Bilim ve Teknik
6
H A B E R L E R ‹
A l p A k o ğ l u - R a ş i t G ü r d i l e k
Avrupalı ve Amerikalı fizikçiler bi-lim için masalsı bir ortam istiyor olma-lılar ki, Almanya’nın devreden çıkar-dığı güçlü bir sinkrotron X-ışını kay-nağına ev sahipliği için yarışan ülkeler arasında Ürdün ön plana çıktı. Tesisin isteklileri arasında Türkiye de bulu-nuyor.
Bir halka (daha doğrusu bir sekiz-gen) içinde mıknatıslarca hızlandırılan elektronların, köşeleri dönerken yitir-dikleri enerjiye sinkrotron ışınımı de-niyor. Bu ışınım, güçlü ve "temiz" X-ışınları biçiminde ortaya çıkıyor. Mole-küllerin yapısının belirlenmesi, mole-küler çevre bilimi, yüzey ve arayüz bi-limi, mikro-elektromekanik makineler üretimi, X-ışını görüntülemesi, arke-olojik mikroanaliz teknikleri, malze-melerin sınıflandırılması gibi alanlarla tıpta büyük kullanım alanına sahip bu gibi sinkrotron kaynaklarına istem artı-yor. Bu nedenle daha modern ve güçlü sinkrotron tesisleri yapılıyor ve Alman-ya’da bu kervana katılmış bulunuyor. Söz konusu makine, Berlin’de bulunan Bessy-1. Futbol sahası büyüklüğünde ve 0.8 GeV (milyar elektronvolt) gü-cündeki tesis, yerini daha güçlü Bessy-2’ye bırakmaya hazırlanıyor. Ancak Av-rupalı ve Amerikalı X-ışını fizikçileri, Bessy-1’i çürüğe çıkarmak yerine, ge-liştirerek bir Orta Doğu ülkesine gön-dermeyi kararlaştırmış bulunuyorlar. Tesisin yeni adı da, yeni yerine uygun: SESAME (susam): İngilizce "Orta Do-ğu’da Deneysel Bilim ve Uygulamala-rı için Sinkrotron Işınımı" sözcükleri-nin baş harflerinden oluşuyor. Amaç, bilimsel olduğu kadar biraz da siyasal.
İsviçre’de bulunan Avrupa Parçacık Fiziği Laboratuvarı (CERN) gibi, böl-gesel temelde bilimsel işbirliğini geliş-tirecek bir merkez olması planlanıyor. Merkezin öteki üyeleri, Ermenistan, Fas, Filistin, İsrail, Kıbrıs Rum Yöneti-mi, Mısır, Umman ve Yunanistan. SE-SAME bu ülkelerce finanse edilecek ve işletilecek. Ayrıca aralarında ABD, Almanya, İtalya, İsveç, İsviçre, Japon-ya ve RusJapon-ya’nın da bulunduğu bir grup ülke de destek sağlayacak. Önemli bir koşul, merkezin tüm üyelerin bilim adamlarına açık olması. Bilimsel işbir-liğinin, siyasi uzlaşmazlıkların çözü-münü kolaylaştıracağı düşünülüyor.
Rus ve Ermeni bilim adamlarından oluşan bir ekip, Bessy-1’in söküm işini Eylül ayına kadar bitirmeyi hedefliyor. Tesisin Ürdün’e taşınması yolundaki tavsiye kararı, üye ülkelerin temsilcile-rinden oluşan bir geçici konseyin 11 üyesinin Nisan ortalarında Paris’te yaptıkları bir toplantıda alındı.
Proje-nin Ürdün’de gerçekleştirilememesi halinde sıradaki aday Ermenistan. An-cak alınan kararların, geçici konseyin tüm üyelerinin haziranda yapacakları bir toplantıda onaylanması gerekiyor.
CERN’in eski yöneticisi ve SESA-ME geçici konsey başkanı Herwig Schopper, yedi aday ülke içinden Ür-dün’ün seçilmesinin kolay bir karar ol-madığını, ancak kararın yansız bir tu-tumla ve bir işbirliği havası içinde alın-dığını vurguluyor. Schopper’e göre projenin amacı da zaten bu: "Değişik ulusları biraraya getirmek ve bilimi ba-rış için bir araç ve katalizör olarak kul-lanmak. " Ürdün’deki Al-Balqa Uygu-lamalı Bilimler Üniversitesi Rektörü Halid Toukan’a göre Ürdün’ün seçil-mesinin nedeni, ülkenin bölgedeki merkezi konumu. Bölge ülkeleriyle, projenin denetleyicisi UNESCO’nun katkılarına karşın, merkezin finansma-nı ve kuruluş masraflarıfinansma-nın karşılanma-sı sorunları tümüyle çözümlenebilmiş değil. Ürdün Kralı II. Abdullah, mer-keze beş yıl süreyle yılda 1 milyon do-lar katkıda bulunmayı taahhüt etmiş durumda. Öteki üyelerin de gerekli paranın kalan bölümünü aralarında paylaşmaları isteniyor. Schopper, yal-nızca sinkrotron halkasının kurulması ve geliştirilmesinin maliyetini 20 mil-yon dolar olarak hesaplıyor. 10 elekt-ron demet hattı ve tesisin yer alacağı binanın beş yıl süreceği sanılan inşaatı-nın da benzer bir fiyat etiketi taşıyaca-ğı düşünülüyor. Tesisin yıllık işletme masraflarınınsa 3.5 milyon doları bul-ması bekleniyor.
Nature, 20 Nisan 2000
