnalardan da yararlanrmsur Boylcliklc

Scyyad Hamza eserde konuyu kendi duygu \C dusunceleriyle isleyerck yalin ve icten

bir di Ile oldukca canl: bir seki lde nakletmcyi basarnusur. Escrin 103 sayfadan olusan

hicri 952'de 'Abd al-Rahim b. Kasirn b. llasan tarafindan yazrlnus olan nushasi Dehri

Dilcin tarafindan yaymlanrrusttr.f

Eser, Eski Anadolu Turkcesi'nin ses ve sekil ozelliklerini genis olcude

yansrtrnasi nedeniyle di! tarihi acrsindan da onernlidir. 6

Yazarin konusunu Kuran-i Kerimden almakla beraber -Incil gibi digcr kutsal

kitaplarda da bulunrnaktadir- Ti.irki;:ede daha once yazilan Yusuf krssalarindan, bu

arada, Ortaasya $3.iri Ali'nin Kissa-i t'ustg''undan yararlandigi da di..i$i.inulmektedir. Bu

krssarun Musluman Turkler tarafindan cok sevildigi ve baska baska sairler tarafindan defalarca ya~:Ld1g1 da bilinmektedir."

3. Escrin .Dili

Seyyad Hamza'rim yazdrg: Yusuf ve Zeliha, Eski Anadolu Turkcesinin pek cok

ozelligini tasimasi bakirrundan onernlidir. Eserin yazrldigi donern Bau Turkcesinin

ba~lang19 donernidir. Bu donernde Turkcede bazi ses degisimlerinin gerceklestig]

gorulrnektedir.

1

Sadeddin Buluc. T11rkiyar Mccmuosi; I 5.( 1969): 2..17-264.

Dehr i Dilcin, Seyyad Ham z a t'us uf ve Zeliha, Istanbul, I 946.

n Ir/am +nsiklopedisi. 497-499

4

Bu donernde Eski Turkce devresinde rnevcut olan

-g

ve ~-g 'ler in di.i;,tUgU

gorulmektedir :8

ang > aru bilig

>

bilu kaptg > kapu sang> saru

Eski Anadolu Turkcesinde

-g

I -g konsanantlanrun Eski Turkcedeki sekillerini

korurnayarak dustukleri gorulrnektedir. Bu durum partisip di clan -gan icin de

gecerlidir. a Ian cckenlerue d utaru

-g duserken bazi kelimelerde kendinden onceki vokali yuvarlaklasurrrusur:

arzg > aru kaptg > kapu

sang

> saru

"

Konsanant Degisrnelerine Ornekler: '

-k I -h degi~ikligi

Turkcede kelime basinda h konsanau bulunrnaz,

Turkiye

Turkcesinde h

.ile

baslayan kelirneler Eski Turkce ve Eski Anadolu Turkcesinde k scsini korurnaktaydr.

kangt > hangi

kacan >.hac;an karu > hani

k .h degi~ikligi yalruzca kelirne basmda degil hecelerde de gorulmektedir.

Uyku

>

uyhu

koku > kohu

-b I -v degisrnesi

Eski Turkce kelime basmdaki bier Eski Anadolu Turkcesinde v olrnustur.

bar: var

bir-: ver-

6

SEVY AD HAMZA'NlN YUSUF VE ZELiHA ADLI ESERiNDE

GERUNDiUMLAR ( ZARF FiiLLER) UZERiNE BiR iNCELEl\rlE

Cerundiumlar:

Gerundiurnlar hareket ifade eden fiilden turernis sekillcrdir Bunlar ne fiil

cekimlcri gibi sckle, zarnana vc sahsa baglarunis bir harekct ne de partisiplcr gibi ncsne

ifacle ederler. Gcrundiumlar sahsa ve zarnana baglanrnadan harckct dururnu karsilayan

kelimelerdir. Hal ve durum karsilayan kelimelere gcnel olarak zarf ad: verildigine gore

gerundiumlar fiilllerin zarf sckilleridir. Bu nedenle gerundiumlan gerundium olarak

adlandin labil iriz. 9

Gerundiumlar hareket ifade ettikleri

icin

anlam bakirrundan partisiplerden

cok

farkh olarak isim degil, fiil olan kelimelerdir. Isirn gibi kullarulrnaz, isim cekim ve

isletrne eklerini alamazlar. Fiillerin zarf sekilleri olarak dairna cekirnsiz kullarulan

kelimelerdir.

Her ikisi de evvel zamanlardan siiziile

suzitte,

htrpalana htrpalana simdiki zamana ulasmislardi. 10

Hasan yagmurcuk kusu da dedikleri gurruk kuslarini seyrederken mavi bir dliJ icine giriyor, maviler yaytlarak , iri maviye

kesilerek,

bit esriklik icinde cogaliyordu dusleriyle. i 1

Babamt gordiikce tuhaflasiyorlar. 12

Turkcede gerundiurnlar partisiplerle birlikte cumleye genis bir ifade zenginligi

ve sadelik verirler. Asil hareketin yardimci hareketlerini ifade eden kelimeler olarak

9

Muharrern Ergin. Turk Di/ Bilgisi, Istanbul. 1985, 326

10

f\:;,~e Kulin. Foto Sobah Resimleri. Istanbul, 1998. 10 · · Yasar Kernal. Yiloru Oldurseler. Istanbul. I 976. o

gcnmctiu.rnlar Turkceyi bir kac hareketi basit bir curnle ile karsilayan. boylece curnle kalabahgindan uzak bulunan bir dil haline sokarlar,

Onlarsa, nicedir annelerini sadece nefes alip veren, yemek yiyen ve uyuyan bir makine zannediyorlardt'<.

Onlara gore anneleri sadece nefes alirdt. Onlara gore anneleri sadece nefes verirdi. Onlara gore anneleri sadece yemek yerdi Onlara gore anneleri sadecc uyurdu.

Onlar annelerini boyle bir makine zannediyorlardt.

Yukardaki ornekte g<)rllldugu gibi gerundiumlar ve partisiplerin kullarurruyla bir

cok cumle tek bir ciimleye donusturulup yahn bir anlauma ulasilir.

Gerundiumlar ya tek baslanna zarf seklinde kullaruhrlar ( gelerek, gidip,

yazrnadan ... ) ya da yardimci fiillerin onune gelerek birlesik fiil yaparlar ( al! ver-, kosa

dur-, duse yaz- orneklerinde al-i, dus-e, kos-a gibi ). Birlesik fiillerde de aslinda

kendilerinden sonra gelen fiili nitelemekte ve zarf gorevinde kullarulmaktadirlar. Fakat

yardimci fiil asil anlarm tasimadigi icin zarfliklan kaybolrnus ve asil fiilin yardrrnci fiile

'baglanrnak icin girdigi sekilrnahiyetini almrslardir: 14

..

Bize ne

yapabilirler ki?15

}' •· .. k k . d l ·, · d . 16

uzu 'll'I§ .trisn, yamn a ot tver · 1.

Zarifti, narindi ve alabildigine mahzundu. 17

i; Ay~e Kulin, age, I 5.

IJ ;\!uharrem Ergin.age. 327 I! Duygu Aserra. age. I I. 10

Yasar Kernal, age . .:i4.

1•

8

erundiurnlar fiil kok \'C govddtr1ne gemndium ekleri getirmek sureiivle

yapihrlar. Gerundiurn ekleri sunlardir:

-A, -I, -Ip, -ArAk, -lncA, -All, -mAdAn, -UhAn, :UbAnl, -UhAnln, -g Ac -ken

Gerundiumlar fiilin zarf isleyisine girmek uzcre aldrgi ozel sekillerdir. Bunlar

tumuyle zarnana bagl: degildirler. Bu yonden isim fiillcre benzer, sifat fiillerden

ayrihrlar. Baslica alt: anlarn bolumune aynlirlar:18

I. Ularna gerundiurnlan: -Ip, -ArAk

2. Hal gerundiumlan: -A, -ArAk, -kcn

3. Karsrtlama

gerundiumlan: -mAdAn, -mAkslzin

4. Zaman gerundiumlan: -IncA, -DlkcA, -dlglnd/v, -All,

5. Sebep gerundiumlan : -mAklA, -dlglnd An, -cAglnd.An

6. Karsilasurrna gerundiumlan: -dlgl gibi, -dlgl kadar, -AcAgI gibi , -AcAgI kadar

-A

Turkcede eskiden beri kullanilan bu ek bugun gerundium tekrarlarinda gorulen

bir ektir. Turkiye Turkcesinde bu ekle yapilan gerundiurnlar tek basma kullarulrnazlar.

Ancak tekrar

seklinde

kul

la111 larak zarf vazifesi

gorurler. 19

Nast! c;1glzk attt, nasil

korktu,

bagira bagtra

kacti.

20

Ben, dunyada lier seyden cok sevdigi torunu, onu yeterince sevememis, yasayamamts. anlayamamis olmantn verdigi eziklikler, pismanliklarla, artikcok ge~: oldugunu bile bile. abarult bir ihtimamla bu son

:varuya,,·e

nezarct ediyordum. 21

Mustafa.

,,

"Simdi sen gule gule , istedigin yere yere git Esme, .. dedi. ··

Tahsin Banguoglu, Ttirkcenin Grarneri, Ankara, I 990, 428.

1'

.\1uhanem Ergin, age. 32 ,r Duygu Asena. age. 17. :: \:)e Kuhn. Jge. 1'1

Eskiden bu gerundiurnlar tek olarak da kullamlrnaktaydi. Ancak Eski Anadolu

Turkcesi doneminden sonra bu kullanis ortadan kalkrnis ve yalruzca tekrarh sekli

kalrrusur.Xos-c (git-), cek-e (gotur-) ... Turkiye Turkcesinde pk-a gel- gibi cok nadir

orneklerde bu gerundiumun tek olarak kullaruldigi gorulrnektedir. Ancak bu kullarurnda

zarf degil birlesik Iiil durumu, ya da birlesik fiil etkisi vardir. Yine Turkiye Turkcesinde

tek olarak kullamlan di-y-e gcrundiurnu zarftan cok edat kullarurnma donU5mU$tiir:23

"Hicbir yere gitmem ". diye sozunii kesti anneanne. 21

Ben anlamam bu l afl art, ama sana yuz kere soyledimdi. crkeksiz huyat zordur dive , . 25

Biraz sonra gozlerini actyor. bizi goriince. "ne oldu, bitti mi, oldu mu? "diye soruyor. 26

Bu gerundiumun Turkiye Turkcesinde tek basma kullarurrum saatlcr ve

dak~alar icin kullarulan kal-a v~

gcc-e

kelimelerinde gorrnekteyiz.

Sinav dokuzu bes gece basladi.

Bomba ikiye ceyrek kala patlamts.

Eski Turkcede daha.cok -1 gerundium ekinin kullaruldigi --A gerundium ekinin

yaygin b.ir kullarurna sahip olmadrgi gori.ilmekiedir:27

ac-a, bas-a. bat-a, yad-a, kds-a, kaz-a, iin-d. tu-a. uk-a ...

Dogu Turkcesinde de kullarulan bir gerundiurn ekidir: ac-a.ak-a, ayt-a (-ayt-u),

bak-a, bar-a (-bar-u),

but-a,

kor-a,

or-a ...

Aynca nadir olrnakla birlikt

A, -I gerundiurn eklerinin olumsuzluk ekiyle kullamldiklan da gorulmektedir:28

22

Yasar Kcrnal, age, 44.

z.; Muharrern Ergin, age. 327.

0'

Ay~e Kulin, age, 14.

v Ay$e Kulin. age. 15.

11'

Duygu Asena, age. 3 3.

z- A Von Gabain, Esk! Turkcebnin Gramerr Ankara. 1988, 85.

10

so: I r1J, 'it mas koriimas biz

soyleycrnez ( Rab 26r: l gorerneyiz ( NF 21: 14 ) krlarnarn ( Rab I 70r: 12 ) ~ kilumas mtin

Cagatay Turkcesinde -A gerundiumu son sesi unlil olan fiile -y seklinde

gl'.'ti1·ilir. olurnsuzu ·· mAy ile yapihr: ala, okuy, kil nuiy. . Kullaruhs: Dogu Turkccsindc

oldugu gibidir:29

cifiiib

0!111ra

tan at a yavusup idi

gunes battigmda ( B 115\·:2 )

tan atrnaya yak mdi. ( B llrn. 250: IO)

Gcnellik le tekrar seklinde kullantl1r30:

Kuygunnt cika cika kartp tur Babur

311:15)

Babur ac1111 ceke ceke yaslandi.I 8$

Yine

Cagatay

Turkcesinde -A gerundium ekinin birlesik fiillerle

kullanildrg:

gorulrnektedir":

tilba kd!]hi,;rzi zabt aylay almadin deli gonlurnu zabt edernezsin ( N Mab.

88:10)

buna karstlik kus sala bardt bir karn bola bardt kim

kus ile ava gitti.( Z 9r:8)

bir nesil meydana geldi ki (N Kull.

681 v: 19)

gark bola yazdt bcgula yazdi. ( B Jim. 310:l 1)

Eski Anadolu Turkcesinde -A zerundium _~

ekinin srk

. olrnarnakla birlikte . . ' . tekrarli .

kullarumlan gorulmektedir'

iltaldr cak-ti cak-a ceke ceke gotururler. ( $H 11 I

ev-a ev-a vardt acele acele (ivcdilikle) vardi. ( KD § 26)

yat-a yat-a yanumuz agrtdt yata yata yanirruz agndi. ( DK 21: 18-19)

:s Mehrnct Akaun. age, 235. ro Mehrnet Akahn. age.

::!3

11

Mehrnet Akahn. age.

::':i

hrnet 1\\.al1n, age. 2b

ala

=

al-a Kulu idi diler kim ala gide 24 I 10 Kuluydu ve

Yine Eski Anadolu Turkcesinde -A gerundiurn ekinin birlesik fiillerle

kullaruldigi da gl)rulmektedir_{~ ~} 33:

bu hdl!

gar-a

dur-ur-dt

1am 'far yan-a dur-ur

bu durumu gormekieydi. (KO§ 27.1 ) mumlar yanmaktadir. ( KB 599:9)

nasibindan art11g111 ye-y-a bilmaz nasibinden fazlasnu yiyernez. ( DK 3: 16)

-A gerundium ek ini alrms kclimelerin Yusuf 1·e Zelihaiu: bclirledigimiz kullarurn ozellik leri sunlardir:

1. -A gerundiurn ekinin tekrarsiz kullarumi:

Turkccde eskidcn beri kullarnlan bu ek , Turkiye Turkcesinde gerundium

tekrarlannda gorulen bir ektir. Eserde bu ekin tek olarak oldukca sik bir sekilde

kullamldrgi gorulrnektedir.

esite = esit-e

sana kotulilk etsin.

Esite dusunu sana kahiya 5 I 20 Dusunu isitip

gele = gel-e Gores in Yusuf yuzun anda gefe 13 I 20 Oraya gelince

Yusuf'un

yuzunt;

goresin.

nu ahp uitmevi diledi.

ede

=

et-t Kacmts of kul dediler feryad edc 25 I 2 Feryad ederek

o kul kacrrus dediler.

gore= gor-e Hayran oldu esridi am gore

56

I

18

Onu gorunce

hayran olup kendilerindcn geciiler.

ur.;:a = u~:-a f iavadan kuslar gelir uca incr

o

I 13 Havadan ucarak

12

ope= op-e

degerli kaftanlar giydirdi.

Agir hilat giydirdi elin ope 70 I 4 Elini operek

deye =de-ye

Muhammed mi? diyerek ...

Nebiniz acep Muhammed mi deye 73/18 Nebiniz acaba

gule = gul-e

I losca gulcrek otur.

Sen oturgi I bu arada hoc gule 99 I 2 Sen bu arada

deye =de-y e

irnaniru koru diyerek ...

Sakla diynin bekle iymarnn deye 141/!2 Dinini

Bu kullarurn ozelliginin Turkiye Turkcesinde diye, gece, kala kelimelerincle

devarn ettigini bunlann disinda tekrarh kullarurnlara doni.'i~tligilni.i yukarida orneklerle

aciklarmsuk.

Hikmet Bey, elbiselerinden olsa gerek, bir an nerede oldugunu ve kiminle kom,~·tugunu unutarak, "Mersi madam," diye paketi alip sakin hareketlerle acmtstt, 3"

2. -A gerundium ekinin tekrarh kullanimlan

Ti.irkiye Turkcesinde bu ekle yapilan gerundiurnlar tek olarak kullarulmazlar.

Anca.k tekrar sek linde kullanilarak zarf vazifesi gorurler.Eskiden bu gcrundiumlar tek

olarak da kullanilmaktaydr. Ancak Eski Anadolu Turkcesi donerninden soma bu

kullarns ortadan kalkrrus ve yalruzca tekrarli sekli kalmisur. Eserde bu ekin tek olarak kullanirm yarunda tekrarh kullarurm da tespit edilmistir.

done done = don-e don-e Tevbe kilur ol i~e done done .52 I IO

O

ise, done

done tovbe eder.

done done = don-e don-e

icin done done agladirn.

Arnn ic in agladirn done done 94/18 Onun

Yukanda da belirttigirniz gibi -A gerundium ek inin tekrarh kullanunlan Turkiye Turkccsindc oldukca yaygmdrr:

Bohm, orada durmus kastkl ariru tuta tuta ona guluyordu. 35

Hep kocalartnt beklemeye ve bekleye bekleye solmaya, ihtiyarlamaya mahkum

I ·1 . I ii l 7

ec I mis ere 1. •

3.

-A

gerundium eki yardrrnci fiillerle kurulmus birlesik fiillere getirilrnistir:

Metinde belirlenen iki ornekte -A gerundium eki kil- yardrmci fiili uzerine

gelerek birlesik fiillerle kullarulrrusnr:

tapu ki la= tapu k ii-a Dasra ciktilar kamu tapu kila 113 I 4

Hepsi onu selamliyarak disarai cikn.

zari kila

=

zari kil-a Geldik i..i~ biz aglayu zari k ila 113 I 14 Iste biz aglayip inleyerek buraya geldik.

-I

Turkcede eskiden beri kullarulan bu ck Ti.irkiye Turkcesinde yalnizca birlesik

fiillerde gorulrnekiedir: al-i ver-, sor-u ver-. gor-u ver-. bil-i ver- ... Birlesik fiillerde de

aha cok -A kullarulrnaktadir. Eski Anadolu Turkcesindeki ut an-t, agla-y-u. iste-v-u,

i; Yasar Kcrnal. ago:, 98.

'" Duv cu Asena. aae. 91. _{~ ~} .•. •..

14

sevin-u sevin-u. agla-y-u aglo-y-u gibi kullanimlar agizlarda genis ol<;pde yasarnaktadir .

.-\ncak bu kullarurnlar yazi dilinde yoktur. Yazi dilinde yalnizca birlesik fiillerde

\arl1gm1 silrdurmektedir38:

/

~-

Soyleyiver de arabayt haztrlastnlar, gidip bir e,·e bakayim. 39

LJt:li11i11 ram orta ycrinc, koskocuman bir k11n:gin dcmir k1.1'/111111, _1 uruy ul aruk, en

I. ki . I . I. . . I .JO

«es '111 yeriy e 111r.1nver1111~· er

Dilara f lanun bir konusmarun sonunda, en son cumleyi soylemeden s11s11ven11iJ

.b. li d ./I

g, 1 ge iyor u ona .

-1 gerundiumunun dikkati ceken bir ozellig! de eskiden unlu uyurnu dismda

kalrrus olmasidrr. Eskiden duz unlulu fiillere de ekin yuvarlak sek illeri getirilmis,

boylece -11, -ii daha 90k kullarulrrusur: de-y-u, iste-y-li, agla-y-u, if id-ii .. Fakat --,, -i

sekli de baslangrctan beri Turkcede gorulmektedir."

Eski Turkcede kullantlan gerundium eklerinden birisi de -1 ekidir. Ekin Eski

Turkcedeki kullamrn ozellikleri $Unlard1r:43

a) Yuklern belirleyicisi olur, esas fiile baglarur:

utr-u tut- karsi tutrnak

cekicle virmak kacirrnak

bakur-u toki kollir-u ill-

b) Tasviri fiilin onundeki esas fiil olarak:

kut-u tart- yavas yavas. susuzlukta.n zayiflarnak

c) Bir cok son cekirn edau, -I ekli gerundiurndir:

lg tap-a

hastaliga karsi

38

Muharrern Ergin, age, 328.

19

Ahrnet Altan, age. 66.

0

Duygu Asena, age, ! 60.

11

Ah met ,\ I tan, age. ! 07

4'

Muharrern Ergin. age. 328. "' :\. v'on Gabain. age. 35.

d) Cok nadir olarak, vasrflik, yani isim olarak da gorulur:

tol-u suwlug patir tagirmila-yu + ki yag1

dolu su kasesi (

HtG

11 Or21 )

(etrafi) cevirmis dusrnan ( Tfl 58) hep, butun

tuz-t)

e) Bazen -I geruncliumu -gAII anlarru verir:

kor-ii kamncsiz doymaksizm bakmaya( Till! 81

kil-u kal- yapmaya gclrnek

-I

gerundium ekinin Dogu Turkcesinde yuvarlak unluli; olarak ve "y" ile (-11.

-u, -yu, -yii ) kullaruldigi gorulrnektedir. -yU sekli

unluyle

biten kok ve govdelere geldiginde karsuruza crkmaktadir: bil-u, bir-u, bol-u, cul-gas-u, kec-u, kir-u, ogran-u

kal-u, inra-yu, ista-yii, izdti-yu, unda-yu, yarlika-yu, ytgla-yu ... 44

of sewnii erdi sevinerek girdi (

HS

51 v: 1 5 )

Hasan

Huseyin"i

aramaya gitti(NF I 72:13)

Hasan Husaynni istayi; bardt

Ekin birlesik fiillerle kullaruldrgi cla gorulmektedir ":

bilu bilmisimca

sizlar sabur kilu bilur siz

bilebildigimcer MM 4: 11 )

sizler sabir kilabilirsiniz/ NF 76:8)

soyleyernezf Rab 26r: I )

liyi bana 9agmverin( Nr 139: l )

sozlayumt:

rnarja 'Alini undayu beritj

Cagatay Turkcesinde -l gerundium ekinin kullarulrnadrg: bu ekin yerine -A

gerundium ekinin kullantldrgi gorulrnektedir":

koya bir

yag1 kaca birdi

koyu ver ( Mab. 53 :2 ) dusman kaciverdi.t B 198\·:6)

·~ Mehrnet Akahn. age. 197.

Jj Mehmet Akalin. a;e. I 97.

Y

gerundiurn ek ini alrru

kullamrn ozcll ikleri sunlardir:

kelimclcrin Yusu] _ve Zel ihoce. belirledigirniz

Eski Anadolu Turkcesindeki uw11-1, agla-v-u. iste-y-u, sevin-ii sevin-u, ogla-_)·-11

agla-y-u gibi kullarumlar agizlarda genis olcude yasarnaktadir. Esk: Anadolu Turkcesi

doncmine ait bu eserde -/ ekinin kullanirm oldukca yaygin olarak karsinuza

\ 1 krnaktad ir:

soyleyu

=

soyle- y u ,\,16/um ey/e am bize soyleyi;

6

I

2

Onu , dusunu, bizc soyleyerek malurn eyle

gidu

=·

git-u Usbu duzgun duzduler yolda gidii 8 I 19

Yolda giderkcn iste bu yalarn hazirladilar.

cagrru

=

cagir-u Dunya yugurdu yetuben rag,ru 9 I 7

Dunya, yetisip onu cagrrmak icin yurudu

deyu = de- y Li Elli varma ya Yusuf dongil deyu

Ey Yusuf gitrne gcri don diyerek.cagirdi.

9

I

8

aglayu

=

agla- y u Dunya dondu aglayu feryad eder 9 I 12

Dunya aglayrp feryad edcrek dondu.

dagilu = dagil-u lstedilcr dort vanudan da/j,lu

Dort bir yana dagi!1p aradilar.

25

I

3

kilu ·= k il-u 01 oturnius kobr uzrc z art ktlu

0 aglayarak rnezann uzerine oturmustu.

,.:; , ·i

inleyu

=

inle- y U Y11s1{/ bir ge:z ah eyler inleyii

Yusuf aglayarak

bir kez

ah

eder,

gLirleyu = gurle-yu Bir kara bulut kopar go): giirleyi; 25 I 12 ok: gurleyerek bir kara bulut kopar.

lSlfU

=

!Slr-u Barmagin agzmda tutmus -· 1s,r11

52

I

19

Parmagrru isirarak agzmda tutrnus.

Kavlasu ik isi surety kupistna ))

ikisi anlasarak saray kapisina gcldi.

gbru = gor-u Kakimadin Zeliha )a am gori! )) I 4

Onu gorup Zeliha'yi kirrnadan.

utanu

=

utan-u Geldi of Yusufkauna utanu 69 I 3

0, utanarak Yusuf'un yaruna geldi

tutunu

=

tutun-u Tapu kildi yenin yiizune tutunu 69 I 4

Yenini yuzune tutarak onunde saygiyla egildi.

ranlayu == tanla- y u Cork/ii hi! 'at giydirin halk tanlayu 70 I 1

Halk: saskmliga dusurecek gorkernli kaftanlar giydirin.

agtrlayu = agrla- y u

Onu bana agirlayarak getirin.

Getirin am bana ag1rlayu 70 I 2

yanu

=

yan-u Diirlu kullart gore oda ya1111 72 I 13

Turlu kullan atese yanarken gorsun

kaynayu =;c kayna- y u Agla~trlar tamu icre kaynayu 72 I 14

Cehennernin icinde kaynayarak aglasirlar.

18

satasu

=

satas-u _{Car sana kim gelir karst satasu} 81 I 2 Gor sana karsi satasarak ki gelir

Yukandaki omcklerden de anlasildrgi gibi oldukca yaygrn bir kullarurna sahip

bu ekin dikkati ccken bir ozelligi de eskiden i..inli..i uyumu d1~111da kalrrus olmasidir. Duz

unlulu fiillere de ck in yuvarlak sekilleri gctirilrnis, boylece -u, -u daha cok

k u 11 an 1 I 1111 ~ l 1 r.

I. -I gcrundiurn eki kuralli bilesik fiil uzcrine gelrnistir:

Eserde oldukca dikkat cekici bir nokta bu gerundium ckinin Turkiyc

Turkcesindeki kullarumina uygun bir orneginin bulunmasidir. Eski Anadolu

Turkcesinde iinli: uyumu dismda kullarulan yuvarlak sek illeri gorulcn ek Turk iyc

Turkcesinde yalnizca bilesik fiillerde ve unlu uyumuna uygun sekildc kullarulmaktadir.

Eserde tesbit edilen bu ornek ekin Turkiye Turkcesindeki kullamrruyla ayrudir.

sunuveri

=

sun-u-ver-i Optuler of hitigi sunuveri

I I 9

I

6

0 rnektubu sunuverirken optuler.

2.

-I

gerundium eki olurnsuzluk eki uzerine gelrnistir:

Bu geruridium eki eserde fiillerin olurnsuz sekilleri uzerine getirilerek de

ku llan

ti

misur.

gorunrncyu

=

gorunrne- y i.i Uctular gtjk yiizune gorunmeyi

Gorunrneden gokyuzune uctular.

67 I 14

gorunrneyu

=

gorunme- y i.i Gitti vardt of dahi gorunmeyii

) dahi gorunmeyerek vardr, gitti

69 I 12

kornayu

=

ko-rna- y u Bu sehr icre hit: kimesne komayu l l 2 I 12

unutmayu ee unut-rna- y u Heldk of dun Yusuf'u unutmayu

Yusuf'u unutrnayarak kendini helek cttin.

l 15 I 20

utanrnayu == utan-ma- y u Ya/an biti yazdtntz utanmayu 123 I 1

l ·1anmayarak valan rncktup yazdmrz.

korkmayu

=

kork-rna- y u Andon sonra hem Tanrt 'don korkmayu

Ondan sonra hem Tann· clan korkmayarak...

123 I 2

3. Ekin fiil

cau

ekleri uzerine de geldigi gorulmektedir:

-I

gerundium eki

can

ekleri uzerine getirilerck de kullarnlrrusur. Hcpsi birer

fiilden fiil yapim eki olan can ekleri gerundium ekleri alabilir.

scvinu

=

sevin-u Kast kild: yine Yusufsevlnii 51 I 1 1

Yusuf yine sevinerek ona yoneldi.

gorum; == gorun-u Hem yine bir el ctktt goruni!

Hemen yine bir el gorunup 91kt1.

51 I 12

donduru = dondur-u Yoksa surerler kapidan dondurii 87 I 12

Yoksa kapidan doridurerek surerler.

korkudu

=

kork-ut-u Hamle kilsaniz sehr eh/in korkudu

Sehirdek i halk: korkutarak saldirsaruz,

116 I 14

bildiru

=

bil-dir-u Dcvet evle halki sana bildirii 139 I 8

eygarnbetligini bildirerek halki inanrnaya yag1r.

gizleru; ""· g iz-Ie-n-u Delim z aman anda d11r11 gizlen u l-+2/ l5

20

Ogsuzlenu ,= ogsuz-le-n-u Og!anlarr Yusuf'tan ogsiitleni)

Ogullan Yusuf'tan oksuz kalarak ...

142 I 16

-+.

Gcrundiurn ekinin isimden turcmis fiillcr uzcrine geldig: gorulrncktcdir:

Turkccye yabanci dillerden gecen isimler yardimci fiillerle ya da -IA isimden

fiill yapirn ek inin yardimiyla fiillcstirilir. Asagrdak: orneklerde bu yollar!a yapiirms

tiillcrin gcrundium ek i aldigr gorulrnektedir.

vasfcyleyu

=

vasf eyle- y Li lcimdeki derdimi vasfeyteyii 117 I 3

lc imde tasrdrgrm derdi, uzuntuyu anlatarak

affeyleyu

=

af eyle- y U Sucumuzu bagisla affeyleyii 124 I 12

Bizi affederek sucurnuzu bagisla.

tcrmanlayu

=

fermanla- y u Koyar ogzsna fermenlayu fermantayu

Onu fermanlayarak agzina koyar.

59 I S

acepleyu ::::: aceple- y u _{Bun! ar eder dus gormus acepleyii 92 I 19}

Bunlar bir dusu sasirarak gorrnustu, der

katarlayu

=

katarla- y u Bindi Yusuf deveye katarlayu

Yusuf katarlayarak deveye bindi.

97 I J 5

-I

gerunclium eki metincle belirledigimiz bu fonksiyonlarla Turkiye Turkcesinde

kullarulmamaktadir. Yukarida da belirttigirniz gibi ek yerini diger gerundium eklerine

-Ip

Bu gerundium eki Turkcede eskiden beri en genis olcude kullarulan bir ektir:

al-ip, basla-y-ip, otur-up, gor-up gibi zarflarda bu ek vardir.47

-Jp ulama gcrundiumlanmdandir. Yuklerni oldugu yan curnleyi basit bir sekilde

iernel cumlcnin yuk lemine baglar. Bunlar iki k1'1$1t1 birbiri ardinca veya ayn1 zamanda

gerccklestigini gostcrirler. Oyk ki bu zarnan yakrnlrg: bazcn ik i Iiildc bir ick kihsm

~Lirckliligi anlaumuu yaratir \C gerundiurn bir cesit tasvir fiili mcydana getirir: vupip

durmak, ap1,\·111 kalniak. siirup gitmek. .. -Ip cki daha cok ularna baglac: i~kyi~ine dcnk

gorunur ve onlan karsilar: birakip gitti ( biraku ve gitti), kactp kurtulduk (kactik du

kurt ulduk. ... ,s

"Hikniet Bey 'in konagtna vardtklarinda, sarayin armastnt tasiyan arabuyla muhafulari goren bahcivan kosarak ge/ip demir parmakltklt buyiik bahce kap1s1111 actt, arabalar bahce yo! undan htzla 11.erip konagin onunde durdular. ,,-19

"Kadinlar kahve/erini

icip

ogle

uykusuna yaui/ar''50

"Gi .. k _{1y1t11p usan} d "_I. 51

-Ip

gerundium eki durum zarflan da yapmaktadir: 52

"A _{nasi, 0111./ tr Cira} b .. l ik k 1·/ _{'iomek i t·"53}

I ' ucas ay1p opme t isteai. ·.

,; Beton odalarin tavanlart, onceleri cok yuksek ve kartonpiyerli ikcn. giderek alcalip, sadelesmis, odalarin boyutlari giderek kuculmustu. ,. 54

,; Muharrem Ergin.age, 329. '• Tahsin Banguog!u. age, 429.

19

Ahrnet Altan, age. 133. ,o A-y~e Kulin. age. 27.

11

Yasar Kernal. age. 23.

5:

Iahsin Bangucglu, age. 429.

53

Yasar Kernal, age. :2.5.

5'

22

"Hizmetci. kanepenin onundeki uzun sehpanm uzerine tepsivi yerlestirip cikuktan sonra Ragtp Bey Di Iara Hamm 'a baku. "55

Eski Turkcede -p gerundiumu, zarf belirleyicisi olarak ele ahnabilecek olan bir

kelirne gurubunu dugumler. Dairna baska bir fiil sekline baghdir ve bu fiilin $al11S

isureti , c;ogunlukla bu gerundiumun de ~al11S isaretidir: eylerni. bag]: oldugu fiilden biraz

once vuku bulur:

bo su1•1g isid-ip inca tip tidi ··bu st>zi.i isitip (duyup, dinlcyip) soyle dedi ( bu

sl'jzi.i duydu vc $byle soyledi). Cogunlukla i/l(;(i veya anculayu ti-p ilc yurutulur ve ri-p

·1 h l '6

1 e _ag arnr.:

-p gerundiumu, Eski Turkcede sahis ve teklik cokluk bakunindan bagh oldugu

fiilin fonksiyonlarina sahiptir; i$ ve harckctin, kendisinden sonra gelcn tiilden once olup

biuigini gosterir. Rastgele, soylcnilmernis, bir ozne degisimi soz konusudur:57

asitip ukar biz (TTIII 64) dinleyip anlanz

yarligujinru asitip ... ogziziig akittp ... ulusinta tugtilar (TTIJI I 63)

isitip ... nehri akiup ... mernleketinde (yeniden) dogdular.

ernruuz:

Dcgu Turkcesinde -p gerundiurnu, iinlu ile biten fiillerde dogrudan dogruya eki

ahr: bagla-p, ti-p, oki-p, Baglanu unlusu son ses unsuz ise dudak uyumuna girer:

kac-ip, og-up, son ses cludak unsiizu ise, yuvarlaklasmaya sebep olabilir: cap-up, ev/-

i.:1p:5s

Ohip tirilmak halk turur olrnek ve dirilmek haktLr.(NF 230:8)

Ayrica fiil terkiplerinin ilk parcasi olarak: alip kal- (alip gelrnck. getirmek), alip

bar- (ahp varmak, goturrnek), altp kal- (ahp kalmak, tutrnak) ... 59

5~ _{Ahmet Altan, age. 41.}

'" Mchrnet Akahn. age, 5-t

't\. Von Gabain. a:e. 8~.

58

Mehrnet Akalin.

a;e.

196.

1"\''h _{";.•.,•, ~:. JQ6}

vczin zaruretiyle kullarulir.

=P

gerundiumu ile yapilan birlesik fiiller: 60

bar- "varmak, gitrnek" (uzaklasma): alip bar- "ahp gitrnek", kactp bar- "kacip

gitrnek":

u/1111 okludun, y11111ulu111p burdt auru ok ladrm, yuv arlarup gitt1(l3 l 0-h: l ~)

ho!- "olrnak" ( olumsuzu imkansizhk bildirir):

sozini Ji!h{i! atjla]: ho/mus idi sozun i.i hcmcn anlarnak i m kansizdr. ( B 2 6r:

l I)

kif- "gelmck" (yaklasrna):

yarup kil- tutup kil-

donrnck (N Quatr. 52:8)

tutup gelrnek, gctirmck.Il l 9r: 14)

tasla- "atrnak, taslarnak" ( eylernin tamarnlarup bittigini bildirir.):

bagtrlartn sokturup t aslatur irdi cigerlerini sokturup attrnrdt.fN Quatr.

81: 10)

tur- "durmak" (eylernin devam ertigini veya bir

anlik

oldugunu bildirir):

kucusup turdilar

kucaklasip

durdular

(BI 03r:6)

yibar- "gonderrnek, atrnak" (eylemin tamarnlarup bittigini bildirir.):

bir nica bas kisip yibardi bir nice bas kesip arti (Bl l O r:8)

yuru- "yurumek" (eylernin devamh oldugunu bildirir.):

11 Orn!J!,Q rog1r i~'IJ) yiiriir/ar idi su yerine sarap icip dururlardi.t'B 134 v: 13)

Eski Anadolu Turkcesinde -p,

-Up

gerundiumu dur- yardrrnci fiilinin gems

zamaru ile, yer yer gecrnis zarnan ifadesi de olan bir sureklilik ifade eder: 61

cihan cannot oi-up dur-ur dunya cermet olrnaktadrr.tf) I: l

"1 Mchrnet Akal ui. age, 234.

)' . ....

24

hap bir yerdri der-iip dur-ur-um ol-up dur-ur-am

iman gdt11r-fip dur-ur siz

hepsini bir yere topiamaktaytrut Dk 4 7: 12)

olrnaktayim/Kb 485:1)

iman getirip durursunuz.(PK § 5 b)

-lp gcrundium ck ini alnus kclirnclcrin Yusu] ,·e le!ihu'd~1 bclirlcdigirniz

kullanirn ozelliklcri sunlardir:

Oldukca ya~gin bir kullarurna sahip gcrundium ck idir. Escrde ck bu ckin yayg1n

bir sek ilde kullamldrgi gorulmcktcdir:

\anp

=

Var-Ip Ver salavat aydayrrn vanp nider 8 I 12

salavat ver de vanp ne yapuklanru soyleyeyirn

donup = don-Lip Oldiiruben donup eve varmaga

9

I

22

Onu oldurup donup eve varrnayi ister.

Kacip Yusuf ol birine s1g1I11r 10 I

Yusuf kacip onlardan birinc siguur.

tutup = tut-up

Yusuf

yuzun

'goge

tutup

agladi

24 I 12

Yusuf yuzuru; goge cevirerk agladi.

deyip =de-y ip Bunn dcyip karnusu dustu yere

Bunlar: soyleyip hepsi yer di.i.~tiL

29 I I

dileyip

=

dile- y ip

K1z1 isteyip, alip gelrneye.

Dilcyip kizi ahben gelrnege 35 / 6

vanp

=

var-ip Haber eydurler vanp Kutayfere ~ 7 1 6

- c.~T '"" bak-i Bir gez kim bakip yiizii.ni.i g6rdUnOz

Ki bakip onun yuzunu bir kez gordunuz.

dikip= dik-ip _{Aga9 dikip am berdar krldilar 61 I 12}

Aga9 dikip onu daragacina

asular.

gi_iri..ip ::=; gor-up _{Arap eder gorup gcldimbcn garip 65} I I 3 .\rap der ki; ben bir garip gorup geldirn.

mp > ir-ip _{Sclanuru gctirdirn yoldan mp 65 I 14}

Yolclan uzaklasip selarrnm getirdirn.

-Ip gerundium eki Eski Turkcede, Eski Anadolu Turkcesinde oldugu gibi

Turkiye

Turkcesinde

de yaygin olara.k kullarulmaktadir:

Gun 9·1y1p da aJajj1s1111 gorunce bast fildir fildtr donmege bay/adz. 62

Gurkan 't artik hie sevmedigim ha/de, onunla evl iligimi surduriip seckin insanlar arasinda, guzel ve guler yuzumle mutlu bir kadin gibi

yapsaydim.

63

Deniz kenarindan ·yiiriiyiip cadirgahin arasindan kendi birliginin bulundugu . ~ ·1 l di 6"

'ere aovru

I

er e ·

1.

l. -lp gerundium ekinin unlu uyumu:

Eserde -Ip gerundiurn eki Unli.i uyurnuna uygun sekilde gosterilrnistir Ancak

Eski Anadolu Turkcesinde bu ekin yuvarlak unlulerle kullaruldigi bilinrncktedir. Escrde

·'\z.i..inij cttigimiz bu dururnu ornekleyen bir yaz1111 belir lenmistir

,? Yasar Kernal. ace. 105.

.

-

' Duvgu Asena. age. 12 5

26

.. ,ur,:: sat-u Kern nesneye satup var eden 21 I 6

· otu nesneye satip var eden.

1 _{-lp gerundium eki alrrus kelimelerin yuklern olarak kullarulmasr:}

Escrde ·-Ip gcrudium ck i alrrus kclirnclerin ck fiil alarak curnlcde yuklern

goreviyle kullaruldrgi gorulrnektedir.

\ crbidi = vcr-ip-i-di 01 gonlcgi arun icin verbidi 125 I 17

0 gornlegi onun icin vermisti.

koyuluptur

=

koy-ul-up-tur Simdi anda koyuluptur Yusuf tcni 143 I 18

Yusuf un bedeni simdi oradadir.

Turkiye Turkcesinde

-_Ip

gerundiurn eki yukarda orncklenen fonksiyonla

kullaru lrnarnaktadir.

3.

Ekin

fiil

can

ekleri uzerine geldigi

de gorulrnektedir:

-Ip

gerundium eki can ekleri uzerine getirilerek de kullarulmisur. Fiilden fiil

yapun eki olan

can

ekleri gcrunclium ekleri alabilir.

kocusup cc kocu-s-up Gelin irndi goruselim kocusup _{124 I 15}

Simdi gelin kucaklasip goruselirn.

sevl11$1P === sev-!11$-lP Oturahrn soyleselim sevnisip _{124 I 16} Oturalim hasrer giderip soyleselim.

kavzanip .;:c kavzan-ip Ka. zarup durruadrgim yazgrl ona 117 _I 15

tutusup = tutus-up Tenleri hot tutusup goyner idi 74 I 16 I cnleri tutusup yanardi.

uzulup > uzul-up

~

Belleri her birisinin uzulup 74 I 19

onlardan herbirinin bellcri bukulup,

duzulup > duzul-up Aglasrrtar bunlar anda duzulup 74 / 20

Bunlar orada dizilip aglasirlar.

zarlarnp= zarlan-ip Scyyit onundc duralar zarlarup 76 I 14

0 Yuce efendinin, peygambcrin, onunde aglasarak dururlar.

Turkiye Turkcesinde de -Ip gerundium ekinin cau ckleriyle kullarnldrg:

gorulrnektedir;

Dha ne istersin? Egrisini dogrusunu diiliiniip durma. 65

Arabanin ger,:ti[!.i her yerde insanlar, Hazret i Musa 'run asasiyla dokundugu Ktztldeniz gibi mucizevi sekilde yartltp Ha life Hazretleri 'ne yo! veriyorlar ... 66

Birden susarak, kim geldi diye baktyorlar. ben · oldugumu anlaytnca actltp 6'

aralartna altyorlar. 1

-L -Ip gerundiurn ekinin turernis fiiller uzerine geldigi gorulrnektedir

-A gerundiurn eklcri ni incelerken Turkceye yabanci dillerden gecen isirnlerin

yardirnci fiillerle ya da -IA isirnden foll yapim ekinin yardimryla fiillestirildiginden soz

etmistik. Asag.daki orncklerde bu yollarla yapilrms fiillerin --Ip gerundiurn ekini de

al.d1g1 gorulmektedir.

l>' Ay~e Kulin, age. 40.

<>o Ahrnet Altan, age, i2.

28

_J .. rcdip= suktlr et-ip Sccde kilibcn sukredip yalvar: 67 / 6

iecde kihp, sukredip yalvararak ...

zarlarup == zarlan-rp Seyyit

onunde

duralar zarlarup 76 I 14

0 Yuce efendinin, peygamberin, onunde aglayarak dururlar .

• ir larup == arlan-rp 13 u nisandan 1.i nhar dcyu arlaru p 76 I 16 nu isaretren arnan diyerek utarup,

Turk iye Turkcesinde de --Ip gerundiurn eki ayn: fonksiyon ozelligine bagh

olarak kullarnlmaktadir:

Cami avlularindan kanat paurulanyta h avalantp karlara kartsan beyaz

.. . I . 68

g11vercm en ..

Bana bak, bana emredip durma, ben senin cariycn degilim, senin kadar

(Cll1i1yorum ... 69

Orada, kalabaligin orrastnda birden bast onune dusuverip uyuyuverdi. 70

-In cA

Turkcede eskiden beri kullarulan bu gerundium ekiode bir hareket durumu i fadesindcn baska, o harcket dururnunun ortaya cikug: ant gostermek gibi bir zaman ifadcsi de vardir: gel-ince (geldigi zarnan), bilrne-y-ince (bilrnedigi zarnan) .. Iste bu nedenle bu gerundium durum zarf oldugu gibi zaman zarft olarak da kullanihr. 71

60

Ahrnet alran. age, 53. ~·· Ouvau Asena. ;ee. 91.

·y, .• , ,., .• ·--,. ~ ,. r -~ . '.::!(;.,, . .

't ,.-$fl. Ku.1 •. I. a::,e, 16 . ..,~ vluharrcrn Lrgin.age. 3 2

Dc1d1, kocam ise gidince bcnim eve erkek aldigtmt, polis de cocugumu sok .. okia basibos dolasirken bulup, babasina goturdugiinu anlatiyor. ,.

Oyleydi hakikaten ama. iste kadtnlart bilirsin, sac boyasi, makyaj filani kendine bakinca biraz birseye benzedi. 73

!Ju gerund: um Turkiye Turkcesinde dati f eki alarak dck ve kadar cdatlanna

buglarurus ve edat grubu icinde de kullamlrnaya baslamisur: oku-y-unca-y-a kadar, ge!-

incc-y-e de]: ... Gcrundium icin normal olmayan bu durum esk idcn yoktu: cunk il bu

gcrundium tck basina kadarIik da ifade cderdi. Sonradan k adar anlarm kaybolunca bu

ifade icin yaruna ilgili cdatlar: alrnasi gerekrnis, ahrken de datif sek line girmistir. 7·1

Sen gelinceye dek hen ne yapacagim 75

Gozden kayboluncaya kadar arkastndan baku. 76

-IncA gerundiumu curnleyc zarnan anlami katar , zaman gerundiumu olarak

kullanihr: Yagmur baslayinca kacisuk. Basina gelince anlarsin. 77

Eski Turkcede -ginca eki -g fiilden isim yapma ekine ilave

edilrnis

teklik 3.

sahis iyelik ekinin esitlik hali

i«

+ in

+

~-a ) olarak gorulrnektedir. -- ginca eki, zarf

bclirleyicisini sona erdirir ve -d1g1 muddetce, - mcaya kadar, - madan once anlamlanna

I. ,8

gc Jr:

kozug

yumup

ac-kinca

man kalginca

goz yum up acincaya kadar.

ben gelinceye kadar

- ginca, - kinca gerundiurnu -mca , - d1g1 miiddetce . - mcoya kadar manasrna

gelen curnle belirleyicisi olarak vazife gorur ve dudak uyurnuna girmez:79

;, Ay~e Kulin. age, 62. .s Dux au Asena. age. 98. "Mt;l~irrem Ergin~age. 329.

,,

· · l)uygu Asena. age. l l 7.

-, ,\lime'! Allan. a.tee, =7'2.

,- Tahsin BanguoQlu. age, 433. 's ,\khmet Ak;!1r( age.-SJ.

.)

kite! yit-ginca

islarka inanma-ginca kbziig yum up ac-kinca

gucu yettig] muddetce (TrY A 73)

islere inarulmadrgi muddetcef'TlI 80)

gozu yurnup

acincaya kadar.(TTIII 152)

Dogu Turkccsindc -gin~·u 1-gin(O gerundiumu : 80

a) muddctcc, kadar, once:

man kcilgil1(,:ci sukluiil bcn gclinccyc kadar sakla.t Rab l 6r: 18)

tan auncaya kadar.f HS 1 Or:3)

goz acip yumuncaya kadar.t Nf 429:2)

tun atginca

b) - cAk yere, yerde:

olturginca a/gin adakin baglap kudugga kamisalin

elini ayagim baglayip kuyuya atalim.(Rab 70r: 12)

oldurecck yerde

Cagatay Turkcesinde -· gunca I - gunca (-,~111~·a I ginca ) ve

--gui;a

I - giic«

eklcriyle gordi.'1giimliz sekillerden yalmzca - gunca asli bir gerundiumdir. Cagaiay

Turkcesinde iki sekil gerundium olarak iki anlamda ortaya cikar: 81

a) - neye kadar. - digi muddetce, - meden once:

yardtn olgi.im;:a ayrtlmas idim

065r:4)

aftab

botkunca

yardan olunceye kadar aynlmazdimt-Ub.

gunes

batrnadan once(B 60v:9)

b) - rnak yerine. - ecegine. - ecek yerde:

b11 sozlar digunca aktz kantmiz bu sozleri diyecegine karurmzi akiu N Isk.

_09r:1 l)

birgzi<,.'d pand dy!a 6:z.li!J rdrk-i riya .u sozleri soyley ecegine rivay: terk ct( N FK 39r:l,

'1' .Vld1rnet Al-aim. age, 198.

- guca sekli "o kadar ki, -acak kadar anlarruyla Cagatay Turkcesinde de bulunur:

kilic sogurguca fursat bolmadt kilrc cekecek kadar firsat olmadi (B 107v

: 2)

- 1111.;u 1 - ginca sekilleri Eski Anadolu Turkccsindc k ullaru lmaktadtr. Yaygm

olrnayan kullanil1~lar:82

luim Y11s11fm11; camiilin gormayd siz birar dinar vernuiginca bircr dinar

vcrrncyincc Yusuf un yuzum; gorcrncycceksiniz.Itj.l ~ 56)

toyinca yedi doyuncaya kadar ycdi(SN 192:3)

-tnca

ckinin -k ile geni$letilmi$ sekilleri de kullamlrmsur: .

yayah neylasun olmayincak att sini esitdum biza erincak

au olrnaymca yaya nc yaps111(SN 235:7) bize ulasmca seni i$ittim(AH 390)

-lncA gerundium ekini alrrus kelimelerin Yusuf ve Zeliha'da bclirledigimiz

kullarum ozellikleri sunlardir:

-IncA gerundium ekinde bir hareket durumu ifadesinden baska, o hareket

clurumunun ortaya c;1kt1g1 ani gostermek gibi bir zaman ifadesi de vardir.

lste

bu

nedenle bu gerundiurn durum zarf oldugu gibi zarnan zarf olarak da kullarulir.

gorunce

=

gor-tince

Ucuncu

yil gorunce sordum

scni

48 I 7 Ucuncu ytl da gorunce seni sordum.

aorunce = cor-unce

::, ::, Kaski yuzuntl gorunce oleydirn. 44 I 6

Keske yuzunt; gordugurn zarnan olseydirn.

-Inc. I gerundium ekinin yukarda soz edilen zarnan ozelligini Turkiyc

Turkcesinde gorrnekteyiz:

Konusunca do, adamtru bulunca da veryansin ediyordu konusmaya lJ3

Emine sonunda, enflasyonun ne oldugunu anlatamayacagmi anlaytnca, manttkli

. kl k . 8'

tr ac! ama yapma 'tan vazgectt.

lstersem 11y111·1an, istersem yatagmida okurum, isterscm 1.>1k 0~·1k uy11r11111.

' . ~

istersem kapaurun, istersem kap! ral111111ca acmam, istersem acarim.

I.

-LncA

gerundiurn eki, kadar anlarru tasimaktadir.

Metindc bu gerundium ckinin yaygin bir kullarurna sahip olmadrg: ·

gorulmektedir. Turkiye Turkcesinde -IncA gerundium ekinin datif eki alarak kadar ve

dck cdatlanyla birlikte edat grubu olusturdugu bilinmektedir. Oysa bu ek metinde de

orneklerini gordugumuz gibi tek basma kadar anlarmrn tasirnaktadrr.

dillerince

=

diller-incc Dillerince Yusuf'a soylediler 22 I 14

Oilleri yettigi kadanyla Yusuf a soylediler.

dillerince

=

diller-ince Dillerince korkuttular ol oglaru 22 I 16

Dilleri yettigi kadar o oglaru korkuttular.

-lncA gerundium eki zarnan zarf olarak kullarulir:

Bu gerundium ekinin asagrdaki orneklerde de gorulebilecegi gibi hareket

durumunun ortaya 91kt1g1 am gosterrnek gibi bir zarnan ifadesi de vardir.

gorunce = gor-unce Kask i yuzunu gorunce oleydim.

44

I

6

Keske yuzuni: gordugurn zarnan olseydim.

,, Yasar Kemal. age. 20.

'' f\;;,~e Kulin. age:, l 0

~, runcc = gor-unce Ucuncu yd gorunce sordum seni 48 I 7

· cuncu yd cla gorunce seni sordum.

-i.ince "" gor-unce Ant gorunce

Yusuf

eylcdi ah SO I 14

Onu ~iirltnce Yusuf ah cyledi.

-/11cA cki Turk iye Turkccsinde zarnan anlamiyla yaygm bir kullanirna sahiptir

0 asker/er bi:e kaultnca, iste o zuman. o gavurlartn hepsini surlarin dibinde

' b f k k . 1 . ht k .. / k - . 86

-:11r an i« oyungiot 1 trip or testerey e esecegtz.

frkasmdan kapiyt kaputtp pencereden bakt1/J,tnda, gokylizlincle birikmis kara 11/111/ari goriince camt W/IP seslenmisti. 87

A rkadaslarun sasmyorlardr, beni gorunce. lJ8

3. . lncA gerundium eki olumsuzluk eki uzerine gclmi~tir

Bu

gerundium ekinin eserde de- fiilinin olumsuz

sekli

uzerine getirilerek

kullaruldrgi

belirlenmistir.

Eserde bu kullanim

ozelligini

gosteren baska bir ornek

bcl irlenmernistir.

.lcmcyince

=

dcrne- y ince :tti kesmen derneyince siz am 56 I 9

Ben soylerneyince

siz

onu kesrneyin dedi.

-LncA ekinin olumsuzluk anlarru katan -mA eki uzerine gelrnis sek illeri Turkive

Turkcesinde de kullarulmaktadtr:

Te!grc!fJw11eye giremeyince. limana dogru yiirumeye basladi. 09

'b Ahmet Altan. age. 30 l .

,; Ay1c Kulin. age, 99.

"' Du:-,gu .'\,cna. age. 154. \ hruet ·\ h-.111. age. 2 7 8.

Yam! gelmeyince yurcklendi, "Si: de gelin mutfaga beraber gidelim. "90

Caz giirmeyince gonul katlamr, demister. 91

-All

Turkccdc Lsk idcn bcri k ul larulan bu gcrundium Eski Ti.irk~·cde g.-111

.klindeydi. Batt Turkccsine bu ck -Al I sek lindc gccrnistir. Eski Turkccdc -m Ak i~·/11

.mlanuni ifade ediyor vc sebcp gosteren bir durum zarf yapiyordu al-gci/1 (alrnak icin ).

.or-geli (gormck icin) ... Bat: Turkcesinde ise -den bcri anlarnmda kullarularak bir

devarnhhk bir sure ifade ctrncktedir: cik-alt, gorme-y-cli ... Bu anlam ncdeniylc

gerundium sonuna

cogu

zarnan beri

edatrru

da almakta ve

edan

alirken de, gerundiurn

icin normal olmadigi halde bazen ablatif sekline gecmektedir: gel-eli beri, gid-eli-den

bcr! ... Eski Anadolu Turkcesinde ve Osrnanh Turkccsinde beri getirilmeden veya

dusurulerck de ayru anlamcla ablatif ekiyle kullaruhyordu: bul-alt-dan, kes-eli-den ... 92

Bu gerundiumlar sure anlarru tasunasi nedeniyle ikileme seklinde de kularulir:

eeldim geleli, gittin gideli, aldi alali. ..

Bu eve geldim geleli rahat yuzu gorrnedirn.

Kendirni

bi/dim bile]i

bu rnahallede oturuyoruz.

Bu ek Eski Turkcede -gal: seklinde gorulrnektedir. -gal, gerundiurnunin anlarm

u gcrundiurnlarma benzer, ama tarnarruyla ayru degildir. En yaygm anlarm ; "-111ek

icin "dir; nadircn "<den beri ., anlarmna da gelir. Birlesik fiillerde kullarulisr, - ho!

Iiilinin onunde "rnuktedir ol-" anlarnmda, tasviri yardirnci fiil fonksiyonunda: uc-kal i

bot-vol, bolurlar "ucabilir, batabilirler." Tasviri yardrmci fiillerin onunde; iki fiilin

baglanns: -u gerundiurnunda oldugu kadar sik: dcgildir: yarman -gait sakin-

"urrnanrnayi (ctkmayi) dusunrnek". Tasviri fiillerin onunde. bir gorunusun iladesi

\}~e Kulin. age. 111 Du~~u Asena. age. I 44.

. -rak: kir-f!dli t ur- .. herncn girmek isrernek ... kor-gdl! yo/mlig "parlak alev" . -bo . 6rugi.ig balgulug kil-gali "bu tarifi belirlernek it;:in·,93

-go/1 gerundium eki Dogu Turkcesinde seyrek olarak kullarulan bir ek olarak

.:·1r(i I rnekted ir: 9-t

a) Arnac bildirir:

Ko 'btika ziyarat k1f.(!,o/1 bardtm ardi Ka'bcyc ziyarct ctrnek icin gitrnistim.t Nl"

88:3)

b) Bir eylcmin <;:1k1~ yeri olarak:

siz algal! oldugunuzden bcri (Rab l 63r:7)

Cagatay Turkcesindc "beri " anlarm btiru veya

ta

ile kuvvetlendirilcbilir: 95

Horasiinga kilgali baru Horasana geleli beri ( N Kull. 623r:23)

Tii bolgalt dildiir usal ay mana bu ay (yuzlu) bana sevgili olalidan bcri(B$ 313: 15)

Eski Anadolu Turkcesinde - All seklinde kullamlrmsur. Aynca, aynlrna hali

olarak da kullaruhr: 96

ayrtlalt yetmis yil olmts idi Yusuf: kurt yeyali

gorali sai;;u']I bolmadim karar

· ayrilah yetrnis yil olmu~tu(YZ 95:7)

Yusuf'u kurt yiyeJi(QJ § 64)

sacrrn goreli karar bulamadrrn (KI3 607:16)

-All gerundium ekini alrrus kelirnelerin Yusuf ve Zeliha'da belir ledigirniz

kullarnm ozellikleri sunlardir:

-All gerundiurn ekinin eserde yalruzca tek omegine rastlanrmstrr. Bu ck -den

h:ri anlarnmda kullanilarak kelirneye surek lilik anlarru kazandrrrrustir.

vlehrnet Akalin, age. 5

"\1ehrnet Akalm, age, I 8 ·' vlehrnct Akalin. age :? 6.

).!Ordi = gor-eli Seni goreli sevindi bu ozurn 130 I 8

Gonlum (ozum) seni

gordugunden

beri sevindi.

-Al I gerundium ekinin bu kullarurn ozelligi yayg1n olrnarnak!a birlik te Turkiye

I urkcesinde karsurnza crkmaktadir:

Sapunca

cotu

'min dagltk. engebeli co.~rufi·wH11 terk edeli saatler olmustu v:

01111 gbreli bizim yuziimuze bukmaz oldun. 98

. ' . 9')

Evden ayrtltp kaybolali nerdeyse bir hafta ol uyordu.

-mAdAn

Olumsuzluk ifade eden bir gerundium ekidir. Icinde olurnsuzluk cki bulundugu,

olumsuz fiil govdesine dayandigi icin olumsuz fiil kok ve govdelerinc getirilir. 13u

gcrundium, olurnsuz fiil govdesinden yapilnus bir sekilden ibarettir. Fakat ckin

olusurnu

cok

eski olup

Turkcenin

bilinmeyen devrelerine cikmaktadrr.Bilinen devrelerde eski

baslangictan beri gerundiurn eki olarak gorrnekteyiz. Boylece bu gerundiurn olurnlu fiile

olurnsuz bir gerundiurn ekinin getirilrnesi ile yapihyor gorunmekteclir.100

Babam.gelmeden

Ali

onu bizim bahceye getirdi. IOI

Sadece agzina cok eksi bir erik

tadi

yayilnus gibi yitzuni) burust urdu blr on, sonra arkasiru dondu ie geriye /11( bakmadan, inini terk eden yasli ve soylu bir arslan

eib: azametle ciku satondan.'?'

97 _{Borav Uras, Geleccge YlirUyli~. Lefkosa 200 I, 121.} ?S L' j' ,,,

Avse r.,u in. age, U).

,;\v~e Kulin, age, !0-l.

1luharre111 Erg in, age, 3 30.

;oi Duvau Aseua, a~e. :2

,(\ . .• ...

Hali! sofruya a{h:1 1f!'1 kaoaklanmI,;fl, kaniyordu durrna dan 1

-m.Ad.An olumsuz anlamli gerundiurndur: Cekinpieden soyleyebilirsin .... Ancak

u zarf fiil zamanca oncclik anlarm da tasrmaktadrr: Canakkale )•e varmadan koptu

-rvamet. Gun dogniadan neler dogar .. bu kullarurruyla -111/ldAn gerundiumlannin Fski

,m;111!1 Turkccsi inAd ln scklindcn gcldigini bil iyoruz: Cok altimetler beliin]!

I I. 104

.:.~· I/It'( 111 ...

[ski Turkccde -mADI. -111,ll>/11 sckl indcdir. -p gcrundiumunin olurnsuzu 111:ll)!

-pun gerundiumunin olurnsuzu 111AD/n'd1r Olurnlu sck linin ak sinc. t n ilc

. I . . I d I l 111'

~cn1$ e1111~111 o umsuzu · a 1a yaygmc ir: ·

tokuz tatar kal-mtatu kalti dokuz Tatar (orada) kalrnadan geldi (R OJ).

tun sayu, od yaz-mattn, muntag sakinc kilsar

bu sckilde dusunursef'TTv A 109)

her gece zamaru kacirmadan

Dogu Turkcesinde

~p. - pan,

ve

-a.

-u, -yu gerundiumlannin olurnsuzlann

yapmaya yarayan -mAdln (nadiren --mAyln) gerundiumu -rnadan, -madigindun

I I I. I 06

311 am anna ge ir:

su ·a1 sormadtn hod aytur rast cavab soru sorrnacian dcgru cevabi

soyler(MM 11: 1)

imvanmadin rahat yak ernek cekmeden rahat yok(NF

IM:10)

koylar birla baru bilmadin mum/a yatur

;atar(NF 22:5)

koyunlar ile gidcmedigindcn burda

Cagatay Turkcesinde olumsuz gerundiurn eki

(;ogun.lukla -inay seklinde ktsalulir: 1

-mayin kullaru lir. Ancak

ioJ Yasar Kernal, age. 32.

1(/.l

··r . .

_{ansm anguot u, age, ·} 8 - l 4 '.., _{:J .,_.}

l<j~ /\ Von Cdb;in -age

S7.

' " vlchmct Akahn. ;.gc\ l ' - 'ldnn,:,1 .vkahn. ,1ge, :37.

38

gclirsc agzrrn (dudagrru ) oprncden

b1rakma(Ub. U64v:5 )

Eski Anadolu

Turkcesinde

cogunlukla -m/idln seklinde gorulen bu gerundium

.k i QJ \C SN.de· mAyln olarak da tcsbit edilrnistir. 108

cighinmtiyin galmdruiz ta 'ci! olsun cglenmeden gclmeniz accle olsunt Q,' ~58)

hie Cnuliikmciyin kolaytn gc)::/adi hie krzrnadan kolayrru arad1(SN 191 :5)

-m Ad+n gerundium ck ini almis kclimclcrin iusu] v« _. ,. Zelihu'is» bclirlcdiuimiz ~

kullarum ozellikleri sunlardir:

Olumsuzluk ifacle eden bir gerundiurn ckidir. lcinde olumsuzluk eki bulundugu,

olumsuz

Iii!

govdesine dayandrgi icin

olumsuz fiil

kok

ve govdelerine

getirilir.

Yaygm

bir kullarurna sahip olrnayan bu gerundium ekinin eserde yalruzca bir ornegi

bclirlenrnistir. Bu ornekte ek -mAdln sek lindedir.

Kakrrnadm == kaki-rnadm Kakunadin Zeliha'ya am goru

55

I

4

Onu gorup Zeliha'yt kirrnadan.

Turkiye Turkcesinde -mAdAn gerundium ek iriin oldukca yaygin bir kullarurna

sahip oldugu gortilmektedir:

Kendi mahallelerinin ve dernegin bulundugu semtin karakollanm araytp,

1· I k I .. '09

,w1111~·nw, a11 .apotmistt le efonu

nazar oz oijindti tutupan yigi:

insan

kendini

goz

oniine alip ycmeli(MM

Deli gibi olnius, d urmada n durniadan omJ.\/170 vuranlara vuruyor. t ukurenlere

uiki:in'Jyorm11~·.111

-UhAn, -lJbAnl, -UbAnln

Turk iyc Turkccsindc kullamlrna; an, unutulrnus bir gcrundiurn ck idir. J\stl ck

-Ub.ui scklindcdir; ancak -Ub Anl Vt' UbAn/11 scklinde kullaruldrg: da gbrumcktedir.

lk inci vc ucuncu kullarumlar ilk scklin gcnislerncsi sonucu ortaya 91k1111$l1r.

112

-Ub An. -Up dolayrsiyla -p gcrundiurnundan crkmisur. Ancak bu turcyis cok

csk idir. Daha [ski Turkcenin baslarmda --pAn seklinde bu gcrundiumu goruruz. -p

gcrundiumuna bir -An unsurunun eklenrncsi ile ortaya cikrrus oldugu gorulen bu

gcrundium ck i sonradan -p gerundiumunun gclisme seyrine uygun olarak Bat:

Turkcesinde basma unlu almis ve "p" sesi de iki unlu arasinda "b" oldugu icin -Ub An

sekline gccrnistir.

Eski

Anadolu Turkcesinde sonradan bunclan -Ub Ant ve -Ub Anln

sekilleri de cikarak bu uc; sekil yan yana kullamlrrnsur: iste-y-uben, kalk-ubant var-

ubantn, di-y-ubenin ... Bu ek ler fon.ksiyon bakumndan -Ar/lk ekinden farksizdir. Bu

ncdenle -ArAk ekinin kullarusi genisledikce -Uban ortada.n kalkrnaya baslarnis ve

sonunda ycrini tamarruyla bu eke birakmrsur. 113

Dogu Turkcesinde Eski Turkcede oldugu gibi

eki\1-pAn

sekli gliri.ilmektedir. -

p gerundium ekinin genisletilrnis bir sekli olarak, ozellikle siirde vezin zaruriyeriyle

kullarulmaktadir: 114

39:7)

Cagatay Turkcesinde =ban seklinde gorulen bu ek vezin zaruriyetiyle

kullarnlir.115

111 _{Yasar Kcrnal. ase, 14.}

I" i 1· .- '"O

. ·: t\1u1,arrc1n ~..._r·g.n1.ag,e . .>,:,

'1' ,\1uharrem Er1m,al.!e. 330

,·i vlchmet r\kal~n

1ge.

106