TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ
Doç. Dr. Fevziye Sayılan Kocayiğit ARP472 Toplumsal Cinsiyet ve Eğitim Dersi
Açık Ders Malzemeleri
Toplumsal cinsiyet eşitliği hak temelli bir yaklaşımdır ve
kadınların hayatın tüm alanlarında temel hak ve özgürlükleri eşit ve adil biçimde kullanması için
gerekli düzenlemelerin ve
önlemlerin tamamını içerir.
Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitliği ne anlama gelir?
Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitliği, eğitimde (erişim, eğitim süreçleri ve eğitimin çıktıları) kız ve erkek çocuklarına her türlü kalıp yargıdan uzak biçimde, gerçek anlamda eşit haklar tanınması, eşit fırsatlar sağlanması ve eşit muamelenin güvence altına alınması anlamına gelir.
Bu hedefe, eğitime erişim, eğitim ortamları ve süreçleri ile eğitim yönetiminin kız ve erkek çocukların farklı öncelikleri, ihtiyaçları ve beklentilerini dikkate alan plan, program, politika ve uygulamalar yoluyla ulaşılabilir.
Bkz. http://etcep.meb.gov.tr
EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET
EŞİTLİĞİNİN EVRENSEL DAYANAKLARI
• Eğitimde Ayrımcılığa Karşı Sözleşme (UNESCO) 1960
• CEDAW (Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (1979)
• Pekin Eylem Planı, Pekin+5 Süreci (1995)
• Hamburg 5. Uluslararası Yetişkin Eğitimi Konferansı (CONFINTEA 5) ile saptanan yetişkin ve yaygın eğitimde toplumsal cinsiyete eşitliğini sağlamaya yönelik hedefler ( 1997)
• Dakar Eylem Çerçevesi (UNESCO): Herkes için Eğitim (Education for All) (EFA) (2000)
• BM Milenyum Kalkınma Hedefleri (2000)
TÜRKİYE’D EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİNİN YASAL DAYANAKLARI
• Ayrım gözetmeme ilkesi Anayasa’nın “Kanun Önünde Eşitlik” başlığı altında 10. Maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu hükme göre, devlet ve idari
organlar bütün işlemlerinde eşitlik ilkesine göre hareket etmek zorundadır.
• “Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasî düşünce, felsefî inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayırım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir. Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir. Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini
sağlamakla yükümlüdür. Bu maksatla alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı olarak yorumlanamaz.” İfadesi ile kadın-erkek eşitliği ilkesini vurgulamakta ve devlete kadın-erkek eşitliğini “yaşama geçirme” yükümlülüğü vermektedir.
• bkz. http://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/anayasa.uc?p1=90
Anayasanın Eğitim ve Öğrenim Hakkı’nı düzenleyen 42’nci maddesine göre:
“Kimse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz […] İlköğretim kız ve erkek bütün
vatandaşlar için zorunludur ve Devlet okullarında
parasızdır […]”
1739 Sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’nda Eşitlik İlkesi
Genellik ve eşitlik ilkesi: Eğitim kurumları dil, ırk, cinsiyet ve din ayrımı gözetilmeksizin herkese açıktır. Eğitimde hiçbir kişiye, aileye, zümreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz. (Mad. 4)
Eğitim hakkı ilkesi: İlköğretim görmek her Türk vatandaşının hakkıdır. (Mad. 7)
Fırsat ve imkân eşitliği ilkesi: Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır.
(Mad.8)
Karma eğitim ilkesi: Okullarda kız ve erkek karma eğitim yapılması esastır. Ancak eğitimin türüne, imkân ve zorunluluklarına göre bazı okullar yalnızca kız veya yalnızca erkek öğrencilere ayrılabilir.
(Mad. 15)
Online erişim için bkz. http://mevzuat.meb.gov.tr/html/88.html
TÜRKİYE’D EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİNİN YASAL DAYANAKLARI
Bu yasal çerçevenin yanı sıra Türkiye eğitim hakkını genişleten uluslararası sözleşmeleri de imzalamış bulunmaktadır.
Türkiye BM Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesini (CEDAW), Pekin Deklarasyonunu, Çocuk Hakları Sözleşmesini imzalamıştır; Birleşmiş Milletler Bin Yıl Kalkınma Hedefleri ile AB Ulusal Rapor çerçevesinde eğitimde cinsiyet eşitliğini sağlamaya yönelik önlemler almayı taahhüt etmiştir.
Bu çerçevede 7. Beş yıllık Kalkınma planından başlayarak toplumsal cinsiyet eşitliği kalkınma planlarına girmiştir.
8. Beş Yıllık Kalkınma Planına kadınların toplumsal konumlarının güçlendirilmesi, etkinlik alanlarının genişletilmesi, eşit fırsat ve olanaklardan yararlanmalarının sağlanmasına yönelik üç politika doğrudan eğitimle ilişkilendirilmiştir. Kadınların eğitim düzeyinin yükseltilmesi, kadın okuryazarlığının artırılması, eğitime etkin katılımı, toplumun önyargılardan
arındırılması için örgün ve yaygın eğitim yanında kitle iletişim araçlarından yararlanılması hedeflenmiştir.
9. Beş yıllık Kalkınma Planında kızların ilköğretimde okul terklerinin azaltılması için önlemler alınması, Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü’nün kadınların eğitimi ile ilgili politika belgesinde kızlar açısından eğitimde fırsat eşitliğini engelleyen faktörler tanımlanmış ve önlemler önerilmiştir (KSGM, 2008).
10. Beş Yıllık Kalkınma Planında; eylem planı hedeflerinin gerçekleşmediği; mevcut politikalar arasında eşgüdüm
sağlanamadığı için okula erişimden başlayarak, mesleki eğitim ve yetiştirmeye kadar eşitlik göstergelerinin izlenemediği;
yaygın eğitim ve enformel öğrenme mecrası olarak medyada cinsiyetçiliğin devam ettiği; önemli adımlar atılmakla birlikte sorunun hemen her düzeyde varlığını sürdürdüğü saptanmıştır.
TÜRKİYE’D EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİNİN YASAL DAYANAKLARI
Türkiye’nin fırsat eşitliği politikası her iki cinse eşit imkanlar ve sorumluluklar verilmesini esas almaktadır (UNICEF, 2003:16).Türkiye’de kız ve erkek çocuklar Cumhuriyetin ilk yıllarından beri eğitimin her düzeyindeki okullara erişim açısından yasalar önünde eşit konuma sahiptir. Temel eğitim zorunlu bir haktır.
İlköğretimi takip eden eğitim düzeylerine devam ise,
öğrenci ve ailesinin isteğine bırakılmıştır. Ancak
uygulamada, her iki cinse yönelik bu eşitlikçi
davranış, eğitime erişimin engellerini ve ayrımcılık
doğuran sonuçlarını tanımadığı için erkekler lehine bir
durum yaratmaktadır.
EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ
Eğitimde cinsiyet eşitliği politikalarının temel amacı, geleneksel cinsiyet rolleri ve kalıpyargılarını ortadan kaldırmaktır.
Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitliğinin iki boyutu vardır. Birinci boyutu eğitim ve okul sisteminin her iki cinse ve cinsel kimliklere sunduğu olanaklar ve fırsatlarla ilgilidir. Eğitime erişim, devam ve tamamlamanın yasal olarak güvence altına alınmasını ve bu üçlü hedeften cinslerin eşit biçimde yararlanmasını ifade etmektedir.
Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitliğinin ikinci boyutu, eğitimin içeriği (müfredat ve ders kitapları) ve okul hayatının nasıl yapılandığı ile ilgilidir. Okullar ve eğitim sistemi biçimsel olarak her iki cinse eşit fırsatlar sunuyor göründüğünde bile, toplumsal cinsiyet eşitliğini tam olarak sağlayamamaktadır. Çünkü eğitim bilgi süreçleriyle ilgili olduğu kadar,
toplumsallaşma kalıplarıyla da ilgilidir. Eğitimin içeriği ile öğrenmenin, rehberlik ve yönlendirmenin nasıl
yapılandırıldığı, alan seçimi gibi konular önemli olmaktadır. Bu noktada her iki cinse eşit ve adil muamele açısından öğretmen tutum ve davranışları, ile okulun kültürel ortamı etkili olmaktadır.
Küresel eşitlik politikalarının hedefi örgün ve yaygın eğitim ile enformel öğrenme olanaklarına erişim ve katılmada toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamak olmakla birlikte, öncelikli olarak kızların eğitime erişiminin artırılmasını, okul terklerinin azaltılmasını ve yetişkin kadın okuryazarlığının artırılmasını; eğitime erişim, devam ve tamamlamanın yasal olarak güvence altında alınmasını, eğitimde eşitlik ve adaleti sağlamak için göstergelerin geliştirilmesini
hedeflemektedir
EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ GÖSTERGELERİ (UNGEI, 2012)
Eşit Erişim, Devam ve Tamamlama Göstergeleri
Eğitim sisteminin değişik seviyelerine kaydolan kadın ve erkek (K/E) sayısı Birinci sınıfa başlayan K/E sayısı
Düzenli devam edenler (K/E) Sınıf tekrarlayanlar (K/E)
Ortalama okula devam süresi (K/E) Mezun olan ve eğitimi
Tamamlayanlar (K/E)
Eğitim seviyeleri arasındaki geçişler (K/E)
Okuryazarlık oranları (K/E)
EĞİTİM SÜRECİNDE EŞİTLİK GÖSTERGELERİ
Müfredat ve ders kitaplarının içeriği
Öğretim metotları ve öğrenme ortamları
Değerlendirme süreçleri
Alanlara Ayrılma/Konu seçimi Başarı-Öğrenme sonuçları (K/E) (Sınavlardaki performans)
K/E öğretmen sayısı
Eğitim ve Okul Yöneticiliği (K/E)
Öğretmen tutum ve davranışları Öğretmen öğrenci oranı
Sınıftaki cinsiyet dengesi
Öğrenci başarısını etkileyen faktörler (K/E)
Öğrencilerin sağlık durumu Beslenme durumları
Çocuğun aile geçimine katkısı
Sınıfta/toplumda ayrımcılık (bağlama dayalı göstergeler gereklidir)
Eğitim Aracılığıyla Kazanılan Eşitlik
• Eğitim Yoluyla Kazanılan Haklar
• Eğitim yoluyla kazanılan statüler
• Eğitim istihdam ilişkisi
• Farklı eğitim seviyesindeki kadın ve erkeklerin işe alımı
• Farklı eğitim seviyeleri ve işe alımlarda cinsiyete dayalı ücret farklılıkları
• Eğitim yoluyla edinilen toplumsal kazanımlar
• Eğitim siyasal/toplumsal katılım ilişkisi
• Toplumsal cinsiyet eşitliği ve adaletini sağlamak için kaynakların yeniden dağılımı ve olumlu eylem programları
• Siyasal katılımdaki cinsiyete dayalı farklılık
TÜRKİYE’D EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ
Bütün bu ilerleme ve kazanımlara rağmen, eğitimin her aşamasında kız çocukları ve kadınlar daha az temsil edilmektedir. Son dönemin eğitimde cinsiyet eşitliğini sağlamaya yönelik politikaları ise, asıl olarak kız çocuklarının okullulaşma oranlarının yükseltilmesine, okul terklerinin azaltılmasına ve kadınların okur yazarlık oranının yükseltilmesine odaklanmıştır. Bu alanda Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) tarafından, çeşitli sivil toplum örgütleri (STÖ) ve UNICEF işbirliği ile “Haydi Kızlar Okula” “Baba Beni Okul Gönder” ve “Ana Kız Okuldayız” gibi çeşitli kampanyalar yürütülmektedir. Aynı zamanda Avrupa Birliği (AB) desteğiyle yapılan “Temel Eğitime Destek Projesi” gibi projeler ile özellikle kız öğrencilerin okul terk oranlarının düşürülmesi ve kadınlar için eğitim programlarının düzenlenmesi hedeflenmiştir. Kız çocuklarının okullulaşma oranının ve kadın okuryazarlığının artırılması stratejisi doğrultusunda düzenlenen bu kampanyalar ve projeler kızların okullulaşmasını iyileştirmekle birlikte, neo liberal yapısal uyum programlarının yarattığı toplumsal sonuçlardan ve eğitimin ticarileşmesinden özellikle alt gelir grubundaki kız çocukları olumsuz yönde etkilendiği görülmektedir (Sayılan, 2012)
EĞİTİMDE EŞİTLİK KAMPANYALARI
HAYDİ KIZLAR OKULA!
KIZ ÇOCUKLARIN OKULLULAŞMASINA DESTEK KAMPANYASI 2001-2005
Kız çocuklar için eğitim fırsatlarının artırılması, onları okula devam etmekten ve okulda başarı göstermekten alıkoyan tüm engellerin sistematik biçimde ortadan kaldırılması, tüm çocukların eğitiminde ulaşabilecekleri en üst düzeye kadar varabilmeleri için fırsat eşitliğine sahip olmaları, kız ve oğlanlara karşı cinsiyete dayalı her türlü ayrımcılığın da ortadan kaldırılması amacıyla “Haydi Kızlar Okula! Kız Çocukların Okullulaşmasına Destek Kampanyası” Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti- UNICEF 2001-2005 Ana Uygulama Planı kapsamında Milli Eğitim Bakanlığı ile UNICEF arasında imzalanan protokolle 2003 yılında başlatılmış, 2006- 2007 yıllarında ülke genelinde yaygınlaştırılmıştır. (MEB,2014)
EĞİTİMDE TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİ PROJESİ (ETCEP) MEB-AB (2014-2016)
-
ETCEP’infarkındalık artırma çalışmaları kapsamında Aralık 2015 - Haziran 2016 tarihleri arasınd a 10 il ve pilot okullarda yürüttüğü Yerel Toplumsal Seferberlik Kampanyası
etkinliklerine 500’e yakın gönüllü öğretmen ve 12 binden fazla öğrenci katılmıştır.
-Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Sertifika Programı kapsamında 189 eğitici aracılığıyla 6000 öğretmene eğitim verilmiştir.
-Kadın İdareciler ve Öğretmenler için Liderlik ve Girişimcilik Eğitimleri
- ETCEP kapsamında 14 öğrenim programı toplumsal cinsiyet eşitliği açısından incelenmiş ve bu programlar çerçevesinde 82 ders kitabı analiz edilmiştir.
-Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Duyarlı Okul Standartları belirlenmiş ve El Kitabı oluşturulmuştur.
-Okullar için Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Teminat Aracı" (OTCETA) geliştirilmiştir.
Bkz. http://etcep.meb.gov.tr/
SONUÇ
Cinsiyet eşitliği, kadın ve erkek arasındaki eşitlik, kadın ve erkek tüm insanların kendilerini geliştirme ve kalıplaşmış cinsiyet rolleri ve önyargıları olmadan tercih yapabilme özgürlüğüne sahip olmalarını kapsar... Cinsiyette eşit olma ihtiyaçlarına göre kadın ve erkeklere adil
muamele yapılmadır. Bu eşit muamele ya da hak, fayda, yükümlülük ve fırsatlara eşdeğer farklı bir muameleyi kapsayabilir (UNESCO 2000, s. 5).
Eğitimde toplumsal cinsiyet eşitsizliği eğitim eşitsizliklerinin en göze çarpan yanını
oluşturmaktadır. Bu noktada eğitim ve okulların modern toplumun diğer alanlarıyla nasıl bağlantı içinde bulunduğunu görmek gerekir. Bu alandaki eşitsizlik diğer alanlardaki
eşitsizliğin hem nedeni hem de sonucudur.
Eğitim tek başına eşit olanaklar sağlayan bir araç değildir, ancak eğitim çocukları ve gençleri sosyalleştirmenin önemli bir aracıdır; cinsiyet eşitliğine ulaşmada politikalar oluşturmada çok etkilidir. Sonuç olarak, eğitimde cinsiyet eşitliği politikaları oluşturmanın temel amacı
geleneksel cinsiyet rolleri ve kalıpyargılarıyla mücadele etmektir.
Bkz. UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), 2000. Gender equality and equity: A summary review of UNESCO's
accomplishments since the Fourth World Conference on Women (Beijing 1995). [pdf] Unit for the Promotion of the Status of Women and Gender Equality, UNESCO. http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001211/121145e.pdf.
