Doç. Dr. FAZIL SA⁄LAM
Siyasal Partiler Hukukunun Güncel Sorunlar›
I
Yay›n No : 904 Hukuk Dizisi : 362
1. Bas› - Temmuz 1999 - ‹STANBUL
ISBN 975 - 486 - 804 - 3
Copyright©Bu kitab›n Türkiye’deki yay›n haklar› BETA Bas›m Yay›m Da¤›t›m A.fi.’ye aittir.
Kitab›n tümü ya da bir k›sm›, izin al›nmaks›z›n ço¤alt›lamaz, da¤›t›lamaz.
II
Beta BASIM YAYIM DA⁄ITIM A.fi.
Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca¤alo¤lu - ‹STANBUL Tel: (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 513 87 05 - 511 36 50 Bask› - Cilt : Beta Bas›m A.fi.
ÖNSÖZ
I. Bu çal›flman›n haz›rlanmas›nda iki ana etken belirleyici olmufltur. Birinci et- ken, 1997 y›l›nda -de¤erli meslektafl›m Rona AYBAY’›n etkisiyle- kat›ld›¤›m bir ulus- lararas› partiler hukuku sempozyumudur. (Bu aç›dan Rona AYBAY’a teflekkür borç- luyum). Bu sempozyum, partiler hukukunun bende bir ilgi alan› olarak geliflmesinde rol oynad› ve beni bir önceki sempozyumun bas›lm›fl derlemesini incelemeye ve bir sonrakine kat›lmaya yöneltti. Bunlarla ilgili aç›klamay› girifl bölümünde yapt›m. Bu sempozyumlarda karfl›laflt›rmal› hukuk düzeyinde irdelenen sorunlar, dikkatimi do-
¤al olarak Türk Partiler Hukuku’na çevirdi. 1995 Anayasa De¤iflikli¤i’nin partiler hukuku üzerindeki köklü etkisi ve bundan kaynaklanan sorunlar, bu çal›flman›n ha- z›rlanmas›nda ikinci belirleyici etken olmufltur. Böylece son derece güncel ve bakir bir alan› inceleme ve araflt›rma f›rsat› do¤du. Üstelik araflt›rma s›ras›nda ortaya ç›- kan yeni olgular ve bunlara ba¤l› sorunlar da çal›flmay› besledi.
Özellikle pozitif hukuk alan›nda güncel bir konuda bilimsel çal›flma yapman›n baz› riskleri vard›r. Örne¤in benim çal›flt›¤›m alanda bir uyum yasas›n›n ç›kmas›, ça- l›flman›n yönünü ve içer¤ini de¤ifltirme ve güncellefltirme zorunlu¤unu do¤uracakt›.
Ama çal›flman›n, -çeflitli konulara da¤›lma ve k›smen de tembellik gibi etkenlerin de katk›s›yla- gere¤inden fazla uzamas›na ra¤men, böyle bir risk gündeme gelmedi. Ta- bii bu da beni son derece sevindirdi. Çünkü bu sayede yeni seçimlerle oluflan TBMM’nin siyasal partiler hukuku alan›nda 1995 Anayasa De¤iflikli¤i’nin bir gere¤i olarak gündeme almak zorunda oldu¤u uyum yasas› ile ilgili yasama etkinli¤ine bi- limsel aç›dan bir katk› sa¤lama imkan› ortaya ç›kt›. Bu katk›, ç›kacak yasa üzerinde olumlu bir sonuç verirse, çal›flmam›z yaln›zca bu yönüyle bile hedefine ulaflm›fl say›- l›r. Ancak hemen belirtelim bu çal›flma, yaln›zca bu amaçla s›n›rl› de¤ildir. Çal›flma- m›z›n, partiler hukuku alan›nda hukuk do¤matik a¤›rl›kl› araflt›rmalar›n eksikli¤ini bir ölçüde dolduraca¤›n› ve meslektafllar›m›n elefltirileriyle yeni çal›flmalar› teflvik edece¤ini umuyoruz.
II. Bir bilimsel çal›flma, çeflitli elveriflli koflullar›n biraraya gelmesiyle oluflur.
Bunlara iflaret etmek ve bu ortamda pay› bulunanlara teflekkür etmek bir kitap ön- sözünün klasik unsurlar›ndand›r. Bu aç›dan önce Y.T.Ü. ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler Fa- kültesi Dekan› Murat DEM‹RC‹O⁄LU’na teflekkür etmeliyim. Çünkü onun ustaca manevralar›yla önce d›flardan ders verdirilmek suretiyle Üniversiteye yeniden ›s›n- d›r›ld›m ve daha sonra da adeta kolumdan çekilip kadroya al›nd›m. Böylece bu çal›fl- ma için en elveriflli ortam, bir üniversite ortam› sa¤lanm›fl oldu. ‹kinci teflekkürü de-
¤erli meslektafl›m Bülent TANÖR’e borçluyum. Onun sürekli teflvik ve bask›s› olma- sa, bu çal›flma uyum yasas›ndan önce tamamlanamazd›.
Bilgisayar›n bilimsel araflt›rma ve çal›flmada kullan›lmas›, genç kuflak için son derece do¤alsa da bizler için Alfabeyi yeniden ö¤renmek gibi bir fleydir. ‹flte bu ba¤- lamda teflekkür borçlu oldu¤um iki kifli var. Birinci beni ürkütmeden bilgisayara
›s›nd›ran Prof. Dr. Taylan KABALAK, ‹kincisi ise bilgisayar bafl›nda her s›k›flt›¤›m- da yard›m›ma koflan o¤lum Emre SA⁄LAM.
III
Ayr›ca bana evde en rahat bir çal›flma ortam›n› sa¤layan ve zaman zaman tatil günlerini gasbetmemi sab›rla karfl›layan sevgili eflim Hanife SA⁄LAM’a flükran bor- cumu özel olarak vurgulamam gerekiyor.
Nihayet bu kitab›n bas›lmas›nda ve da¤›t›m›nda katk›lar› olan Beta Yay›nevi mensuplar›na da ayr›ca teflekkür ediyorum.
‹stanbul 04.07.1999 IV
‹ Ç ‹ N D E K ‹ L E R
G‹R‹fi ...1
Birinci Bölüm: KARfiILAfiTIRMALI HUKUKTA S‹YASAL PART‹ HUKUKUNUN GÜNCEL SORUNLARI I. KARfiILAfiTIRMADA HAREKET NOKTASI OLARAK: FEDERAL ALMANYA ...7
A) Anayasal Durum ...7
B) Yasal Düzenleme ...9
C) Militan Demokrasi Anlay›fl› ve Parti Yasa¤› ...9
D) Birinci ve ‹kinci Kuflak Partiler Hukuku Ay›r›m› ...12
II. B‹R‹NC‹ KUfiAK PART‹LER HUKUKU AfiAMASINDAK‹ ÜLKELERDE PART‹LER HUKUKUNUN GÜNCEL SORUNLARI ...13
A. ANAYASAL DÜZENLEME ...14
1) Bat› Avrupa Ülkeleri ...14
a) ‹talya ...15
b) Fransa ...15
c) Yunanistan ...17
d) Portekiz ...18
e) ‹spanya ...19
f) Avusturya ...20
g) Belçika, Danimarka, Lüksemburg ve Holanda ...20
h) ‹ngiltere ve ‹rlanda ...21
2) Do¤u Avrupa Ülkelerinde ...21
a) Rusya ...21 V
b) Polonya ...22
c) Çek Cumhuriyeti ...23
d) Gürcistan ...23
e) Baz› Ortak Noktalar ...24
3) Di¤er Ülkeler ...24
a) ‹srail ...24
b)Japonya ...25
c) Güney Afrika ...26
B. YASAL DÜZENLEME...26
1. Özel Bir Siyasal Partiler Yasas›na Sahip Olmayan Ülkeler...27
a) Siyasal Partilere Devletçe Yap›lacak Mali Yard›m Konusundaki Yasalarda Partilere ‹liflkin Düzenlemeler...28
b) Seçim Yasalar›nda Partilere ‹liflkin Düzenlemeler ...31
c) Partilerde Tüzelkiflilik Sorunu ...34
d) Parti ‹ç Düzenlerinin Demokratik ‹lkelere Ba¤l›l›¤› Sorunu ...35
2) Özel Bir Siyasal Partiler Yasas›na Sahip Olan Ülkeler ...37
a) Tan›m- tüzelkiflilik - tescil ...40
aa) Almanya ...40
bb) Portekiz...41
cc) ‹spanya ...42
dd) Avusturya ...42
ee) Çek Cumhuriyeti ...43
ff) Polonya ...43
gg) ‹srail ...43
b) ‹ç Düzen ...44
aa) Almanya ...44
bb) Portekiz...45
cc) ‹spanya ...45
dd) Avusturya ...46
ee) Çek Cumhuriyeti ...47
ff) ‹srail ...47
c) Yan Örgüt ...48 VI
d) Devlet Yard›m› ...48
aa) Almanya ...48
bb) ‹spanya ...50
cc) Portekiz ...51
dd) Avusturya ...51
ee) Çek Cumhuriyeti ...53
ff) Polonya ...54
gg) ‹srail...55
C. PART‹ YASA⁄I SORUNU ...55
1) Parti Yasa¤›n›n Çeflitli Ülkelerde Düzenleme Biçimleri ...55
a) Anayasalar›nda Parti Yasa¤›na Do¤rudan ya da Dolayl› Olarak Yer Veren Ülkeler ...56
aa) ‹talya...56
bb) Fransa...57
cc) ‹spanya ...58
dd) Portekiz ...60
ee) Danimarka ...61
ff) Avusturya ...62
gg) Rusya ...64
hh) Çek Cumhuriyeti ...64
ii) Polonya ...65
jj) Gürcistan ...66
kk) ‹srail ...66
ll) Yunanistan ...68
b) Parti Yasa¤›n› Anayasa D›fl›ndaki Metinlerde Düzenleyen Ülkeler...68
aa) Balçika ...69
bb) ‹ngiltere ...69
cc) Irlanda ...69
dd) Hollanda ...70
ee) Japonya ...71
2) Parti Yasa¤› Konusunda Genel De¤erlendirme ...71 VII
III. ‹K‹NC‹ KUfiAK PART‹LER HUKUKU ...74
IV. AVRUPA DÜZEY‹NDE S‹YASAL PART‹ KAVRAMINA GEÇ‹fi...78
A. Genel Olarak ...78
B. Avrupa Partilerinin Anayasal Konumu Hakk›nda TSATSOS Raporu ve Avrupa Parlamentosu Karar› ...79
‹kinci Bölüm: TÜRK‹YE'DE S‹YASAL PART‹LER HUKUKUNUN GÜNCEL SORUNLARI I. KARfiILAfiTIRMALI HUKUK ‹Ç‹NDEK‹ YER‹M‹Z ...85
II. ANAYASA HUKUKU AÇISINDAN S‹YASAL PART‹LER HUKUKUMUZUN TEMEL SORUNLARI ...86
A. 1995 ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹NE KADAR GENEL GÖRÜNÜM ...86
1) Anayasal Çerçeve...86
a) 1961 Anayasas› Dönemi ...86
b) 1982 Anayasas› Dönemi ...89
aa) 68. Madde ile ‹lgili Hükümler...89
aaa) 1961 Anayasas› Çizgisindeki Hükümler ...89
bbb) 1961 Anayasas› Çizgisinden Ayr›lan Hükümler ...91
bb) 69. Madde ile ‹lgili Hükümler...93
2) Siyasal Partilerin Yasal Düzenlemeye Bo¤ulmas› ...100
3) Anayasal Çerçevenin Afl›lmas› ...101
B. 1995 ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹⁄‹ ...102
1) "Siyasal Partiler Hukuku Öncelikle Anayasa Hukukudur" ...102
2) Yasaklarda S›n›rl›l›k Tezi ...102
a) Kuramsal Aç›dan ...103
b) Tarihsel, Sistematik ve Amaçsal Yorum Kurallar› Aç›s›ndan ...104
C. 1995 ANAYASA DE⁄‹fi‹KL‹KLER‹N‹N S‹YASAL PART‹LER YASASI ÜZER‹NDEK‹ SONUÇLARI...109
1) Z›mni ‹lga Konusu Düzenlemeler...110 VIII
a) SPK m. 11/2 ...111
b) SPK m. 78/c ...112
c) SPK m. 79/c ...113
d) SPK m. 90/2 ...114
e) SPK m. 95’in baz› hükümleri ...114
f) Z›mni ilga konusu baflka düzenlemeler ...117
2) Anayasa'ya Do¤rudan Ayk›r› Duruma Gelen Düzenlemeler ...119
a) Anayasada Kald›r›lan Parti Yasaklar›n›n Yasalarda Varl›¤›n› Koruyan Hükümlerinin Anayasaya Ayk›r›l›¤› Sorunu...120
aa) SPK m. 92 (dayan›flma yasaklar›) ...120
bb) SPK m. 79/b ve m.91 ...121
cc) SPK m. dayan›flma ve örgütlenme yasaklar›n›n bu grup içinde yer alma nedeni ...121
b) Anayasa'da Kurulan Yeni Yasaklama Rejimi Karfl›s›nda Yasada Öngörülen Yasaklar›n Anayasaya Ayk›r›l›¤› Sorunu ...121
aa) SPK m. 81 a, b ve c ...122
bb) SPK m. 89...124
cc) SPK m. 96/3 (parti ad›nda komünist sözcü¤ünün bulunmas›)...125
dd) Siyasal Partiler Kanunu’nun Anayasa'ya ayk›r› duruma düflen di¤er yasaklar› ...127
aaa) SPK m.78/a ...127
bbb) SPK m.90/1, m.94 ...128
ccc) SPK m. 90/2 ...128
ddd) SPK m. 97 ...128
eee) SPK m. 101 ve 103/2 ...128
fff) SPK m. 9, m. 98/1 ve 4, m. 102 ve m. 104 ...129
c) Anayasaya Ayk›r› Olup, Ancak Yasal Düzenleme ‹le Düzeltilebilecek Kurallar...131
3) Somutlaflma Niteli¤inde Kurallar ...133
D. REFAH PART‹S‹ DAVASI ‹LE ORTAYA ÇIKAN SORUNLAR ...133
1) SPK m.103/2'nin Anayasaya Ayk›r›l›¤› Sorunu ...134 IX
2) 101. maddenin Anayasaya Ayk›r›l›¤› Sorunu ...138
3) Yasama Sorumsuzlu¤u Kapsam›ndaki Söz ve Eylemlerin Parti Kapatma ile ‹liflkisi ...141
Üçüncü Bölüm: SORUNLARIN AfiILMASI I. DÜfiÜNSEL VE KÜLTÜREL DÜZEYDE ...147
II. HUKUKSAL DÜZEYDE ...148
A. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’nin Türkiye’de Kapat›lan Partilere ‹liflkin Kararlar›n›n Partiler Hukukuna Etkisi ...149
1) Türkiye Birleflik Komünist Partisi’nin Kapat›lmas› ‹le ‹lgili Karar ...149
a) Partinin ad›nda “komünist” sözcü¤ünün bulunmas›: ...149
aa) SPK m.96/3 ve Anayasa...150
bb) SPK m.9/3 ve Uluslararas› Andlaflma ‹liflkisi (A‹HS Ba¤lam›nda)...150
b) Ayr›l›kç›l›kla ‹lgili Bölüm ...156
2) Sosyalist Parti’nin Kapat›lmas› ‹le ‹lgili Karar ...157
a) Genel Bak›fl ...157
b) Karar›n ‹çeri¤i ...159
c) Karar›n Sonuçlar› ...160
B. ‹ç Hukukta Sorunlar›n Afl›lmas› ...163
1) Anayasa Hukuku Aç›s›ndan ...163
2) Yasal Düzeyde ...164
a) Z›mni ‹lga Konusu Düzenlemelerin Ay›klanmas› ...165
aa) SPK m. 11/1: ...166
bb) SPK m. 78/c ...166
cc) SPK m. 79/c ...166
dd) SPK m. 90/2 ...167
ee) SPK m. 95/1 ve 2 ...167
b) Anayasa’ya Ayk›r› Duruma Gelen Düzenlemelerin Ay›klanmas› ...168 X
aa) Anayasa’da Kald›r›lan Parti Yasaklar›n›n
Yasalarda Varl›¤›n› Koruyan Hükümler Aç›s›ndan ...170
aaa) SPK m.92 (dayan›flma yasaklar›) ...170
bbb) SPK m.79/b ve m.91 (örgütlenme yasaklar›) ...170
bb) Anayasa’da Kurulan Yeni Yasaklama Rejimi Karfl›s›nda Anayasa’ya Ayk›r› Duruma Düflen Yasaklar Aç›s›ndan...171
aaa) SPK m. 78/a...171
bbb) SPK m. 78/b...171
ccc) SPK m. 81 a, b ve c ...171
ddd) SPK m. 89 ...172
eee) SPK m. 90/1 ve 94 ...172
fff) SPK m. 90/2 ...173
ggg) SPK m. 96 ...173
hhh) SPK m. 97 ...174
iii) SPK m.101 ve 103 ...174
jjj) SPK m. 9,m.98/1 ve 4,m.102, m.104...176
(1) SPK m. 9...176
(2) SPK m.98/1 ve 4 ...176
(3) SPK m.102 ...177
(4) SPK m.104 ...178
(5) SPK m. 9, m. 102 ve m. 104 Konusunda Düzenleme ‹lkeleri...179
cc) Yasal Düzenleme ile Düzeltilecek Ayk›r›l›klar (AY m.11/1 a) ...181
c) Yasada Yap›lmas› Gereken Baflka Reformlar ...182
aa) 1995 Anayasa De¤iflikli¤inin Uzant›s› Niteli¤indeki Düzeltmeler ...183
aaa) Siyasal Partilerle ‹lgili Mali Düzenlemelere ‹liflkin De¤ifliklikler ...183
bbb) Partilerin Örgütlenmesine ‹liflkin Düzenlemeler ...188
ccc) Siyasal Parti Kurma ve Parti Üyeli¤i ile ‹lgili Düzenlemeler ...190
XI
ddd) Di¤er Baz› Düzenlemeler ...195
bb) ‹kinci Kuflak Partiler Hukuku Çizgisinde Düzenlemeler ...196
aaa) Parti ‹çi Demokrasiyi Güçlendirici Düzenlemeler ...196
bbb) Partilere Yap›lacak Devlet Yard›m›nda Yap›lmas› Gereken Düzeltmeler ...199
III. SORUNLARIN YARGISAL DÜZEYDE AfiILMASI ...201
A. Anayasal Sorunlarda Çözümsüzlük Alan› ...201
1) Geçici Madde 15/3 ...201
2) ‹hmal Sorunu...202
B. Çözümsüzlük Alan›n›n Afl›lmas› ...203
1) Z›mni ‹lga ...203
2) Geçici Madde 15/3' ün Afl›lmas› ...204
KAYNAKÇA ...207 XII
