2.01.2020Prof.Dr. Ayhan BAŞTAN

(1)

EVCİL HAYVANLARDA

DOĞUM BİLGİSİ VE JİNEKOLOJİ

DERSİ

Prof. Dr. Ayhan BAŞTAN abastan@ankara.edu.tr

Evcil Hayvanlarda Üreme Organlarının

Anatomik Yapısı

ve

Fizyolojisi

Önerilen Kaynaklar

•Çiftlik Hayvanlarında Doğum ve Jinekoloji

•Evcil Hayvanlarda Doğum ve İnfertilite

•Veterinary Reproduction and Obstetrics •Reproduction in Farm Animals

•Current Therapy in Large Animal Theriogenology

2.01.2020 Prof.Dr. Ayhan BAŞTAN 3

•Veterinary Obstetrics and Clinical Diseases

•Canine and Feline Endocrinology and Reproduction

•Eqine Reproduction

•Equine Reproductive Phsiology, Breeding and Stud Management

•Animal Breeding and Infertility

Doğum Kanalı

(2)

•

Pelvis kanalının kranialde bir girişi (Apertura pelvis

kranialis) ve kaudalinde bir çıkışı (Apertura pelvis

kaudalis) bulunmaktadır.

Apertura pelvis kranialis

•Dorsalde sakrumun tabanı, lateralde iliopectina, ventralde pecten pubis’ten şekillenir.

•İnek ve koyunda ovaldir.

Apertura pelvis kranialis’in evcil hayvanlarda görünümü

Apertura pelvis caudalis

•Apertura pelvis cranialis’e göre dar ve küçüktür.

•Apertura pelvis cranialis ve apertura pelvis caudalis doğumda yavrunun dışarı çıkışında en büyük engeli oluşturur.

Omuz Omuz Pelvis

(3)

Çıkış Çizgisi

•Taban veya tavandan eşit

uzaklıktaki noktaların birleşmesiyle şekillenen eksendir.

•Doğuma yardım sırasında yavru bu eksen doğrultusunda çekilmelidir.

İnek

Kısrak

Pelvis Ligamentleri

•

Lig.iliosacrale ala iliumun medialini sacruma bağlar.

•

Doğum sırasında bu ligament gevşer.

•

Lig.sacrospinotuberosum pelvisin lateralini kaplar.

•

Prepubic tendo m.recti abdominis’in pubise yapıştığı

yerde oluşur. Pelvisin kemik yapısını yerinde tutan en

önemli ligamentlerden biridir.

2. Yumuşak Doğum Kanalı

•

Uterus,

•

Cervix uteri,

•

Vagina,

•

Vulva

Dişi Üreme Organları

(4)

Ovaryum

•Ovaryumun 2 önemli fonksiyonu vardır;

•Ovum veya yumurta üretmek,

•Östrojen, progesteron ve oksitosin gibi hormonları salgılamaktır.

Ovaryum, inek, koyun ve keçide badem şeklindedir.

•Medulla kısraklar hariç en iç kısımdadır ve ovaryumu besleyen

damarlar bu bölgede yer alır.

•Korteks medullayı çevreler, parenşim hücreleri ve bol miktarda

bağ dokudan oluşur.

•Korteksin dış yüzü kapsula ile örtülüdür.

Kısraklarda ovaryum fasulye şeklindedir.

Ovaryum

•İneklerde 3,5-4 cm uzunluğunda 2,5 cm genişliğinde ve 1,5 cm boyundadır.

•Gebelik dışında pelvis girişin lateral çizgisinin ortasında, external iliac arterin cranialinde yer alırlar.

•Dişi gametlerinin ve cinsiyet hormolarının yapıldığı yerdir.

•Büyüklüğü seksüel siklus dönemine göre değişmektedir.

(5)

İnekte ovaryumlar gebelik dışında pelvis girişin lateral çizgisinin ortasında, external iliac arterin cranialinde yer alır.

Gebelikte ise gebelik dönemine göre yeri değişir.

Kısrakta ovaryumun lokalizasyonu

Kedilerde ovaryumun lokalizasyonu

Kedi ovaryumunun görünümü

Köpekte ovaryumların lokalizasyonu

(6)

•Farklı büyüklükte birçok yapı, ovaryum üzerinde çıkıntılar yapar.

•Ovulasyonu takiben follikül duvarını saran hücreler kollabe olur ve corpus luteum şekillenir.

•Corpus luteum ovaryum yüzeyinden volkan krateri tarzında çıkıntı yapmış, 1-1,5 cm büyüklüğünde yapıdır.

Ovaryum

•Lateralde mezovaryum, medialde lig.suspansorium ovari ile lumbal bölgeye bağlanırlar.

•Türlerin çoğunda badem, kısrakta fasülye şeklindedir.

•Ovaryum medullası (zona vasculoza, substantia corticalis) kısraklar hariç en iç kısımda yer alır ve ovaryumu besleyen damarlar yer alır.

•Cortex (zona paranchymatosa, substantia corticalis) medullayı çevreler. Paranşim hücreleri ve bol miktarda bağ dokudan oluşur.

•Corteksin dış yüzü kapsula ile örtülüdür.

•En dış yüzeyde primer cinsiyet hücrelerinden şekillenen tek katlı germinatif epitel tabakası bulunur.

•Kısrakta corteks ve medullanın konumu ineklere göre terstir.

Ovaryum (3) (Kısrak)

Oysa kısraklarda ovaryum üzerindeki yerleşim

ineklerdekinin tersidir.

(7)

Follikül kisti

2.01.2020 Prof.Dr. Ayhan BAŞTAN 39 2.01.2020 Prof.Dr. Ayhan BAŞTAN 40

Corpus luteumun kesiti

(8)

Ovidukt

•Fertilizasyonun gerçekleştiği

yerdir.

•Ovidukt’un ovaryuma doğru açılan geniş bir ağzı vardır.

•Ovulasyon sonrası infindulum ovumu tutar ve ovidukt kanalına doğru yönlendirir.

•İneklerde ovidukt 20-30 cm uzunluğunda, 0,5-4 mm çapında ovaryum ve aynı taraftaki cornu arasındadır.

•Mezosalpinks içindedir.

•Oviduktun ovaryuma bakan yüzü geniştir

fimbria ovarica

adını alır.

•Ampulla ve isthmus diye 2 bölüme ayrılır.

(9)

Uterus

•İneklerde uterus’un 2 kornusu ve 1 korpusu vardır.

•Fertilize ovum oviduktan uterusa doğru göç eder ve uterusta

bölünmeler geçirir.

•Uterusta fötal membranlar gelişir ve plasenta oluşmadan önce embriyo uterus sütü ile beslenir.

(10)

Uterus

İneklerde üreme kanalının görünümü

Dişi Genital Kanalı

Corn u

Corpus uteri

idrar kesesi ovaryum

•Cornu uteriler tubuler yapıda, dış bükey yüzleri dorsale, anterior ve mediale dönük biçimde kendi üzerine kıvrılmış haldedir.

•İneklerde cornu uterilerin çapı 2-3, uzunluğu ise 25-40 cm’dir.

Rektal muayenede 70 günlük gebeliğe ilişkin bulgular Sacrumun

promontorımu

Sağ cornuda yavru zarları ve yavru suları vardır Sağ ovaryum

Sol ovaryum ve üzerinde Corpus Luteum Sol cornuda yavru bulunmaktadır

90 GÜNLÜK GEBELİKTE UTERUSUN LOKALİZASYONU GÖRÜLMEKTEDİR

Sol ovaryum

üzerinde CL

Sağ cornuda yavru zarları ve suları bulunmaktadır

Sol böbrek Sağ böbrek Duedonumun Caudal flexurası Uterus asıcı ligamenti

Vagina İdrar kesesi Uterusu yavru nun bulunduğu sol cornusu Cervix

GEBELİĞİN 4. AYI SONLARINDA UTERUSUN

POZİSYONU

(11)

Gebeliğin 5. aylarında uterusus karın boşluğun derinlerine gider ve palpasyonla uterusa ve yavruya ulaşmak zordur

BU DÖNEMDE EN ÖNEMLİ GEBELİK BULGUSU PLASENTOM VE FREMİTUS’TUR

DOĞUMA YAKIN DÖNEMDE UTERUS VE FÖTUSUN

LOKALİZASYONU

placentomlar

Ön bacak ek lemden bükülmüş vaziyettedir.

Arka bacağın duruşu

İneklerde uterus skorlama sistemi

3. Pyometra tedavisinde endikedir.

Pyometra _{Gebelikte asimetri}

Pp. 12. saatte uterusun görüntüsü

(12)

•Endometriyum, myometriyum ve perimetrium katlarını içerir. •Endometriyum plasental bağlar kurup embrio ve yavrunun

gelişmesi ve korunması için plasentanın maternal bölümünü oluşturur.

Cornu uteri

Corpus uteri

Cervix halkaları

•Ruminant endometriyumunda karunkullar vardır.

•Karunkullar gebelik dönemlerinde yavru zarlarının bağlantı yeridir.

•İneklerde karunkulların sayısı 80-120 adettir.

Gebe olmayan uterusta karunkulların boyu yaklaşık 15 mm civarındadır.

Gebelik sırasında 10-12 cm. uzunluğa, 3-4 cm genişliğe ve 2-2,5 cm kalınlığa ulaşır.

(13)

CorpusUteri-Cervix-Vagina

(14)

•Kısraklarda korpus uteri ineklere oranla daha gelişmiştir.

•Endometrium’da kısraklara özgü endometrial krypt’ler bulunur

ve bu yapılar gebelik sırasında hormon salgılar.

•Köpeklerde uterus ince barsakların dorsalinde yer alır.

•Korpus uteri küçüktür (2-3 cm.)

•Kornular uzundur (12-15 cm)

•Lig lata uteri geniştir.

Cerviks

•Cerviks’te annular halkalar mevcuttur.

•Cerviks spermatozoonların uterusa doğru geçmesini, doğum zamanı genişleyerek, fötusun dışarı çıkmasını sağlar.

•Gebelikte kalın bir mukus salgısı ile kapalıdır.

•Uterus ve vagina arasında yer alan sfinkter benzeri bir yapıdır.

•İneklerde yaklaşık 10-12,5 cm uzunluğunda, 2,5-5 cm çapındadır.

•Ağırlıklı olarak bağ dokudan ve az miktarda kastan oluşur.

•Ruminantlarda transversal yapıda annular halkalar bulunur.

•İneklerde elle genişletilemez. Kısraklarda genişletilebilir.

•Vagina tarafındaki kısmı vaginanın ventraline çıkıntı yapar dorsale doğru kıvrılır.

•Mukozasında bezler bulunmaz. Goblet hücrelerinden müköz kaynaklı akıntı salınır.

(15)

•

Östrus sırasında vulvadan çara gelir.

•

Gebelikte cervikal sıvılar bariyer görevi görür.

•İneklerde genital organların muayenesinde kriter doku cervikstir.

•Cerviks anatomik yapısı nedeniyle bu bölgedeki diğer dokulardan kolayca ayrılmaktadır.

(16)

•Cerviksin muayenesinden sonra uterusun muayenesine geçililir.

•Uterus intercornual ligamentten tutularak veya avuç içine alınarak pelvis boşluğuna çekilir ve muayenesi yapılır.

Vagina-Vulva

•Vagina çitleşme organıdır.

•İneklerde doğal çiftleşmede

spermatozoonlar vagina’nın servikse yakın bölümüne bırakılır.

•Suni tohumlama yapıldığında sperma vagina ve serviksten geçirilerek kornulara bırakılır.

•Vagina’nın dışarı açılan kısmına ise vulva denilir.

•Üreme kanalının kas tabakası açısından en az gelişmiş bölümüdür.

•Normal siklus gösteren hayvanlarda vagina epitel katı ovaryumlardan salgılanan hormonlar nedeniyle değişiklik gösterir.

Bir inekte Bartholin bezi kisti

Vulva

•Kalın, içe doğru kıvrılmış, ve her iki kommisura’sı belirgin (ineklerde ventrali sivri, kısraklarda yuvarlak) ve birkaç uzun kılla örtülü bir organdır.

•Kısrakta vulva dudakları kılsızdır.

(17)

Episiotomi

Episiotomi sonrası mukozanın dikilmesi Derinin dikilmesi

Klitoris

•Dişilerde penisin rudimenter kalıntısıdır.

•Kısa ve keskin bir çıkıntıdır, 10-12 cm uzunluğunda esnek bir organdır.

Bir dişi köpekte klitoral hipertrofi olgusu

(18)

1.Ovaryum arteri 2.Uterus arteri 3.Vaginal arter 4. Ovaryum veni 5.Uterus veni 6.Vaginal ven İnek Köpek

1.Ovaryum arteri 2.Ovaryum arterinin uterusa olan dalı

3.Vaginal arter 4.Uterus arteri

1

2 ₃

4

Üreme Organlarının Sinirsel İnervasyonu

•Pelvis kanalı somatik ve otonom 2 grup sinir sistemi tarafından inerve edilir.

•Somatik sinirler vulva ve pelvisi inerve eder.

•Otonom sinir sistemi ise genital organların sinirsel inervasyonunu sağlar.

Üreme Sistemi

•

Reprodüktif fonksiyonlar için beyinde lokalize 2

önemli organ vardır.

•

Bunlardan birisi

hipothalamus

’tur.

•

Hipotamus vücut ısısının kontrolü, yeme-içmenin

düzenlenmesi gibi değişik fonksiyonları olan bir

organdır.

(19)

•

Hipotalamus sinir sistemi aracılığıyla sinirsel mesajlar

alır ve gönderir. Bu mesajlar endokrin organlarca

hormonal mesaja dönüştürülür.

•

Diğer organ ise beyinin tabanına lokalize olmuş olan

hipofiz bezi

’dir. Hipofiz bezi ön ve arka hipofiz bölgesi

diye 2 bölgeye ayrılmaktadır.

Hipofizyel portal damarlar Ön Hipofiz Arka Hipofiz LH, FSH, ACTH PRL, GH, TSH Salınımı Dolaşıma Oksitosin salınması Hipotalamus Üst Hipofizyel Arter GnRH salgılayan nöronlar Releasing faktör ve oksitosin sentezleyen nöroendokrin hücreler

Dişilerde Reprodüktif Yaşamın Aşamaları

•Pubertas

•Östrus siklusu

•Fertilizasyon

•Gebelik

•Doğum

•Postpartum siklik aktivite

Pubertas

•

Dişide seksüel değişikliklerin başladığı, seksüel

olgunluk dönemine pubertas adı verilir.

•

Pubertas,

dişilerde

fiziksel

olgunluğun

tamamlanmasıyla başlar.

•

Pubertasın başlaması; hayvanın yaşına, gelişme

kapasitesine ve genetik potansiyeline bağlıdır.

•Pubertas dönemindeki değişiklikler ovaryum aktivitesine

(20)

GnRH Dalga Sıklığı

•Prepubertal Dönemde

•GnRH dalga sıklığı minumumdur.

•FSH ve LH düzeyi düşüktür.

•Follikülogenezis ve spermatogenezis minumumdur.

•Pubertal Dönemde

•GnRH dalga sıklığı ve dalga boyu artar.

•FSH ve LH düzeyi artar.

•Follikülogenezis ve spermatogenezis hızlanır.

Tonik Dalga

•Doğumdan hemen sonra her bir düve ovaryumunda 150,000 köpekte ise 70,000 primer veya primordial follikül vardır.

•Follikül sayısı pubertasa kadar azalır.

•Hiçbir follikül pubertas öncesi dominant follikül aşamasına ulaşamaz. Çünkü bu dönemde LH dalga sıklığının azdır.

Pubertas’ın Başlamasını Etkileyen Faktörler

•Beslenme

•Erkeğin varlığı; Koyunlarda

koç etkisi pubertası

hızlandırmaktadır.

•İklim

•Irk

•Diğer faktörler

•Erkekle birlikte bulunma, gün ışığı, ekzersiz, feromonlar, çevresel etkiler, endokrin fonksiyon bozuklukları

(21)

Evcil Hayvanlarda Pubertasa Ulaşma Yaşları

İnek

7-18 ay

Kısrak

1-2 yaş

Koyun

6-15 ay

Keçi

4-8 ay

Köpek

6-20 ay

Kedi

7-12 ay

Domuz

6-8 ay

İNEKLERDE PUBERTAS

•Düveler 5-20 aylık yaşlarda ilk östrusu gösterirler.

•Vücut ağırlığı yaştan daha belirleyici bir göstergedir.

•Etçi inek ırklarda pubertas için erişkin vücut ağırlığının %50’sine, sütçü ırklarda ise %35-45’ine ulaşması beklenir.

•

Holstein ırkları pubertasa 240-260 kg, Herefordlar

270-300 kg ve Anguslar ise 230-250 kg canlı ağırlığa

ulaşınca erişir.

(22)

KISRAKLARDA PUBERTAS

•Aşım sezonu, günlük ışık alma süresinin uzadığı dönemlerde başlamaktadır.

•Bu dönem kuzey yarım kürede ilkbahar,Güney yarım kürede sonbahar aylarıdır.

•Güney yarım küredeki at ırklarının %90’ı Kasım- Şubat ayları arasında seksüel aktivite gösterirken, Kuzey yarım kürede Mayıs -Kasım ayları arasında seksüel aktivite göstermektedir.

•Ekvatorda ve ekvatora yakın bölgelerde yaşayan kısraklar yıl boyu östrus gösterirler.

•Ülkemizde ise kısraklar için aşım sezonu Ocak-Haziran aylarıdır.

•Kısraklarda aşım sezonunun başlamasında fotoperiyot etkilidir.

•Fotoperiyot etkisini

melatonin

hormonu aracılığıyla gösterir.

KÖPEKLERDE PUBERTAS

•

_{Köpeklerde pubertas yaşı ırklara bağlı değişir.}

•

Küçük ırklar 6-10 ay, büyük ırklar ise 18-24 aylık iken

ilk östruslarını gösterir.

•

İlk östruslarda östrüs belirtileri belirgin olmayabilir, bu

duruma sakin kızgınlık denir

.

ÖSTRUS SİKLUSLARI VE EVRELERİ

•

Proöstrus

•

Östrus

•

Metaöstrus

•

Diöstrus

•