TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KADERLE İLGİLİ KAVRAMLARA YÜKLEDİKLERİ ANLAMLAR (HATAY-İSKENDERUN ÖRNEĞİ)
Tuğba KARENOĞULLARI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ADANA-2019
TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KADERLE İLGİLİ KAVRAMLARA YÜKLEDİKLERİ ANLAMLAR (HATAY-İSKENDERUN ÖRNEĞİ)
TUĞBA KARENOĞULLARI
Danışman:
Doç. Dr. İbrahim KAPLAN
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ADANA-2019
ETİK BEYANI
Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tez Yazım Kurallarına uygun olarak hazırladığım bu tez çalışmasında;
Tez içinde sunduğum verileri, bilgileri ve dokümanları akademik ve etik kurallar çerçevesinde elde ettiğimi,
Tüm bilgi, belge, değerlendirme ve sonuçları bilimsel etik ve ahlak kurallarına uygun olarak sunduğumu,
Tez çalışmasında yararlandığım eserlerin tümüne uygun atıfta bulunarak kaynak gösterdiğimi,
Kullanılan verilerde ve ortaya çıkan sonuçlarda herhangi bir değişiklik yapmadığımı,
Bu tezde sunduğum çalışmanın özgün olduğunu,
bildirir, aksi bir durumda aleyhime doğabilecek tüm hak kayıplarını kabullendiğimi beyan ederim. … / 03 / 2019
Tuğba KARENOĞULLARI
ÖZET
LİSE ÖĞRENCİLERİNİN KADERLE İLGİLİ KAVRAMLARA YÜKLEDİKLERİ ANLAMLAR (HATAY-İSKENDERUN ÖRNEĞİ)
Tuğba KARENOĞULLARI
Yüksek Lisans Tezi, Temel İslami Bilimler Anabilim Dalı Danışman: Doç. Dr. İbrahim KAPLAN
Mart 2019, 90 sayfa
Bu araştırma lise öğrencilerinin kader inançları ile bu inançlarının sonucunda kader ile ilgili kavramlara (ecel ve ömür, rızık, doğal afetler ve felaketler, hayır-şer, hidayet ve dalalet, dua ve tevekkül) yükledikleri anlamları belirlemeyi konu edinmektedir. Bununla birlikte lise öğrencilerinin kader kavramına yükledikleri anlamlar çeşitli değişkenler (Cinsiyet, lise türü, sınıf düzeyi, sosyo-ekonomik düzey, anne-baba eğitim durumu ve din eğitimine en çok katkı yapan) açısından incelenmiştir.
Araştırmanın örneklemini Hatay İli, İskenderun ilçesi sınırları içerisinde bulunan Fen Lisesi, Anadolu Lisesi, Meslek Lisesi ve İmam Hatip Liselerinde öğrenim gören 9, 10, 11 ve 12’nci sınıf öğrencileri arasından tesadüfi yöntemle seçilen 624 öğrenci oluşturmaktadır.
Lise öğrencilerin kader inancını ve bu inanca yönelik kader ile ilgili kavramlara yükledikleri anlamları belirlemek amacıyla Kelam alanında kapsamlı bir ölçme aracına rastlanılmadığından söz konusu alanda uzmanların görüşleri alınarak araştırmacı tarafından hazırlanan sorular uygulanmıştır. Bu ölçme aracı ile birlikte lise öğrencilerinin demografik bilgilerini ölçmek amacı ile yine araştırmacı tarafından geliştirilen Demografik Bilgi Formu kullanılmıştır. Demografik Bilgi Formu; cinsiyet, baba eğitim, anne eğitim, sınıf düzeyi, sosyo-ekonomik düzey, okul türü ve din eğitimine en çok etkisi olan faktörlere ilişkin sorulardan oluşmaktadır.
Yapılan analizler sonucunda; kader ve kadere ilişkin kavramlara lise öğrencilerinin yükledikleri anlamlar cinsiyet, anne-baba eğitim durumu, lise türü, sınıf düzeyi değişkenlerine göre anlamlı düzeyde farklılaşmaktadır. Cinsiyet yönünden bakıldığında, erkek öğrencilerde cebrî yönde (önceden takdir edilmiş) kaderci bir anlayış görülürken, kız öğrencilerde Ehl-i Sünnet’in görüşüne yakın bir kader anlayışı
gözlenmektedir. Anne-baba eğitim durumu değerlendirildiğinde, gerek anne gerekse baba eğitim düzeyi yükseldikçe cebri (kaderci) anlayıştan uzaklaşıldığı, insan irade ve sorumluluğunun ön plana çıktığı bir anlayışa yaklaşıldığı görülmüştür. Diğer taraftan istatistiksel analiz verileri lise öğrencilerinin kader kavramına yükledikleri anlamların onların sosyo-ekonomik düzeylerine göre farklılaşmadığını göstermiştir. Lise türleri açısından bakıldığında; imam hatip lisesi öğrencilerinin diğer lise türü öğrencilerine kıyasla klasik kader anlayışına (önceden takdir ve belirleme) sahip oldukları, meslek lisesi öğrencilerinin kader algısının Cebriyye mezhebi ile paralellik gösterdiği, fen lisesi öğrencilerinin cebri anlayışın dışında kalarak, insan iradesini ön plana çıkaran bir anlayışa sahip oldukları bunun yanında kader inancını oluşturan bazı kavramlar noktasında eksiklikleri olduğu göze çarpmaktadır. Sınıf düzeyi dikkate alındığında; sınıf düzeyi yükseldikçe felaketlerin alınyazısı olduğu, yaşanılması gereken bir kader olduğu anlayışından uzaklaşıldığı, gençler arasındaki yaş farklılığının kaderin algılanmasında farklılıklar oluşturduğu görülmektedir. Ulaşılan bulgular din eğitimine en çok katkıyı
%94,8 gibi bir oranla aile bireylerinin yaptığı, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri ve din görevlilerinin geri kalan yüzdelik dilimi oluşturduğu tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Kader, Kazâ, İrade, Cebriyye, Kaderiyye, Lise öğrencileri
ABSTRACT
THE MEANING OF HIGH SCHOOL STUDENTS ON CONCEPTS RELATED TO BELIEF IN FATE: SAMPLE OF HATAY-İSKENDERUN
Tuğba KARENOĞULLARI
Master Thesis, Department of Basic Islamic Sciences Supervisor: Doç. Dr. İbrahim KAPLAN
March 2019, 90 pages
This research focuses on determining the meanings of fate beliefs of high school students and their meanings related to fate related concepts (Death and Life, Sustenance, Natural Disasters, Good and Evil, Health and Disease, Salvation and Heresy, Exam, Pray and Trust in God). At the same time, the meanings of high school students on the concept of fate have been examined in terms of various variables (gender, high school type, class level, socio-economic level, parental education status and who contributes most to religious education).
The sample of the study consisted of Science High School, Anatolian High School, Vocational High School and Imam Hatip High School students in the province of Iskenderun, Hatay. A total of 624 students were chosen randomly from 9, 10, 11 and 12th grade students in these high schools.
There is no comprehensive measurement tool in the area of Kalam. Therefore, in order to determine the meanings of fate of high school students and their meanings related to fate related to this belief, the opinion of expert academicians in their field were taken and the questions prepared by the researcher were applied. In order to measure demographic information of high school students, Demographic Information Form developed by the researcher was used. Demographic Information Form includes questions about gender, education level of parents, grade level, socio-economic level, consists of questions regarding the factors that most influence the type of school and religious education.
As a result of the analysis; the meanings of high school students on the concepts of fate and destiny differ significantly in terms of gender, maternal educational level, father’s education level, high school type, and grade level.
In terms of gender, it is seen that male students have a pre-appreciated, fatalistic understanding and female students have Ehli Sünnet fatalistic understanding.
When the education of parents is evaluated, as the education level of the mother and father increases, they avoid fatalistic understanding and they approach an understanding of human will and responsibility. On the other hand, the statistical analysis data showed that the meaning of high school students on the concept of fate did not differ according to their socio-economic levels. In terms of high school types; İmam Hatip high school students have a classical fate understanding compared to other high school students, the perception of fate of the vocational high school students is in parallel with the Cebriyye sect, science high school students apart from fateful understanding, have an understanding that brings the human will to the forefront. In addition, there are some deficiencies in some concepts that make up the belief of fate in science high school students. Considering the class level; as the class level increases, it is seen that the understanding that there is a fate of disasters is abandoned and age differences among young people create differences in the perception of fate. Findings showed that the most contribution to religious education was made by family members with a rate of 94.8% and the remaining 5.2% is religious culture and ethics courses and religious officials.
Keywords: Fate, Will, Cebriyye, Kaderiyye, High school students
ÖNSÖZ
Kader problemi, merkezinde insan olması hasebiyle geçmişten bugüne bütün toplumlarda insan zihnini meşgul etmiş ve tartışma konusu olmuştur. Anlaşılan o ki insan var olduğu sürece de bu mesele güncelliğini koruyacaktır. Tartışmanın merkezinde yer alan insanın zamanla sosyal, kültürel ve dini düşüncelerinde değişmelerin olması bu tartışmaları kaçınılmaz kılacaktır.
Kader kavramının zamansal düzlemde Allah-Âlem-İnsan olmak üzere üç ayrı sacayağı mevcuttur. Âlemin ve insanın Allah tarafından yaratılmasında kader dediğimiz bir düzen vardır. Varlık âlemindeki hiçbir şey gelişigüzel, sebepsiz değil, aksine belli bir ölçüye göre yüce yaratıcının takdiri ile yaratılmıştır. Kader kavramı ile varlık âlemindeki bu düzenin sınırları belirlenmektedir. Peki, bu sınırlar içerisinde âlemin öznesi durumunda olan insanın fiillerinin durumu nedir? Kader probleminde bir taraftan ilahi bir takdirden bahsederken diğer taraftan insanın fiillerinde irade özgürlüğünden nasıl bahsedeceğiz? Yahut insan eliyle gerçekleşen fiillerin yaratıcısı kimdir? Bu fiilleri ezelde planlayıp zamanı gelince yaratan Allah ise insanın irade özgürlüğünden söz edilebilir mi?
Yukarıda bahsedilen hususlar ve cevabı aranan bu ve benzeri sorular çalışmamızın çerçevesinin çizilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Araştırmamız;
problem ve alt problemlerinin belirlenip bu doğrultuda amaç ve öneminin, yöntem ve tekniğinin anlatıldığı “Giriş” kısmından sonra dört bölümden oluşmaktadır.
Birinci bölümde, kader ve kazâ kavramının anlam ve içeriği üzerinde durulmuş, Kur’an’da ve hadislerde kader-kazâ kavramının nasıl yer aldığına değinilmiş, bu hususta öne çıkan ayet ve hadis rivayetleri ışığında kader kavramı açıklığa kavuşturulmaya çalışılmıştır. Daha sonra konuyla ilgili kaynaklarda yer alan kader inancı konusuna yer verilmiş ve söz konusu kaynaklar doğrultusunda ilahî ve insanî irade ele alınmıştır. Yine aynı bölümde kelam ekollerinden Cebriyye, Kaderiyye, Mu’tezile, Eş’ârîyye ve Mâturidiyye’nin kader ve kazâ kavramlarına ilişkin görüşlerine yer verilerek, kader meselesinin tarihsel arka planına değinilmiştir.
İkinci bölümde, kader inancı ile ilişkili olarak, kader denilince ilk akla gelen ve aynı zamanda çalışmamızın ana iskeletini de oluşturacak olan ecel ve ömür, rızık, doğal afetler ve felaketler, hayır-şer, hidayet ve dalalet, dua ve tevekkül gibi bazı kavramlar üzerinde durulmuştur.
Lise öğrencilerine uygulanan anket sonucuna ilişkin değerlendirmeleri içeren
“Bulgular ve Yorum” üçüncü bölümü oluşturmaktadır. Son bölümde ise, çalışmadan elde edilen neticeler ortaya konulmuş ve bu doğrultuda öneriler geliştirilmiştir.
Bu çalışmaya başından sonuna kadar rehberlik eden, kaynak eserlere ulaşmamda yardımını esirgemeyen saygıdeğer hocam Doç. Dr. İbrahim KAPLAN’ a, tezimin anket bölümü ile ilgili katkılarından dolayı sayın Prof. Dr. Asım Yapıcı’ya, Kelam bölümü öğretim üyelerinden Doç. Dr. İsmail ŞIK’a, Dr. Öğretim Üyesi İsmail YÖRÜK’e, Dr.
Öğretim Üyesi Nail KARAGÖZ’e, Araştırma Görevlilerinden Hamdi AKBAŞ ile Ömer SADIKER’e, araştırma süresince katkısını ve desteğini hiç esirgemeyen sevgili eşime, gösterdikleri anlayış ve sabırdan dolayı oğullarım Salih Emin ve Osman Selim’e sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
Tuğba KARENOĞULLARI Adana 2019
İÇİNDEKİLER
ETİK BEYANI ... iii
ÖZET ... iv
ABSTRACT ... vi
ÖNSÖZ ... viii
KISALTMALAR ... xiii
TABLOLAR LİSTESİ ... xiv
GİRİŞ ... 1
1. Problem ve Alt Problemler ... 1
2. Amaç ve Önem ... 2
3. Sayıltılar ... 3
4. Evren-Örneklem ... 4
5. Yöntem ... 5
6. Sınırlılıklar ... 6
BÖLÜM I İNSANIN KADERİ PROBLEMİNE YAKLAŞIMLAR 1.1. Kader ve Kazâ Kavramları ... 7
1.1.1. Kader Kavramının Anlamı ve İçeriği ... 9
1.1.2. Kazâ Kavramının Anlam ve İçeriği ... 10
1.2. Kur’an-ı Kerim’de Kader ve Kazâ Kavramı ... 11
1.2.1. Kur’an’da Kader ve Kazâ Kavramıyla İlgili Öne Çıkan Ayetler ... 11
1.2.2. Kur’an’da Kader İnancının Yeri ... 17
1.2.3.Kur’an’da Kader-İlahi İrade ve İnsan İradesi ... 21
1.3. Hadislerde Kader ve Kazâ Kavramı ... 26
1.3.1. Hadislerde Kader İnancının Yeri ... 27
1.3.2. Hadislerde Kader-İlahi İrade ve İnsan İradesi ... 30
1.4. Kelam Ekollerinin Kader ve Kazâ Algısı ... 30
1.4.1. Cebriyye ... 31
1.4.2. Kaderiyye ... 32
1.4.3. Mu’tezile ... 33
1.4.4. Eş’ârîyye ... 34
1.4.5. Mâturidiyye ... 37
BÖLÜM II KADER İNANCI İLE İLGİLİ KAVRAMLARIN ANLAM ALANI 2.1. Ecel ve Ömür ... 39
2.2. Rızık ... 41
2.3. Doğal Afetler ve Felaketler ... 43
2.4. Hayır ve Şer (İyilik-Kötülük) ... 45
2.5. Hidayet ve Dalalet ... 46
2.6. Dua ... 48
2.7. Tevekkül ... 49
BÖLÜM III BULGULAR VE YORUM 3.1. Lise Öğrencilerinin Kader Kavramı Algılarının Cinsiyetlerine Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi ... 51
3.2. Lise Öğrencilerinin Kader Kavramı Algılarının Anne Eğitim Durumlarına Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi ... 54
3.3. Lise Öğrencilerinin Kader Kavramı Algılarının Baba Eğitim Durumlarına Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi ... 59
3.4. Lise Öğrencilerinin Kader Kavramı Algılarının Sosyo-ekonomik (SED) Durumlarına Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi ... 63
3.5. Lise Öğrencilerinin Öğrenim Gördükleri Lise Türlerine Göre Kader Kavramı Algılarındaki Farklılaşma Durumunun İncelenmesi ... 65
3.6. Lise Öğrencilerinin Kader Kavramı Algılarının Sınıf Düzeylerine Göre Farklılaşma Durumunun İncelenmesi ... 71
3.7. Lise Öğrencilerinin Dini İnançlarının Oluşmasında Etkili Olan Faktörlerin Önceliklerine Göre Frekans ve Yüzdeleri ... 75
BÖLÜM IV SONUÇ VE ÖNERİLER
4.1. Sonuç ... 76
4.2. Öneriler ... 82
KAYNAKÇA ... 84
EKLER ... 88
ÖZGEÇMİŞ ... 90
KISALTMALAR
a.s. : Aleyhisselam
b. : İbn
Bkz./bkz. : Bakınız C. : Cilt çev. : Çeviren
der. : Derleyen
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı
ed. : Editör
Haz. : Hazırlayan
h. : Hicrî
Hz : Hazreti
İSAM : İslam Araştırma Merkezi s : Sayfa
ss. : Sayfalar arası
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı TDK. : Türk Dil Kurumu
vb. : ve benzeri
vs. : ve saire v.dğr. : ve diğerleri
TABLOLAR LİSTESİ
Sayfa Tablo- 1. Lise Öğrencilerinin Kader Kavramı Algılarına İlişkin Puanların
Cinsiyetlerine Göre Farklılaşma Durumuna Ait Bulgular ... 52 Tablo-2. Lise Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumlarına Göre Kader Kavramı
Algılarına İlişkin n, X , Ss Değerleri ... 55 Tablo-3. Lise Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumlarına Göre Kader Kavramı
Algılarına İlişkin Varyans Analizi Sonuçları ... 56 Tablo-4. Lise Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumlarına Göre Kader-Rızık Kavramına
Yükledikleri Algılara İlişkin Alınan Puan Ortalamalarına İlişkin Scheffe
Testi Sonuçları ... 57 Tablo-5. Lise Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumlarına Göre Kader- Ömür
Kavramına Yükledikleri Algılara İlişkin Alınan Puan Ortalamalarına İlişkin
Scheffe Testi Sonuçları ... 57 Tablo-6. Lise Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumlarına Göre Kader- Hayır-Şer
Kavramına Yükledikleri Algılara İlişkin Alınan Puan Ortalamalarına İlişkin
Scheffe Testi Sonuçları ... 58 Tablo-7. Lise Öğrencilerinin Anne Eğitim Durumlarına Göre Kader- Alın Yazısı
Kavramına Yükledikleri Algılara İlişkin Alınan Puan Ortalamalarına İlişkin
Scheffe Testi Sonuçları ... 58 Tablo-8. Lise Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumlarına Göre Kader Kavramına
Yükledikleri Anlamlara İlişkin n, X , Ss Değerleri ... 60 Tablo-9. Lise Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumlarına Göre Kader Kavramına
Yükledikleri Algılara İlişkin Varyans Analizi Sonuçları ... 61 Tablo-10. Lise Öğrencilerinin Baba Eğitim Durumlarına Göre Kader- Ecel Kavramına
Yükledikleri Algılara İlişkin Alınan Puan Ortalamalarına İlişkin Scheffe
Testi Sonuçları ... 62 Tablo-11. Lise Öğrencilerinin Sosyoekonomik Düzeylerine (SED) Göre Kader
Kavramı Algılarına İlişkin n, X , Ss Değerleri ... 63 Tablo-12. Lise Öğrencilerinin SED’e Göre Kader Kavramı Algılarına İlişkin Varyans
Analizi Sonuçları ... 64 Tablo-13. Lise Öğrencilerinin Öğrenim Gördükleri Lise Türlerine Göre Kader Kavramı
Algılarına İlişkin n, X , Ss Değerleri ... 66
Tablo-14. Lise Öğrencilerinin Lise Türlerine Göre Kader Kavramı Algılarına İlişkin
Varyans Analizi Sonuçları ... 67 Tablo-15. Lise Öğrencilerinin Lise Türlerine Göre Kader Kavramı Algılarının Puan
Ortalamalarına İlişkin Scheffe Testi Sonuçları ... 68 Tablo-16. Lise Öğrencilerinin Sınıf Düzeylerine Göre Kader Kavramı Algılarına
İlişkin n, X , Ss Değerleri ... 72 Tablo-17. Lise Öğrencilerinin Sınıf Düzeylerine Göre Kader Kavramı Algılarına
İlişkin Varyans Analizi Sonuçları ... 73 Tablo-18. Lise Öğrencilerinin Sınıf Düzeylerine Göre Kader- İnsan Sorumluluğu
Kavramı Algılarına İlişkin Puan Ortalamalarına İlişkin Scheffe Testi
Sonuçları ... 74 Tablo-19. Lise Öğrencilerinin Dini İnançlarının Oluşmasında Etkili Olan Faktörlerin
Önceliklerine Göre Frekans ve Yüzdeleri ... 75
GİRİŞ
1. Problem ve Alt Problemler
Kader inancı ile ilişkili olan bazı kavramların (ecel, ömür, rızık, hayır, şer, hidayet, dalalet, imtihan, dua, tevekkül vb.) mahiyetinin tam olarak bilinmemesi, insanların başlarına gelen felaket ve hastalıklarda insan iradesinin hiçe sayılarak kader kavramının arkasına sığınılması, bu felaket ve hastalıkların ilahi irade tarafından önceden belirlenmesi gibi yanlış anlaşılmalar yaşanan ve bilinen gerçeklerdir.
Bahse konu nedenlerden dolayı kader-kazâ kavramlarının anlam içeriğini, Kur’an’da ve hadislerde nasıl ifade edildiğini, Kelam ekollerinin kader ve kazâ konusuna yaklaşımlarını ve günümüz insanının bu meselede nasıl bir tutum takındığını anlamak ihtiyacı hâsıl olmuştur. Kelam ekollerinin konu hakkındaki görüşlerini ortaya koymak amacıyla epeyce çalışma yapılmış ve bu konuda oldukça zengin bir literatür oluşmuştur.
Yarınlarımızı şekillendirecek gençlerimizin kader-kazâ hakkındaki malumatları ne seviyededir? Bu meseleye yaklaşımları nasıldır? Onların bu konudaki inanç ve tutumlarına kimler ve hangi faktörler etki etmektedir? Anne-babanın dindar olmasının gençlerin kader inanışlarına tesiri var mıdır? Eğitimlerinin, sosyo-ekonomik durumlarının, yaşlarının, cinsiyetlerinin, içinde yaşadıkları sosyo-kültürel ortamın kader hakkındaki inançlarının oluşmasında etkisi var mıdır? Din eğitimi alan gençlerle, normal öğrenim gören gençlerin kader inancında farklılaşma hangi yönde etkisini göstermektedir? Bu ve benzeri sorular çalışmamızın temel problem alanlarını oluşturmaktadır.
Ayrıca, ortaokul ve lise Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri ve İHL Kelam dersinin müfredatında yer alan kaderle ilgili ünite/konu başlıklarının lise gençliğinin ihtiyaçlarını karşılamada ne denli başarılı olduğu da bir problem alanı olarak belirlenmiştir. Bu bağlamda, din konusunda doğru bilgilendirilme ihtiyacının karşılanması noktasında kelam dersinin katkısı ne olmalıdır sorusuna cevap aranacaktır.
Kısaca çalışmanın genel problematiğini, lise öğrencilerinin kader ve kaderle ilişkili (ecel ve ömür, rızık, doğal afetler ve felaketler, hayır ve şer, hidayet ve dalalet, dua, tevekkül vb.) kavramlara yükledikleri anlamların çeşitli değişkenler (cinsiyet, anne ve baba eğitim düzeyi, sosyo-ekonomik düzey, lise türü ve sınıf düzeyi) açısından
incelenmesi oluşturmaktadır. Buna bağlı olarak çalışmamızın alt problemlerini şu şekilde ifade edebiliriz;
1. Lise öğrencilerinin kader kavramına ilişkin algıları cinsiyetlerine göre farklılaşmakta mıdır?
2. Lise öğrencilerinin kader kavramına ilişkin algıları anne eğitim durumlarına göre farklılaşmakta mıdır?
3. Lise öğrencilerinin kader kavramına ilişkin algıları baba eğitim durumlarına göre farklılaşmakta mıdır?
4. Lise öğrencilerinin kader kavramı algıları sosyo-ekonomik (sed) durumlarına göre farklılaşmakta mıdır?
5. Lise öğrencilerinin öğrenim gördükleri lise türlerine göre kader kavramı algıları farklılaşmakta mıdır?
6. Lise öğrencilerinin kader kavramı algıları sınıf düzeylerine göre farklılaşmakta mıdır?
7. Lise öğrencilerinin dini inançlarının oluşmasında etkili olan faktörlerin sıralaması nasıldır?
2. Amaç ve Önem
Tespit ettiğimiz problemler doğrultusunda çalışmamızın genel amacı;
günümüzde kaderin nasıl anlaşıldığını, insanların ve bilhassa gençlerin kader denilince ne anladıklarını, kader inancı ile ilgili kavramlara yükledikleri anlamlar ve bu anlamların kendilerinde nasıl bir etki bıraktığını, bu etkilenmede kimlerin, hangi faktörlerin etkisinin görüldüğünü tespit edebilmek ve söz konusu lise gençlerinin kader inançları ile bu inançlarının sonucu kader ile ilgili kavramlara yükledikleri anlamları ortaya koymaktır.
Ayrıca bu genel amaç kapsamında, “cinsiyet”, “okul türü”, “anne ve baba eğitim düzeyi”, “sosyo-ekonomik düzey” ve “sınıf düzeyi” temel değişkenlerinin kader inancı ile ilişkilerini bilimsel metotlarla ortaya çıkarmak hedeflenmektedir.
Yaptığımız araştırmada literatür taraması sonucu ülkemizde kader inancıyla ilgili sınırlı sayıda ampirik çalışmaya rastlanılmıştır. Söz konusu çalışmalardan biri Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam ana bilim dalında 1994 yılında yapılmış olan “14-18 Yaş Lise Gençlerinde Kader İnancı” isimli yüksek lisans tezi diğeri ise
Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde Felsefe ve Din Bilimleri ana bilim dalında 2002 yılında yapılmış olan “Kader Anlayışının 15-18 Yaşlar Arasındaki Gençlerin Tutum ve Davranışlarına Etkisi (Karabük İli Örneği)” isimli yüksek lisans tezidir.
Biz bu çalışmamızda yukarıda ismi zikredilen tezlerde ele alınan salt kader inancından ziyade lise gençlerinin kader inancının oluşmasında etkili olan, kaderle ilişkili (ecel ve ömür, rızık, doğal afetler ve felaketler, hayır ve şer, hidayet ve dalalet, dua, tevekkül vb.) kavramlara yükledikleri anlamları belirlemeyi amaçladık. Bu amaç çerçevesinde, söz konusu tezlerin, belli bir zaman dilimini ele alması ve kader inancıyla sınırlı olması nedeniyle çalışmamıza katkı sunamayacağı değerlendirilmektedir.
Günümüz gelişen ve değişen dünyasının toplum yapısında mevcudiyetini sürdüren dinî düşünce ve yaşayışa bağlı olarak kader inancının özellikle gençler üzerindeki etkisi önem arz etmektedir. Kelam ilmi alanında, yukarıda bahsedilen tez dışında bu yönde yeterli bir çalışma yapılmadığı dikkate alındığında, yapılacak bu araştırmanın bahse konu alanın gelişimine somut bir katkıda bulunacağı düşünülmektedir.
Geçmişten bugüne Kelam ilmi güncel inanç problemlerine çözüm üretme gayesini gütmüştür. Bir inanç esası olarak kabul edilen kader meselesine yaklaşımlar insanın hayata ve olaylara bakışını, söz ve davranışlarını doğrudan etkileme gücüne sahiptir.
Bu çalışma; özellikle gelecek ve kariyer planlaması aşamasında olan gençlerin, kader inancıyla ilişkili olan ecel ve ömür, rızık, doğal afetler ve felaketler, hayır-şer, hidayet ve dalalet, dua ve tevekkül gibi kavramlara yükledikleri anlamlardan hareketle onların kader algılarını belirlemeyi ve konuyla alakalı yanlış algılamaların sebeplerini tespit etmeyi amaçlaması açısından önem arz etmektedir.
3. Sayıltılar
Araştırmanın varsayımlarını (sayıltılar) şöyle ifade edebiliriz:
1. Gençlerdeki cinsiyet farklılığı kadere inanma ve kader anlayışında farklılıklar meydana getirmektedir.
2. Gençler arasındaki yaş farklılığının kaderin algılanmasında farklılıklar oluşturacağı düşünülmektedir.
3. Din öğrenimi ağırlıklı lise (İHL) gençleriyle normal öğrenim gören lise gençlerinin kader inancına ilişkin düşünce, tutum ve davranışlarında farklılıklar vardır.
4. Anne ve babaların öğrenim düzeyi yükseldikçe yazgıcı bir kader anlayışında azalma olacağı, bu anlayışın yerini her şeyin sebep-sonuç kriteri dâhilinde, insan iradesinin ön planda olduğu bir kader inancının alacağı değerlendirilmektedir.
5. Sosyo-ekonomik durumu yüksek olan gençlerde alın yazısı şeklinde algılanan kader inancının azalacağı, en alt grup hariç sosyo-ekonomik düzey aşağı doğru indikçe alın yazısı olarak kabul edilen kader inancının yükseleceği düşünülmektedir.
6. Gençlerin bir çoğunun kader inancının oluşmasında birinci derecede anne- babaları ve daha sonra da din dersi öğretmeni veya yaz Kur’an kursları etkili olmaktadır.
7. Gençlerin birçoğunun kader inancına sahip oldukları ancak kader meselesinde çözemedikleri problemler olduğu kabul edilmektedir.
8. Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi ders kitaplarında yer verilen kaderle ilgili ünite ya da konu başlıkları, gençlerin kaderle ilgili bazı sorunlarını çözmekle birlikte kafa karışıklığına yol açmaktadır.
Araştırmanın veri toplama aracı, öğrencilerin kader ve kaderle ilişkili kavramlara yükledikleri anlamları ortaya koyabilecek özelliktedir.
4. Evren-Örneklem
Araştırmanın uzak evrenini Lise öğrencileri oluşturmaktadır. Ulaşılabilir evrenini Hatay İli İskenderun ilçesinde Milli Eğitim Bakanlığına bağlı resmi liselerde öğrenim gören öğrenciler oluşturmaktadır.
Araştırmanın örneklemi ise, İskenderun ilçesi sınırları içerisinde bulunan farklı kategorilerdeki liselerden tesadüfi yöntemle seçilen toplam 624 öğrencidir. Söz konusu öğrencilerin liselere göre dağılımı şöyledir: Fen Lisesinde (n= 113), Anadolu Lisesinde (n= 200), Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesinde (n= 157) ve Anadolu İmam Hatip Lisesinde (n= 154). Bunların sınıflara göre dağılımı ise şöyledir: 9. (n=163), 10.
(n=143), 11. (n=166) ve 12. (n=152) sınıf öğrencileri arasından tesadüfi yöntemle seçilen toplam 624 öğrencidir. Bunların 367’si kız, 257’si erkek öğrencidir.
5. Yöntem
Bu araştırma farklı kategorilerdeki liselerde öğrenim gören lise gençlerinin, kaderle ilgili kavramlara yükledikleri anlamlar üzerinden kader algılamalarını belirlemeye yönelik betimleme çalışmasıdır.
Liselerde öğrenim gören gençlerin; cinsiyetleri, sınıfları, aile ekonomik düzeyleri, anne ve babanın eğitim düzeyi, din dersi alma durumları, içinde yaşadıkları sosyo-kültürel ortamın gençlerin kader hakkındaki inançlarının oluşmasına yönelik tutumları arasındaki ilişkiyi belirlemek amacıyla “İlişkisel Tarama Modeli”
kullanılmıştır.
Lise öğrencilerin kader inancını ve bu inanca yönelik kader ile ilgili kavramlara yükledikleri anlamları belirlemek amacıyla Kelam alanında kapsamlı bir ölçme aracına rastlanılmadığından söz konusu alanda uzmanların görüşleri alınarak araştırmacı tarafından hazırlanmış anket soruları uygulanmıştır.
Anket iki bölümden oluşmaktadır. Anketin birinci bölümünde, öğrencilerin kader inancına yönelik tutumları ile kişisel bilgileri arasındaki ilişkiyi betimleyebilmek amacıyla “Kişisel Bilgi Formu” yer almaktadır. Kişisel Bilgi Formunda öğrencinin;
cinsiyetini, okul türünü, sınıfını, aile ekonomik düzeyini, anne ve babanın eğitim düzeyini, din dersi alma durumunu belirleyebilmek için öğrencinin cevaplandıracağı 7 adet soru bulunmaktadır. Anketin ikinci bölümünde ise öğrencilerin kader hakkındaki bilgileri ve bu bilgiler doğrultusunda kaderle ilgili kavramlara yükledikleri anlamları belirlemek amacıyla oluşturulmuş 12 madde yer almaktadır.
Uygulama yapılacak sınıflar araştırmacı tarafından rastgele belirlenmiştir. Bahse konu anket çalışması öğrencilere bir ders saati içinde yaklaşık 40 dakikalık oturumlar halinde adı geçen okullarda araştırmacı tarafından uygulanmıştır. Uygulamadan önce araştırmacı, öğrencilere araştırmanın amacı ve ölçme aracının yanıtlanması konusunda bilgi vermiştir. Veriler, 2018 Mayıs ayında bizzat araştırmacı tarafından toplanmıştır.
Öğrencilerin kader ve kadere ilişkin kavramlara yükledikleri anlamları belirlemek amacıyla uygulanan anket çalışmasından elde edilen veriler “SPSS for Windows 17.00” programından destek alınarak çözümlenmiştir.
Araştırmada nicel verilerin analizinde “t testi” ve “tek yönlü varyans analizi” (F testi) kullanılmıştır. Tek yönlü varyans analizi yapılan yerlerde farklılığın kaynağını tespit edebilmek için “Scheffe” testi kullanılmıştır.
6. Sınırlılıklar
1. Araştırma sonuçları, veri toplama aracının ölçebildiği özelliklerle sınırlıdır.
2. Araştırma Lise öğrencileri ile sınırlıdır.
3. Araştırmanın belirli bir zaman diliminde yapılmış olması nedeniyle (zamanla inanç, düşünce, tutum ve davranışların değişebileceği düşünüldüğünden) araştırma yapıldığı zamanla sınırlıdır.
BÖLÜM I
İNSANIN KADERİ PROBLEMİNE YAKLAŞIMLAR
1.1. Kader ve Kazâ Kavramları
İslam’da kader inancının kaynakları diğer İslam ilimlerinde olduğu gibi Kur’an ve hadislerdir. Kader hakkındaki görüşler ve tartışmalar, bu kaynaklara referansla şekillendirilmiştir. Kader ve insan iradesinin mahiyetinin tam olarak anlaşılabilmesi için bu kaynaklarda mevcut olan bilgilerin açıklanması gerekmektedir. Fakat her ne kadar bu konudaki görüşler aynı kaynaklara referansla şekillenmiş olsa da birbirine tamamen zıt yaklaşımların ortaya çıktığına da şahit oluyoruz. Zira kader meselesi bir taraftan Allah’ın ilim, irade, kudret gibi sıfatları ile bağlantılı iken diğer taraftan Allah’ın kullarıyla ilişkilerinde ilahî adaletini ilgilendirmektedir. Bu anlamda dilediğini dilediği gibi yaratan, iradesine asla sınır konulamayacak olan bir varlığın yine iradeli eylemlerinden sorumlu tuttuğu varlıkla ilişkilerini izah etmek için ileri sürülen iddialar birçok kelamî probleme kapı aralamaktadır.
Aynı kaynaklar referans gösterilmekle birlikte kader ve kazâ konusunda farklı görüşlerin ortaya çıkmasının temel sebeplerinden biri konuyla ilgili nassların bağlamlarından koparılmasıdır. Kur’an’a ve hadislere parçacı ve ideolojik yaklaşımlar problemi çözmek yerine sadece bağlı bulunduğu ekolün ya da sistemin kendi içerisindeki tutarlılığını ispatlamaya yaramaktadır. Bu da bu konuda çözüm üretmek bir yana kafa karışıklığını daha da derinleştirmektedir. Kur’an’ın bütünlüğü göz ardı edildiğinde, söz konusu naslardan insanı “tefviz”e1 götürecek referansları da cebre2 götürecek ipuçlarını da bulmak mümkündür. Başka bir ifadeyle, kaderle ilgili nasslar bağlamından koparılarak okunduğunda, insanın kendi fiilinin yaratıcısı olduğu fikrini destekleyecek deliller bulmak ne kadar mümkünse, her şeyin Allah tarafından belirlenmiş olduğu, dolayısıyla insanın kendi fiilini meydana getirmede herhangi bir etkisinin olmadığı iddiasını destekleyecek delillere rastlamak da o kadar mümkündür.3
1Tefviz, sözlükte “kişinin kendisine has tasarruf ve idare hakkını başkasına vermesi” anlamına gelir.
Kelâmi terim olarak ise insanların iradeli fiillerinin gerçekleşmesinin Allah tarafından tamamen kendilerine bırakıldığı şeklindeki anlayış demektir. Bkz. Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas, Kelam Terimleri Sözlüğü, İsam Yay., İstanbul 2010, s. 308.
2 Cebr, kulun irade ve hürriyetinin olmadığını söyleyerek her türlü fiilini Allah’a izafe etmek demektir.
Topaloğlu-Çelebi, Kelam Terimleri Sözlüğü, s. 308.
3 Karagöz, Nail, “İnsanın Fiilleri (Ef’al-i İbad)”, Kelam III Sistematik Kelam/İman ve İlahiyat, Gece Kitaplığı, s. 210-211, ss. 209-255, Ankara 2017.
Nassların farklı yorumlanmasında ve farklı fikirlerin şekillenmesinde kişinin geçmişte yaşadığı tecrübeler, almış olduğu eğitim, mizacı, benimsediği Allah anlayışı gibi pek çok psiko-sosyal ve kültürel etkiden bahsetmek mümkündür. Sosyal çevre, aile, dinî cemaat veya gruplar ya da formal din eğitimi yoluyla elde edilen bilgilerle oluşturulan Allah tasavvurlarının kader algısının oluşmasında etkili olduğu bir gerçektir.
Elbette kader algısının şekillenmesinde benimsenen mezhebin bu konudaki bakış açısı diğerlerine nazaran daha büyük bir etkiye sahiptir. Mesela Eş’ârî kelam sisteminde Allah’ın kudret ve iradesi her şeyden daha önemlidir. Bu anlamda Eş’ârî anlayışı benimseyen birinin fiil işleme konusunda insana geniş bir özgürlük alanı bırakacak izahlar yapması beklenemez. Aynı şekilde Allah-insan ilişkilerinde Allah’ın adaletini öne çıkaran Mu’tezilî fikirleri benimseyen birinden de cebrî bir tavır sergilemesi beklenemez. Ayrıca kader ve kazâ konusunda fikir üretenlerin yaşadıkları siyasi-sosyal ortam, dönemin ilim anlayışı, aldığı eğitim gibi pek çok etken de bu konudaki fikirlerin şekillenmesinde etkili olmuştur. Kaldı ki fert bazında düşündüğümüzde bile neden bu konuda farklı algıların ortaya çıkmış olabileceğini anlayabiliriz. Nitekim hayatta sürekli başarılar elde etmiş birinin kader algısıyla hiçbir başarı elde edememiş birinin kader algısının farklılıklar arz etmesi beklenmedik bir durum da değildir. 4
İşte bu karmaşık yapısından dolayı kelamın en çetin problem alanlarından birini bu konu oluşturmaktadır. Öyle ki bu özelliğinden dolayı kader meselesinin çözümsüzlüğünü itiraf eden düşünürler olduğu gibi5 onu bir sır olarak kabul edenler de vardır.6 Bu konuda farklı bir görüş de “meselenin çözülememiş olması, çözülemeyeceği anlamına gelmez” şeklideki görüştür. O halde geçmişten hesaplaşmaktan çekinmeden meselenin çözümüne dair farklı fikirler üretilmelidir.7 Kanaatimizce kaderin bir sır ya da çözümsüz bir mesele olarak algılanması çözümünün önündeki en büyük engeli oluşturmaktadır. 8 Elbette yapısı itibariyle karmaşık bir mesele olması çözümü zorlaştırmaktadır. Ancak meselenin makul bir izaha kavuşturulamamasının en önemli sebeplerinden biri hareket noktasının doğru belirlenememiş olmasıdır.9 Kader insanı ilgilendiren bir sorun olduğuna göre, bu konuda makul bir izah için insandan hareket edilmesi zorunluluğu vardır. Ayrıca kader, insanın özgürlüğü ve sorumluğunu
4 Karagöz, “İnsanın Fiilleri”, s. 211.
5 Öner, Necati, İnsan Hürriyeti, Ankara, 1990, s. 2; Yeprem, M. Saim, İrade Hürriyeti ve İmam Mâturidî, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul, 1984, s. 334.
6 Mustafa Sabri, İnsan ve Kader, çev., İsa Doğan, İstanbul 1989, s. 128.
7 Akbulut, Ahmet, “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXIII, s. 139, ss. 129-156, Ankara 1992, s. 129.
8 Kaplan, İbrahim, İslam İnanç Esasları, Öncü Kitap, Ankara 2017, s. 169.
9 Akbulut, “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”, s. 129.
ilgilendirdiği için, meseleye Allah’ın ilmi açısından bakmak yerine Allah’ın adaleti ve insanın sorumluluğu açısından bakmak daha makul ve anlaşılabilir izahlar yapabilmemize imkân sağlayacaktır.10 Düzgün’ün de belirttiği gibi, “kadere ilişkin ayetleri farklı bağlamlarını dikkate almadan okumak, bu ayetleri sadece insanın eylemlerinin Allah tarafından belirlenip belirlenmediği veya henüz varlık sahasına çıkmamış olayları Allah’ın bilip bilemeyeceği gibi dar bir alana sıkıştırmak meselenin çözüm zeminini daraltmaktadır.”11
1.1.1. Kader Kavramının Anlamı ve İçeriği
Arapça “ﺭﺪﻗ” kökünden gelen kader sözcüğünün pek çok kelime anlamı mevcuttur. Geniş bir anlam içeren bu kavram sözlükte “yazgı, genellikle kaçınılmaz kötü talih”12 anlamında kullanıldığı gibi “takdir, hüküm verme, yaratma, gereklilik, güç yetirme, bildirme, kazâ, rızkı daraltmak, planlamak, ölçerek ve takdir ederek belirlemek, hikmete göre yapmak, bir şeyin miktarını ve değerini açıklamak, bir şeyin şeklini ve niteliğini belirtmek, kıymetini bilmek, her şeyin olduğu gibi kılınması, bir şeyin kendisiyle son bulduğu sınır”13 şeklinde de yer almaktadır.
“Allah’ın nesneleri ve olayları özellikle sorumluluk doğuran beşerî fiilleri, ezelde planlayıp zamanı gelince yaratması”14 anlamında terim olarak ifade edilen kader kavramı yine “Yüce Allah’ın, ezelden ebede kadar olacak bütün şeylerin zaman ve yerini, özellik ve niteliklerini, ezeli ilmiyle bilip sınırlaması ve takdir etmesi” 15 şeklinde tanımlanmaktadır.
Asım Efendi’ye göre kader, “kazâ ve hüküm manasınadır ki Hak Teâlâ’nın hazır eylediği zuhuratta hüküm ve kazâsıdır. Aynı zamanda kader bir nesnenin meblağ ve endazesine denir. Takdir ve taksimi rızk eylemek manasına da gelmektedir.”16
Sabuni’nin (ö. 580/1184) tanımına göre kader; her bir mahlûku kendisine ait vasfıyla tayin ve tespit etmektir.17 Nesefi’ye (ö. 508/1115) göre ise kaderin iki anlamı vardır ve bu anlamlar aynı zamanda söz konusu vasfa işaret eder mahiyettedir. Bu
10 Akbulut, “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”, s. 146.
11 Düzgün, Şaban Ali, “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkânı”, Kelam Araştırmaları, 11/2, s. 1, ss. 1-10, 2013.
12 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=KADER (erişim: 30 Aralık 2017).
13 İbn Manzur, Ebu Muhammed, Lisanü’l-Arab, V, s. 3545-3547.
14 Yavuz, Yusuf Şevki, “Kader”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXIV, s. 58, ss. 58-63, İstanbul 2001.
15 Kılavuz, Ahmet Saim v.dğr., İlmihal I, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2012, s. 132.
16 Mütercim Asım Efendi, Kamusü’l-Muhit Tercümesi, Türkiye Yazma Eserler Kurulu Yayınları, III, s.
2269, ss. 2123-3068, İstanbul 2013.
17 Sabuni, Ebu Muhammed Nureddin, Mâturîdîyye Akaidi, çev. Bekir Topaloğlu, Diyanet Yayınevi, Ankara 1979, s. 161.
anlamlardan birincisi her şeyi hayır, şer, güzellik iyilik, hikmet ve sefeh olmak üzere nasılsa o şekilde belirlemektir. İkincisi, her şeyi zaman veya mekân açısından, sevap ve günah noktasında, olacakları durum üzere beyan etmektir.18
Yukarıda kader kavramına yüklenen anlamlardan da anlaşılacağı üzere, Allah’ın ilim ve irade sıfatlarıyla ilgili olan kader, kâinattaki tüm varlık ve olayları belli bir düzen ve ölçüye göre takdir ederek belirleyen ilahi bir yasadır. Kader meselesi sadece Allah’ın ilim, irade ve kudret gibi sıfatlarıyla ilgili bir mesele olarak görülmemelidir.
Zira meselenin Allah’ın adaletini ve insanın sorumluluğunu ilgilendiren yönü en az diğerleri kadar önemlidir.
1.1.2. Kazâ Kavramının Anlam ve İçeriği
“Hükmetmek; muhkem ve sağlam yapmak; emretmek, yerine getirmek”
anlamlarındaki kazâ ise “Allah’ın nesne ve olaylara ilişkin ezelî planını gerçekleştirmesi” şeklinde tanımlanır.19
Yine sözlükte “emir, hüküm, bitirme ve yaratma” anlamlarına gelen kazâ,
“Cenab-ı Hakk’ın ezelde irade ettiği ve takdir buyurduğu şeylerin zamanı gelince, her birisini ezeli ilim, irade ve takdirine uygun biçimde meydana getirmesi ve yaratmasıdır.” şeklinde tanımlanmaktadır. Bu anlamda kazâ pek çok kelamcıya göre Allah’ın tekvin sıfatı ile ilgili bir kavram olarak değerlendirilmektedir.20
İsfehani’ye (ö. 502/1108) göre, kazâ kelimesi “ister söz ister fiil olsun bir konuda hüküm vermektir”. “Kazâ” kelimesi, İlahi söz ve fiil olarak kullanıldığı gibi beşeri söz ve fiil olarak da kullanılmaktadır. Kaderden daha dar anlamlı kazâ, “takdir”i hükme bağlamak iken “kader” takdirin kendisidir ve “kazâ” ayırmak ve karara bağlamak demektir.21
Taftâzâni’nin (ö. 792/1390) tanımına göre ise “kazâ” bir işi son derece sağlam ve güzel yapmak demektir.22
Kamusü’l-Muhit’te kazâ kavramı, hüküm ve hüküm eyleme manasında geçmekte olup “kader” takdir; “kazâ” ise tafsil (bir şeyi ayrıntılarına inerek açıklama) ve kat eylemek şeklinde ifade edilmiştir. Bahse konu eserde kader, divanı Devleti
18 Nesefi, Ebü’l-Muin, Kitabü’t-Temhid li-Kavâidi’t-Tevhid, çev. Hülya Alper, İz Yayıncılık, İstanbul 2013, s. 120.
19 Yavuz, “Kader”, s. 58.
20 Kılavuz v.dğr., İlmihal I, s. 133.
21 İsfehânî, Ebü’l Kasım er-Ragıp, Müfredat, çev. Abdulbaki Güneş ve Mehmet Yolcu, Çıra Yayınları, İstanbul 2012, s. 851-852.
22 Taftâzâni, Sa’düddin, Şerhu’l-Akaid, çev. Talha Hakan Alp, Rıhlekitap Yayınları, İstanbul 2011, s. 204.
Aliyye’de defteri icmal; kazâ ise onun tevzi ve taksimi menzilinde olur denilerek örneklendirilmiştir. 23
1.2. Kur’an-ı Kerim’de Kader ve Kazâ Kavramı
Kader kelimesi, Kur’an’da: ölçme, güç yetirme, kudret, takdir etmek, ölçerek takdir ederek tayin, rızkı daraltma, Allah’ın irade ettiği külli hüküm ve önceden ölçüp- biçip hüküm verme, planlamak, hikmete göre yapmak, her şeyi önceden kayda geçirme manalarında kullanılmıştır. Bu kelimeye bu anlamların dışında; her şeyin olduğu gibi kılınması, kazâ ve hüküm manaları yüklenmiştir.24
Kur’an’da türevleriyle birlikte 55 yerde geçen kader kelimesi, Türkçedeki
“takdir, kadr, miktar ve kader” kelimeleri ile aynı köktendir.25 Kader kelimesinin yerine kazâ kelimesi de kullanılmaktadır. Kazâ ve kader kelimelerinin birlikte kullanılması bile esasında bu hususa işaret eder. Kazâ, hükmetme ve uygulama anlamına gelmekte olup en evvel Allah’ın takdir ettiği şeye hükmünü vermesi olabileceği gibi, sonunda onu takdir ettiği gibi uygulaması da olabilir. Onun için bu kavramlar birbiri yerine tasarruf edilebilmektedir.26
Kazâ ve kader kelimelerinin beraber kullanımının çoğunlukta olması ve kelam kitaplarında da “kader ve kazâ” başlığının tercih edilmesi hasebiyle27, içi içe geçen bu kavramların Kur’an’da geçtiği ayetleri tek başlık altında inceleyeceğiz.
1.2.1. Kur’an’da Kader ve Kazâ Kavramıyla İlgili Öne Çıkan Ayetler
Kader kavramı ile ilgili Kur’an’da doğrudan ya da dolaylı olarak yüzden fazla ayetin yer aldığını söyleyebiliriz.28 Bu ayetlerden bir kısmında, yukarıda da bahsedildiği gibi, kader kelimesi ve müştakları yer alırken, diğerlerinde kader kelimesi ve müştakları yer almadığı halde insanın kaderi ile ilişkilendirilmektedir. İnsanın kaderi problemine açıklık getirmek adına kaderle ilgili ayetlerin bir kısmına aşağıda yer vermekle yetineceğiz. Burada öncelikle kader kelimesi ve kader kelimesiyle aynı kökten gelen kelime ve kavramların yer aldığı ayetlere yer verecek, daha sonra da kaderle ilişkilendirilen ayetlere ve bu ayetlerle ilgili yorumlara değineceğiz.
23 Mütercim Asım Efendi, Kamusü’l-Muhit Tercümesi, VI, s. 5941-5942.
24 Akbulut, “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”, s.139.
25 Beşer, Faruk, Kader Meselesi, Nûn Yayıncılık, İstanbul 2015, s. 27.
26 Beşer, Kader Meselesi, s.50.
27 Karahan, Fatma Bayraktar, Dua ve Kader, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2013, s. 83.
28 Beşer, Kader Meselesi, s. 66.
Kader, bazı ayetlerde “miktar, ölçü, ölçme, belli bir ölçüye göre sınırlarını belirlemek” anlamında kullanılmıştır.29
ﺎَﻣ َﻭ ُﻪُﻨِﺋﺍ َﺰَﺧ ﺎَﻧَﺪﻨِﻋ ﱠﻻِﺇ ٍءْﻲَﺷ ﻦِّﻣ ﻥِﺇ َﻭ
ٍﻡﻮُﻠْﻌﱠﻣ ٍﺭَﺪَﻘِﺑ ﱠﻻِﺇ ُﻪُﻟ ِّﺰَﻨُﻧ
“Hazineleri, bizim yanımızda olmayan hiçbir şey yoktur ve oradan indirdiğimizi, ancak belirli bir ölçü ile indiririz”.30
Hasan-ı Basrî (ö.110/728) ayette geçen “indiririz” lafzından dolayı “hazineler”
ile kastedilenin su yani yağmur olduğunu iddia etmektedir.31 Dolayısıyla Allah Teâla su başta olmak üzere bütün varlıkları belirli bir ölçüye göre yarattığını haber vermektedir.
Bir sonraki ayette “Biz, rüzgârları aşılayıcı olarak gönderdik. Gökten su indirip onunla sizin ihtiyacınızı karşıladık” şeklindeki beyan Hasan-ı Basrî’nin yorumunu desteklemektedir. Kaldı ki su, bütün her şeyin kaynağıdır. Her şeyin varlığı su sayesindedir. Allah Teâla başka ayetlerde de suyu bir ölçüye göre indirdiğini haber
vermektedir.32 Bu anlamda ayette geçen kader kelimesi “ölçü” anlamına gelmektedir.
Aynı şekilde suyun belli bir ölçüye göre indirildiği belirtilen aşağıdaki ayette de kader kelimesi ölçü, miktar manalarını karşılayacak şekilde kullanılmıştır.
َﻥﻮُﺟ َﺮْﺨُﺗ َﻚِﻟَٰﺬَﻛ ۚ ﺎًﺘْﻴﱠﻣ ًﺓَﺪْﻠَﺑ ۦِﻪِﺑ ﺎَﻧ ْﺮَﺸﻧَﺄَﻓ ٍﺭَﺪَﻘِﺑ ًۢءٓﺎَﻣ ِءٓﺎ َﻤﱠﺴﻟٱ َﻦِﻣ َﻝ ﱠﺰَﻧ ﻯِﺬﱠﻟٱ َﻭ
“Allah gökten belli bir ölçüye göre su indirdi. Biz onunla ölü bir memlekete yeniden hayat verdik. İşte siz de kabirlerinizden böyle diriltilip çıkarılacaksınız.”33
َۚﺭِﺪُﻗ ْﺪَﻗ ٍﺮْﻣَﺍ ﻰٰٓﻠَﻋ ُءﺎَٓﻤْﻟﺍ ﻰَﻘَﺘْﻟﺎَﻓ ًﺎﻧﻮُﻴُﻋ َﺽ ْﺭَ ْﻻﺍ ﺎَﻧ ْﺮﱠﺠَﻓ َﻭ
“Yeryüzünde kaynaklar fışkırttık; her iki su, takdir edilen bir ölçüye göre birleşti.34
Allah Teâlâ’nın yerden çıkarttığı su belirli bir ölçü ile ve belirli bir amaca hizmet etmek üzere yaratılmıştır. Belirlenen amaca hizmet edebilmesi için suyun akıcı olma özelliği Allah’ın su için belirlediği bir ölçü yani onun kaderidir diyebiliriz. Kâinattaki
29 Bkz. Talak 65/3; Müminûn 23/18; Rad 13/8.
30 Hicr 15/21.
31 Mâturîdî, Ebû Mansur, Te’vilatü’l-Kur’an, haz. Bekir Topaloğlu, Mizan Yay., İstanbul 2006, VIII, s.
32 Bkz. Mü’minun 23/18. 22.
33 Zuhruf 43/11.
34 Kamer 54/12.
mevcut olan ölçü ve düzeni sadece suda değil bütün varlıkların yaratılmasında görmek mümkündür. Nitekim Kur’an’da her şeyin bir ölçüye göre yaratıldığı sıklıkla tekrar edilmektedir.
Allah katında her şeyin belirli bir ölçüye göre yaratılmasından maksat ise her şeyin yaratıldığı özel amaca, var olmasının gerektirdiği şartlara ve Allah’ın yaratma planında öngörülen role uygun olarak yaratılmış olmasıdır.35
Bu anlamda “kader, ‘ölçmek’ demektir ve mutlak sonsuz olan Allah’ın dışında diğer bütün mahlûkat yaratılmışlık damgası olan ‘ölçülme’ özelliğini taşır. Kur’an’a göre Allah bir şeyi yaratacağı zaman o şeyin kabiliyetlerini ve davranış kanunlarını, mahiyeti içerisine yerleştirir. Böylece o şey bir düzen içerisine girmiş olur ve âlemde bir etken durumuna geçer. Evrendeki her şey mahiyeti içerisine yerleştirilmiş kanunlar çerçevesinde hareket eder.”36 Nitekim aşağıdaki ayette de her şeyin belli bir ölçüye göre yaratıldığı, yaratılmışlık özelliğine sahip bütün varlıkların Allah tarafından belirlenen bir özellik ve potansiyele sahip olduğu vurgulanmaktadır.
ٍﺭَﺪَﻘِﺑ ُﻩﺎَﻨْﻘَﻠَﺧ ٍءْﻲَﺷ ﱠﻞُﻛ ﺎﱠﻧِﺍ “Biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık”.37
Yukarıdaki ayetlerde suyun belirli bir ölçüye göre indirildiğinden bahsedilirken bu ayette canlı, cansız bütün varlıkların bir ölçüye göre yaratıldığı haber verilmektedir.
Yine Allah’ın her şey için bir ölçü tayin ettiği Kur’an’ın sıklıkla vurguladığı bir husustur.38 Âlem ve âlemdeki varlıklar üzerinde gerçekleştirilecek basit bir tefekkür bile her bir varlığın belirlenmiş bir amaca hizmet etmek üzere belirli bir ölçü ile yaratıldığı gerçeğini gözler önüne serecektir. Yazır, bu ayeti yorumlarken kader kavramını, ‘bir miktar, sınır tayin etmek’ seklinde tefsir etmiştir. Ona göre; kâinatta belirlenmiş ölçüler, sınırlar ve kanunlar vardır. Mesela, ateşin yakması, rızkın doyurması vb. şeyler belirlenmiş, sınırları çizilmiş kader içinde cereyan eder. 39 Aynı şekilde Dünyanın hem kendi ekseni etrafında hem de Güneşin etrafında belirli bir hızla
35 Küskü, Davut, Kur’an’ın Kader Konusuna Bakışı (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006, s. 22.
36 Fazlurrahman, Malik, Ana Konularıyla Kur’an, çev., Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2016, s. 61.
37 Kamer 54/49.
38 Talak 65/3.
39 Küskü, Kur’an’ın Kader Konusuna Bakışı, s. 22.
hareket etmesi Allah’ın onun için belirlemiş olduğu ölçü iledir. Nitekim aşağıdaki ayette Ay için Allah tarafından belirlenen ölçüden bahsetmektedir:
ِﻢﻳِﺪَﻘْﻟٱ ِﻥﻮُﺟ ْﺮُﻌْﻟﭑَﻛ َﺩﺎ َﻋ ٰﻰﱠﺘَﺣ َﻝ ِﺯﺎَﻨَﻣ ُﻪَٰﻧ ْﺭﱠﺪَﻗ َﺮَﻤَﻘْﻟٱ َﻭ
“Ay’a gelince ona menziller tayin ettik. Nihayet o eski hurma salkımının çöpü gibi yay haline dönüşmüştür.”40
Keza Allah Teâla gökyüzünü, atmosferi oluşturan tabakaları ve yıldızları da belli bir ölçüye göre yarattığını bildirmektedir:
َﺢﻴِﺒ َٰﺼَﻤ ِﺑ ﺎَﻴْﻧﱡﺪﻟٱ َءٓﺎَﻤﱠﺴﻟٱ ﺎﱠﻨﱠﻳ َﺯ َﻭ ۚ ﺎَﻫ َﺮْﻣَﺃ ٍءٓﺎَﻤَﺳ ِّﻞُﻛ ﻰِﻓ ٰﻰَﺣ ْﻭَﺃ َﻭ ِﻦْﻴَﻣ ْﻮَﻳ ﻰِﻓ ٍﺕﺍ َﻮ َٰﻤَﺳ َﻊْﺒَﺳ ﱠﻦُﻬٰﯨَﻀَﻘَﻓ ِﻢﻴِﻠَﻌْﻟٱ ِﺰﻳ ِﺰَﻌْﻟٱ ُﺮﻳِﺪْﻘَﺗ َﻚِﻟَٰﺫ ۚ ﺎًﻈْﻔ ِﺣ َﻭ
“Böylece Allah onları iki günde yedi gök olmak üzere yerine koydu. Her göğe kendi işini bildirdi. Biz en yakın göğü kandillerle süsledik ve koruduk. İşte bu çok güçlü ve her şeyi bilen Allah’ın takdiridir.”41
Kader, Kur’an’da bazı ayetlerde “kudret, güç yetirme” anlamında kullanılmıştır.
ُّ َﻚْﺴَﺴْﻤَﻳ ﻥِﺇ َﻭ ٌﺮﻳُﺪَﻗ ٍءْﻲَﺷ ِّﻞُﻛ ﻰَﻠَﻋ َﻮُﻬَﻓ ٍﺮْﻴَﺨِﺑ َﻚْﺴَﺴْﻤَﻳ ﻥِﺇ َﻭ َﻮُﻫ ﱠﻻِﺇ ُﻪَﻟ َﻒِﺷﺎَﻛ َﻼَﻓ ٍّﺮُﻀِﺑ
“Allah sana bir zarar dokundurursa, onu yine kendisinden başka açacak yoktur.
Şayet sana bir hayır dokundursa, kuşkusuz O, her şeyi yapabilendir”.42
ٌﺪَﺣَﺃ ِﻪْﻴَﻠَﻋ َﺭِﺪْﻘَﻳ ﻦﱠﻟ ﻥَﺃ ُﺐَﺴْﺤَﻳ َﺃ
“İnsanoğlu kendisine hiçbir şeyin güç yetiremeyeceğini mi sanır?”43ﺍ ًﺮﻳِﺪَﻗ ٍءْﻰَﺷ ِّﻞُﻛ ٰﻰَﻠَﻋ ُ ﱠ ٱ َﻥﺎَﻛ َﻭ ۚ ﺎَﻬِﺑ ُ ﱠ ٱ َﻁﺎَﺣَﺃ ْﺪَﻗ ﺎَﻬْﻴَﻠَﻋ ۟ﺍﻭ ُﺭِﺪْﻘَﺗ ْﻢَﻟ ٰﻯ َﺮْﺧُﺃ َﻭ
“Henüz elde edemediğiniz fakat Allah’ın ilmiyle kuşattığı başka kazânçlar da vardır. Allah’ın her şeye gücü yeter.”44
40 Yasin 36/39.
41 Fussilet 41/12.
42 En’am 6/17.
43 Beled 90/5.
44 Fetih 48/21.
ِﻢﻴِﻠَﻌْﻟٱ ِﺰﻳ ِﺰَﻌْﻟٱ ُﺮﻳِﺪْﻘَﺗ َﻚِﻟَٰﺫ ۚ ﺎًﻧﺎَﺒْﺴُﺣ َﺮَﻤَﻘْﻟٱ َﻭ َﺲْﻤﱠﺸﻟٱ َﻭ ﺎًﻨَﻜَﺳ َﻞْﻴﱠﻟٱ َﻞَﻌَﺟ َﻭ ِﺡﺎَﺒْﺻِ ْﻹٱ ُﻖِﻟﺎَﻓ
“Karanlığı yarıp tanyerini ağartan O’ dur. Geceyi dinlenmek için; Güneşi’i ve Ay’ı vakitlerinizi hesaplamak için yaratmıştır. İşte bu her şeye galip gelen ve her şeyi bilen Allah’ın takdiridir.”45
Bu ayet, Allah Teâla’nın yeryüzü, Güneş ve Ay için bir istikamet belirlediğini, her birinin bir amaç için belli bir ölçüde yaratıldığını bildirdiği gibi Yüce Allah’ın kudreti ve ilmine de vurgu yapmaktadır.
Kader, bazı ayetlerde “takdir etme, ölçerek, takdir ederek tayin etme, karar verme” anlamında kullanılmıştır.
َﺢﻴِﺑﺎَﺼَﻤِﺑ ﺎَﻴْﻧﱡﺪﻟﺍ ءﺎَﻤﱠﺴﻟﺍ ﺎﱠﻨﱠﻳ َﺯ َﻭ ﺎَﻫ َﺮْﻣَﺃ ءﺎَﻤَﺳ ِّﻞُﻛ ﻲِﻓ ﻰَﺣ ْﻭَﺃ َﻭ ِﻦْﻴَﻣ ْﻮَﻳ ﻲِﻓ ٍﺕﺍ َﻭﺎ َﻤَﺳ َﻊْﺒَﺳ ﱠﻦُﻫﺎَﻀَﻘَﻓ ِﻢﻴِﻠَﻌْﻟﺍ ِﺰﻳ ِﺰَﻌْﻟﺍ ُﺮﻳِﺪْﻘَﺗ َﻚِﻟَﺫ ﺎًﻈْﻔ ِﺣ َﻭ
“Böylece Allah onları iki günde yedi gök olmak üzere yerine koydu. Her göğe kendi işini bildirdi. Biz en yakın göğü kandillerle süsledik ve koruduk. İşte bu çok güçlü ve her şeyi bilen Allah’ın takdiridir.”46
ِﻩ ِﺭْﺪَﻗ ﱠﻖَﺣ َ ﱠ ٱ ۟ﺍﻭ ُﺭَﺪَﻗ ﺎَﻣ َﻭ
“Onlar Allah’ı hakkıyla bilip tanıyamadılar.”47ٌﺰﻳ ِﺰَﻋ ﱞﻯِﻮَﻘَﻟ َ ﱠ ٱ ﱠﻥِﺇ ۗ ٓۦِﻩِﺭْﺪَﻗ ﱠﻖَﺣ َ ﱠ ٱ ۟ﺍﻭ ُﺭَﺪَﻗ ﺎَﻣ
“Allah’ın büyüklüğünü gereği gibi değerlendirip bilemediler.”48ﻱ ۪ﺬﱠﻟَﺍ ُﻪَﻟ ُﻚْﻠُﻣ ِﺕﺍ َﻮ ٰﻤﱠﺴﻟﺍ ِﺽ ْﺭَ ْﻻﺍ َﻭ
ْﻢَﻟ َﻭ ْﺬ ِﺨﱠﺘَﻳ ًﺍﺪَﻟ َﻭ ْﻢَﻟ َﻭ ْﻦُﻜَﻳ ُﻪَﻟ ٌﻚﻳ ۪ﺮَﺷ ِﻚْﻠُﻤْﻟﺍ ﻲِﻓ
َﻖَﻠَﺧ َﻭ ﱠﻞُﻛ ٍءْﻲَﺷ
ُﻩ َﺭﱠﺪَﻘَﻓ ًﺍﺮﻳ ۪ﺪْﻘَﺗ
“O, göklerin ve yerin hâkimiyeti kendisinin olandır, hiçbir oğul edinmemiştir ve mülkünde hiçbir ortağı da yoktur; her şeyi yaratmış ve her birini bir takdir ile belirleyip hepsinin mukadderatını hazırlamıştır”.49
Bu ayeti, “ ...gördüğün gibi, Allah insanı takdir ettiği bu düzgün şekilde yarattı.
Yaratılmasını takdir edip de yarattığı her şeyi farklı olarak yaratmadı” şeklinde
45 En’am 6/96.
46 Fussilet 41/12. Bkz. Mürselat 77/21-23.
47 Zümer 39/67.
48 Hacc 22/74.
49 Furkan 25/02
yorumlayan Zemahşeri’ye göre; takdir, bireyin mesul olmadığı alanları ihata etmektedir.
Bireyin kendi mesuliyetinde olan fiillerinde ise, en az iki alternatiften birini seçebilecek şekilde özgür bırakılmıştır.50
ﻯَﺪَﻬَﻓ َﺭﱠﺪَﻗ ﻱِﺬﱠﻟﺍ َﻭ.ﻯ ﱠﻮَﺴَﻓ َﻖَﻠَﺧ ﻱِﺬﱠﻟﺍ.ﻰَﻠْﻋَ ْﻷﺍ َﻚِّﺑ َﺭ َﻢْﺳﺍ ِﺢِّﺒَﺳ
“Rabbinin yüce ismini tesbih et. Yaratıp düzene koyan O’dur. Takdir edip hidayeti gösteren de O’dur.”51
İsfehani, ﻯَﺪَﻬَﻓ َﺭﱠﺪَﻗ ﻱِﺬﱠﻟﺍ َﻭ ayetini “her şeye, maslahatı/faydası olduğu şeyi vermiş ve onu, ister zorunlu olarak ister eğitmek suretiyle kurtuluşunun olduğu şeye yöneltmiştir” şeklinde açıklamıştır.52
Taftâzâniye göre takdir; “yaratılan her şeyi, vasıflandıkları güzellik ve çirkinlik, fayda ve zarar, kendilerini kuşatan zaman ve mekan, üzerlerine terettüp edecek mükafat ve ceza itibarıyla bir ölçü ve sınırla tahdit etmektir.”53
Takdir kavramının yer aldığı ayetlerde belirtildiğine göre, Allah her şeyi amacına uygun bir şekilde yaratmış, tabiatını belirleyip hedefine doğru yöneltmiştir.
Elmalılı, bu manayı izah ederken suyun terkibindeki ölçülülüğe; buharlaşma, yoğunlaşma gibi fiziksel olaylardaki yasalara ve bütün bunların tesadüfen olmayıp ilâhî hikmet ve inayetin sonucu olduğuna dikkat çeker.54
Kader, bazı ayetlerde “Allah’ın irade ettiği külli hüküm” anlamında kullanılmıştır.
َﺮَﻓ ﺎَﻤﻴ۪ﻓ ٍﺝ َﺮَﺣ ْﻦِﻣ ِّﻲِﺒﱠﻨﻟﺍ ﻰَﻠَﻋ َﻥﺎَﻛ ﺎَﻣ ِ ﱣ ُﺮْﻣَﺍ َﻥﺎَﻛ َﻭ ُۜﻞْﺒَﻗ ْﻦِﻣ ﺍ ْﻮَﻠَﺧ َﻦﻳ ۪ﺬﱠﻟﺍ ﻲِﻓ ِ ﱣ َﺔﱠﻨُﺳ ُۜﻪَﻟ ُ ﱣ َﺽ
ﺍ ًﺭﻭُﺪْﻘﱠﻣ ﺍ ًﺭَﺪَﻗ
“Peygambere, Allah’ın takdir ettiği, mubah kıldığı şeyde bir darlık yoktur.
Bundan önce geçen bütün peygamberler hakkında Allah’ın âdeti öyledir. Allah’ın emri biçilmiş bir kaderdir”.55
50 Akbulut, “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”, s. 139.
51 A’la 87/01-03
52 İsfehânî, Müfredat, s. 827-828.
53 Taftâzâni, Şerhu’l-Akaid, s. 204.
54 Yazır, Elmalılı M. Hamdi, Hak Dini Kur’an Dili, Aziz Dağıtım, İstanbul 1992, V, s. 138.
55 Ahzab 33/38; Bkz. Yusuf 12/41.
ﺍ ًﺭَﺪَﻗ kelimesi, ilahi emrin ve Levh-i Mahfuz’daki yazının hükme bağladığı ve Hz. Peygamber’in “Rabbiniz, yaratma, ahlak, ecel ce rızkı tamamladı” hadisiyle işaret ettiği şeyi gösterir. 56
Kader, bazı ayetlerde “hüküm verme, önceden ölçüp-biçip hüküm verme”
anlamında kullanılmıştır.57
َۙﻦﻴ ۪ﻗﻮُﺒْﺴَﻤِﺑ ُﻦْﺤَﻧ ﺎَﻣ َﻭ َﺕ ْﻮَﻤْﻟﺍ ُﻢُﻜَﻨْﻴَﺑ ﺎَﻧ ْﺭﱠﺪَﻗ ُﻦْﺤَﻧ
“Aranızda ölümü takdir eden biziz ve bizim önümüze geçilmez”.58َﺕ ْﻮَﻤْﻟﺍ ُﻢُﻜَﻨْﻴَﺑ ﺎَﻧ ْﺭﱠﺪَﻗ ُﻦْﺤَﻧ ayeti, “takdir edenin Allah olması açısından ölümün bir hikmete dayandığı” şeklinde yorumlanmıştır.59
Bu ayette; kimin nerede, ne zaman ve nasıl öleceğinin belirlendiği, bunun önüne de set çekilemeyeceğinin vurgulandığı ve bizatihi kadere işaret edildiği yönünde kanaatler oluşsa da bu ayette asıl vurgulanan insanın ölümlü bir varlık olduğudur. Zira ayette ölümü takdir edenin Allah olduğu vurgulanmakta, kimin nerede ne zaman öleceğinin belirlendiğine dair bir ifade yer almamaktadır.
Görüldüğü gibi, Kur’an’da geçen kader kelimesi ve bu kelimenin müştaklarının geçtiği ayetlerin hiçbirinde insanın kendi tercihleri neticesinde sorumlu tutulduğu fiillerinin “alın yazısı” anlamında önceden takdir edildiği ya da belirlendiği sonucunu çıkarmak mümkün görünmemektedir. Kur’an’da kader ve kader kelimesinin müştaklarının geçtiği ayetlerde “bir ölçü ve program dâhilinde tayin etmek, her şeyi
belli bir ölçü ve nizama göre tanzim etmek”60 anlamı öne çıkmaktadır. Bu anlamda Yüce Allah her bir varlığı belirli bir amaca ve bu amaca götürecek özelliklere göre yaratmıştır diyebiliriz. Söz konusu ayetlerde de bu hususa dikkat çekilmektedir.
1.2.2. Kur’an’da Kader İnancının Yeri
Kur’an’da kadere iman konusu doğrudan iman edilmesi gereken inanç esasları arasında yer almamaktadır. Kader konusu Kur’an’da iman ilkeleri içinde yer
56 İsfehânî, Müfredat, s. 827.
57 Bkz. Müzemmil 73/20.
58 Vakıa 56/60.
59 İsfehânî, Müfredat, s. 827.
60 Akbulut, “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”, s. 140.
