Analiz. seta NATO ZİRVESİ VE FÜZE KALKANI PROJESİ SELİN M. BÖLME

seta

Analiz .

S E T A | S i y a s e t , E k o n o m i v e T o p l u m A r a ş t ı r m a l a r ı V a k f ı | w w w . s e t a v . o r g | A r a l ı k 2 0 1 0

NATO ZİRVESİ VE FÜZE KALKANI PROJESİ

SELİN M. BÖLME

SELİN M. BÖLME

Sayı: 30 | Aralık 2010

NATO ZİRVESİ VE FÜZE KALKANI PROJESİ

2 0 1 0 © Y a y ı n h a k l a r ı m a h f u z d u r

seta

Analiz .

İÇİNDEKİLER

FÜZE KALKANI PROJESİNİN GEÇMİŞİ | 4 PROJENİN AMACI VE SON HALİ | 7

İRAN TEHDİDİ NEREDEN KAYNAKLANIYOR? | 11 TÜRKİYE PROJENİN NERESİNDE? | 14

SONUÇ | 16

AA, Fırat Yurdakul

3

ÖZET

19-20 Kasım 2010 tarihleri arasında Lizbon’da gerçekleştirilen NATO Zirvesi arifesinde Türkiye’nin gündemine oturan Füze Kalkanı Projesi’nin geçmişini Soğuk Savaş’ın sona erdiği ilk yıllara kadar gö- türebilmek mümkündür. Bununla birlikte projenin hayata geçirilmesine yönelik fiili çalışmalar Baş- kan George W. Bush döneminde başlamıştır. Projenin ABD’nin ulusal savunması kapsamında öngö- rülen ilk halinin Rusya’nın aşırı tepkisini çekmesi üzerine proje Başkan Barack Obama döneminde revize edilmiştir. “Aşamalı uyarlanabilir yaklaşım” adı altında tasarlanan yeni proje, İran’ın tahmini balistik füze geliştirme kapasitesine paralel şekilde füze savunma sistemini aşamalı olarak hayata geçirmeyi öngörmektedir. Avrupa’nın bu tehlikeden korunması kapsamında belli ülkelere radarlar, belli ülkelere ise savunma füzeleri konuşlandırılması planlanmaktadır. Türkiye, tehdit gelmesi bek- lenen Ortadoğu bölgesinde 1.000 kilometre bandında radarların yerleştirilmesi için en uygun ülke olarak tanımlandığı için bu yönde ABD yönetiminin talepleri ile karşı karşıya kalmış ve Türkiye’nin taşıdığı tereddütler İran ile ilişkilerine yorularak bir kez daha “eksen kayması” tartışmalarını gündeme getirmiştir.

19-20 Kasım 2010’da Lizbon’da yapılan zirvede Türkiye’nin “evet” oyu ile birlikte ittifakın yeni stra- tejik konsepti kabul edilmiştir. Bu kapsamda, ittifakın füze saldırıları gibi tehditlere karşı savunma yöntemleri geliştirmesi onaylanırken, “kolektif savunma” ilkesine yapılan atıfla sistemin üye ülke sa- vunma sistemlerinden de yararlanarak ittifak topraklarının tümünü koruyacak şekilde geliştirilmesi karara bağlanmıştır. NATO Lizbon Zirvesi ardından Türkiye’de tartışmalar her ne kadar füze kalkanı- nın teknik detaylarına kilitlenmiş olsa da, zirveden çıkan yeni stratejik konsept, önümüzdeki dönem- de dünya düzeninin parametrelerini ortaya koyması bakımından çok daha önemlidir.

Elinizdeki çalışmada, öncelikle füze kalkanı projesinin gelişimine, fikri alt yapısına değinilecek ve projenin aldığı son hal siyasi arka planı ile birlikte aktarılacaktır. Daha sonra projenin temelini oluşturan İran tehdidi algısının nereden kaynakladığı ve bunun gerekçeleri irdelenecektir. Son ola- rak Türkiye’nin projeye dâhil olma süreci çerçevesinde, Türk-Amerikan ilişkileri ve Türkiye’nin izlediği politika analiz edilecektir.

4

FÜZE KALKANI PROJESİNİN GEÇMİŞİ

Füze Kalkanı Projesi her ne kadar Türkiye’nin de konuya dâhil olması ile birlikte 2010’un başından itibaren Türk kamuoyunun gündemini meşgul etse de projenin ge- lişimini izlemek için Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından yeniden şekillendirilen ABD’nin ulusal güvenlik stratejilerine bakmak gerekmektedir. ABD Başkanı George Bush’un “Yeni Dünya Düzeni” olarak nitelendirdiği bu dönemin başlangıcında, 1991 yılında, yayınlanan ulusal güvenlik stratejisi belgesi¹ ABD’nin Soğuk Savaş’ın ardından dünya algısının nasıl şekilleneceği göstermesi bakımından önemlidir. Yeni dönemdeki düşmanın ana hatlarını çizen bu belgede, tek ve somut bir düşman yerine çeşitlenen ve biçim değiştiren tehdit unsurlarından bahsedilerek, bunların Amerikan çıkarlarına zarar verebileceği üzerinde durulmuştu. Her ne kadar Soğuk Savaş sona ermiş bile olsa, stratejide de belirtildiği gibi, devam eden ekonomik rekabet içinde ABD bölgesel çatışmaların yaratacağı güç boşluklarının kendi çıkarlarına ters şekilde doldurulmasını istememekteydi. Bu nedenle Amerikan çıkarları açısından istikrarsızlık yaratabilecek tehditlerin tanımlanması ve bunlara karşı tedbirlerin alınması önemliydi. Bu amaç, ABD’nin ulusal güvenlik stratejilerine şekil veren ana eksen oldu.

Bill Clinton’ın başkanlığı ile birlikte yeni döneme damgasını vuracak ulusal güven- lik stratejisi netlik kazandı. Bu dönemde ABD çıkarlarına yönelik tehditlerin açık bir sınıflandırmasına gidildi. 1997 yılında yayınlanan ulusal güvenlik stratejisi belgesin-

1. The National Security Strategy of the United States of America, August 1991, http://www.fas.org/man/

docs/918015-nss.htm

NATO ZİRVESİ VE FÜZE

KALKANI PROJESİ

5

Silahların kontrolünü

sağlamanın önemi ile birlikte, 1998 stratejisinde füze savunması başlığı altında kısmen yer verilen ulusal füze savunma sistemi, 1999’daki stratejide derinlemesine ele alındı.

de² “Bölgesel ya da Devlet Merkezli Tehditler” başlığı altında bazı ülkelerin ABD’nin yaşamsal çıkarlarını tehdit etme niyetinde oldukları; bu ülkelerin nükleer, biyolojik, kimyasal silahlar da dâhil olmak üzere saldırı kapasitelerini artırmaya çalıştıkları üze- rinde duruluyordu. Aynı belgede “Kitle İmha Silahlarından Kaynaklanan Tehdit” başlığı altındaysa bu silahların küresel güvenlik için en büyük tehdit olduğunun altı çizilerek, ABD’ye düşman ve dünya güvenliğini hedef alan ülkelerin bu tür silahlara sahip olma- larının kabul edilemez olduğu ifade edilmekteydi. Silahların kontrolünü sağlamanın önemi ile birlikte, 1998 stratejisinde füze savunması başlığı altında kısmen yer veri- len ulusal füze savunma sistemi, 1999’daki stratejide derinlemesine ele alındı. Burada ABD’nin uzun menzilli kitle imha silahları geliştirmekte olan devletlerden tehdit algı- ladığı vurgulanarak, “serseri” devletlerden gelebilecek kıtalararası balistik füze saldırı- sı ihtimaline karşı bir savunma sistemi ihtiyacından bahsedilmekteydi. Bu dönemde 1972’de imzalanan Anti-Balistik Füze Anlaşması Rusya ile ABD’nin sahip olacağı füze sistemlerini sınırlandırdığı için ABD’nin elini kolunu bağlamaktaydı.³ ABD başlarda an- laşmanın ulusal füze savunma sistemi kurmasına izin verecek şekilde güncellenmesini gündeme getirdiyse de, Başkan George W. Bush tarafından 2001 senesinde resmen anlaşmadan çekileceklerinin açıklandı ve Haziran 2002 itibari ile ABD tek taraflı olarak anlaşmayı feshetti.

ABD’nin kendi ulusal füze sistemini hayata geçirmesinin önündeki engelin kalkması ile birlikte füze savunma sistemi üzerinde çalışmalar başlatıldı. Başkan Bush 16 Aralık 2002’de balistik füze savunması hakkında ulusal politikayı belirleyen Ulusal Güvenlik Başkanlık Yönergesini (National Security Presidential Directives) imzalayarak bu konuda ilk adımı attı.⁴

Bush dönemindeki planda, doğudaki “güvenilmez devletler” den⁵ gelecek uzun men- zilli füze tehdidine karşı 2004 sonuna kadar ulusal füze savunma sisteminin kurulması öngörülmüştü. Amerika ve Avrupa ayaklarından oluşan projede, karaya ve gemile- re yerleştirilecek savunma füzeleri uzaydaki uydularla desteklenecek ve kurulacak network ile komuta ve kontrol sağlanacaktı. Aralık 2004’te Kuzey Kore’nin uzun men- zilli balistik füzelerine karşı Alaska’da kurulan füze rampalarına beş tane savunma fü- zesi yerleştirilmesi ile projenin ilk aşaması kısmen gerçekleştirilirken Kaliforniya’ya da yerleştirilen bir dizi füze ile sistem desteklendi. Daha sonra Alaska’da füzelerin sayısı 24’e çıkarıldı. Ayrıca Grönland ve İngiltere’deki erken uyarı ve izleme radarlarının pro-

2. A National Security Strategy for a new Century, May 1997, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/nss/nssr- 1098.pdf; Çağrı Erhan, “Soğuk Savaş Sonrası ABD’nin Güvenlik Algılamaları,” Refet Yinanç, Hakan Taşdemir (ed), Uluslararası Güvenlik Sorunları ve Türkiye, Şeçkin Yayınevi, Ankara, 2002, ss.64-69

3. A National Security Strategy for a new Century, December 1999, http://www.au.af.mil/au/awc/awcgate/nss/nssr- 1299.pdf.

4. National Security Presidential Directive 23, December 16,2002 http://www.fas.org/irp/offdocs/nspd/nspd-23.

htm.

5. Burada hangi devletlerin kastedildiği konusunda proje ile ilişkili olarak ABD yönetimi tarafından açıkça sadece Kuzey Kore ve İran’ın adı kullanılmıştır.

6

jeye uygun şekilde yenilenmesi için anlaşmalar yapıldı. Bu kapsamda İngiltere, North Yorkshire’da iki üssünün kullanılmasına izin verdi.⁶

Ancak sistem henüz kurulum aşamasındayken bile ağır eleştirilerin hedefi haline gel- mişti. Özellikle sistemin operasyonel başarısı üzerinde ciddi şüphelere neden olan bu eleştiriler, sistemin test edilmediği ve bir takım teknolojik problemlerin varlığı üzerine yoğunlaşmaktaydı. Buna göre, Alaska ve Kaliforniya’daki savunma füzelerinin uzun menzilli füzeleri durdurmadaki başarısı Pentagon’un tahminlerinden çok uzaktı. Buna karşın Bush yönetimi kurulan sistemi kısa menzilli füzelere karşı karada ve denizde konuşlu balistik füze savunma sistemi ile destekleyeceklerini açıklayarak proje üzerin- deki ısrarını sürdürdü. ⁷

Avrupa’daki müttefikleri ve burada bulunan Amerikan üslerini, orta ve kısa menzilli saldırılardan korumak amacıyla projenin Avrupa ayağı için yer aranmaya başladı. Bir kaç yıl süren uzun görüşmelerin ardından 2007’nin başlarında Bush yönetimi, İran’ın balistik füze tehdidine karşı Polonya ve Çek Cumhuriyeti’ne resmi olarak Avrupa Füze Savunma Sisteminin bir parçası olarak karada konuşlu savunma füzelerinin ve radar sisteminin kurulmasını teklif etti. Yapılan teklife göre bu sistem, Polonya’ya uzun men- zilli 10 karada konuşlu savunma füzesinin yerleştirilmesini ve Çek Cumhuriyeti’ne sa- bit ve ismi verilmeyen ancak İran’a yakın konumdaki başka bir ülkeye ise taşınabilir radarların kurulmasını kapsamaktaydı. Proje için Bush yönetimi 2007 yılında, projenin Avrupa ayağının başlangıcında, tasarım, inşaat ve orta menzilli savunma füzelerinin konuşlandırılması için 2008 savunma bütçesinden 310 milyon dolar istedi. Bu şekliyle tüm projenin 4 milyar dolara mal olması beklenirken, 2013’te tamamlanması hedef- lenmişti.⁸ 2008 yazında Polonya ve Çek Cumhuriyeti ile ABD arasında projeye ev sa- hipliği yapmalarına ilişkin anlaşmalar imzaladı.

Ancak füze savunma sistemi gündeme geldiği günden itibaren Rusya projeye kar- şıydı. Projenin bu haliyle kendisine karşı olduğunu söyleyen Moskova, kendisine karşı casusluk amacı ile kullanılabileceğini ileri sürerek, füze kalkanının asıl amacının Rusya’daki askeri tesisleri gözetlemek olduğu ve şu anda çok büyük olmasa da geliş- mesi halinde kendi güvenliğini zaafa uğratacağı gerekçeleri ile ABD’ye itiraz etmek- teydi. Hatta Moskova eğer İran’dan çekiniliyorsa, Azerbeycan’ın İran sınırında bulunan ve Rusya tarafından kiralanmış bulunan radar üssünün kullanılabileceğini söyledi.

Ayrıca Devlet Eski Başkanı Putin, Rusya güneyindeki bir başka radar üssünü de kulla- nıma açabileceklerini belirterek ABD ve Avrupa ülkelerini ortak bir savunma sistemi

6. Dave Webb, “NATO and European Missile Defence,” NATO Watch, Briefing Paper No.13, 13 August 2010.

7. Steven A. Hildreth, Amy F. Woolf, “Ballistic Missile Defense and Offensive Arms Reductions: A Review of the Historical Record,” Congressional Research Service Report, May 25, 2010, s. 16; Steven A. Hildreth, Carl Ek, “Long- Range Ballistic Missile Defense in Europe,” Congressional Research Service Report, September 23, 2009, s. 6-7 8. Steven A. Hildreth, Carl Ek, “Long-Range Ballistic Missile Defense in Europe,” Congressional Research Service Report, September 23, 2009, s.1

Füze savunma

sistemi gündeme

geldiği günden

itibaren Rusya,

projenin bu

haliyle kendisine

karşı olduğunu

söyledi ve kendi

güvenliğini

zaafa uğratacağı

gerekçesi ile

ABD’ye itiraz etti.

7

Tüm bu

sebeplerden daha önemlisi Rusya yanı başına kurulacak sistemle kendi nüfuz alanında üstelik kendine söz hakkı tanınmadan kurulmak istenen bu hâkimiyetten rahatsızlık

duymaktaydı.

geliştirmeye davet etti.⁹ Rusya İran’ın füzelerinin menzilinin sınırlı olduğu gerekçesi ile ABD’nin Avrupa’da füze sistemi kurmasına gerek olmadığı konusunda ısrarını sürdür- dü. Polonya ile ön anlaşma yapılması sonrasında ise Rusya’nın bu konudaki dili daha da sertleşti. Anlaşmanın akabinde Rusya Dışişleri Bakanlığının internet sayfasında ya- yımlanan açıklamada şu ifadelere yer verilmekteydi:

“Çek Cumhuriyeti’ndeki radar sistemleri, ülkemizin tüm Avrupa bölümünü kap- sayabilir. Polonya’daki uzun menzilli füzelerin ise Rusya’daki kıtalararası füzeler dışında hiçbir hedefi yok ve gelecekte de bunun dışında bir hedefi görülmü- yor. ABD füze kalkanının, Avrupa’da genişletileceği ve modernize edileceği açık- ça görülmektedir. Amerikan yönetimi de bunu saklamıyor. Bu durumda Rusya sadece diplomatik yöntemlerden oluşmayan tepki vermek zorunda kalacak.

ABD’nin dünyadaki stratejik dengeyi kendi lehinde değiştirerek, dünyadaki gü- venlik ve istikrarın kuvvetlenmesini engelleme girişimi daha açık ve somut bir şekilde görülmektedir.” ¹⁰

Rusya’nın bir çekincesi de ABD’nin Anti-Balistik Füze Anlaşmasından çekilmiş olma- sından kaynaklanmaktaydı. Sınırlandırma kalktığı için Rusya, artık ABD’nin istediği gibi projeyi genişletebileceğini, bu durumun ise kendi savunma sistemini zaafa uğra- tacağını düşünüyordu. Ancak tüm bu sebeplerden daha önemlisi Rusya’nın yanı ba- şına kurulacak sistemle kendi nüfuz alanında üstelik kendine söz hakkı tanınmadan kurulmak istenen bu hâkimiyetten rahatsızlık duymasıydı. Rus Meclisi önce Avrupa Konvansiyonel Kuvvetler Anlaşması’ndan (AKKA) çekilmeyi onaylayıp, konvansiyonel silahları yeniden batı sınırına yerleştirme sinyali verdi ve Orta Menzilli Nükleer Kuv- vetler Anlaşması’ndan (INF) çekilme tehdidinde bulundu. Ardından daha somut bir adım geldi ve Moskova, 500 mil menzile sahip İskender-M füzelerini Polonya sınırında- ki Rus toprağı Kaliningrad’da konuşlandırma kararı aldığını açıkladı.¹¹ Polonya ve Çek Cumhuriyeti ile yapılan anlaşmaların onaylamasında yaşanan gecikmeler de üstüne eklenenice, projenin ilerlemesi için yeni adımları atmak Kasım 2008’de başkanlık se- çimlerini kazanan yeni ABD Başkanı Barack Obama’ya kaldı.

PROJENİN AMACI VE SON HALİ

Obama başkanlığının ilk günlerinde projeyi devam ettirmeyi denediyse de çok geç- meden özellikle de Rusya’nın itirazları sürerken projenin mevcut haliyle hayata geçiril- mesinin güçlükleri ile yüzleşmek zorunda kaldı. Moskova, yeni ABD başkanının Rusya ile ilişkileri geliştirme yönündeki vaadlerine karşılık füze kalkanı sorununda diyalog kapısını açmış ve 29 Ocak 2009’da İskender füzelerini yerleştirme planını askıya almış-

9. “Putin offers joint missile shield,” BBC News, 7 June 2007.

10. “Rusya: �Füze kalkanına diplomatik olmayan yöntemlerle de karşılık vereceğiz’,” “Rusya: �Füze kalkanına diplomatik olmayan yöntemlerle de karşılık vereceğiz’,” Milliyet, 21 Ağustos 2008 11. “Russia fires warning shot over US missile plan,” “Russia fires warning shot over US missile plan,” Guardian, 7 November 2008.

8

Bush yönetimi tarafından önerilen projenin test edilmemiş olmasının getirdiği teknik sorunlar, maliyeti ve uzun vadede çözüm getirmeyi hedeflemesi ve güncel tehditlere tam karşılık gelmemesi eleştirilmekteydi.

tı.¹² Ancak projeyi revize etmeden Rusya’nın endişlerini gidermek mümkün gözükmü- yordu. Üstelik tek sorun Rusya da değildi. Bush yönetimi tarafından önerilen projenin test edilmemiş olmasının getirdiği teknik sorunlar, maliyeti ve uzun vadede çözüm getirmeyi hedeflemesi ve güncel tehditlere tam karşılık gelmemesi eleştirilmekteydi.

17 Eylül 2009’da ABD Başkanı Obama, devralınan projenin Avrupa Balistik Füze Sa- vunma Programı ayağının iptal edildiğini ve onun yerine “aşamalı uyarlanabilir yakla- şım” (phased adaptive approach)¹³ adı altında yeni bir programın hayata geçirileceğini açıkladı. Bugün NATO’ya taşınmış olan ve Füze Kalkanı olarak bilinen proje Obama yönetiminin revize ettiği bu projedir.

BALİSTİK FÜZE SAVUNMA SİSTEMİ NASIL ÇALIŞIYOR?

1. Balistik füze düşman ülke tarafından fırlatılıyor.

2. Infra-red dedektörler füze fırlatıldığında ortaya çıkan ısıyı algılıyabiliyorlar.

3. Eğer dedektörleri geçerse füze radar sisteminin oluşturduğu “bulut örtüsüne”

eriştiğinde radarlarca algılanıyor. Sistemde üç çeşit radar görev yapıyor;

- Uzaydaki radarlar: Füzenin yörüngesini tahminde kullanılıyor - Erken uyarı radarları: Füzeyi tespit ve izlemede kullanılıyor

- X-bandı radarları: Yüksek frekanslı sinyallerler füzenin türünü tahmin etmeye yardımcı oluyorlar

4. Füzeyi izleyen radarlar sayesinde, füzenin hızı ve büyüklüğü tespit ediliyor.

5. Füze dikey uçuşa devam ederken radarlar bu bilgileri komuta merkezine aktarıyorlar.

6. Komuta merkezinde radarlardan gelen bilgiler işlenerek, füzeninin hangi noktada hangi savunma füzesi ile durdurulacağı planlanıyor. Bu nokta füzenin hızına ve eldeki savunma füzesinin menziline göre hesaplanan zorunlu bir seçenek ortaya çıkıyor.

7. Bu sırada dikey uçuşuna devam eden balistik füze radarları şaşırtmak için yanıltıcı yemler ateşliyor. Ancak radar sistemi bunları algılayacak şekilde geliştirilmiş durumda.

8. Füzenin uçuş rotası çizildikten sonra, bu rota bilgisi savunma füzelerine iletiliyor.

9. Belirlenen noktada balistik füzeyi vurmak için savunma füzeleri ateşleniyor ve havada vuruyorlar. Eğer bu atış başarısız olursa, o zaman füzenin rotasındaki başka bir savunma füzesi devreye sokulabiliyor. ¹⁴

14

Son haliyle program kapsamında, İran tehdidine karşı Avrupa’yı korumak için uzun menzilli yerine orta ve kısa menzilli füzelerin konuşlandırılması öngörülmektedir.

Obama yönetimi, İran’ın elinde henüz uzun menzilli füzelerin bulunmadığı, tehdidin asıl kaynağının şu anda kısa ve orta menzilli füzeler olduğu gerçeğinden hareketle, öncelikle bu soruna çözüm getirebilecek bir sistem üzerine odaklanmıştır. Ayrıca de-

12. “Obama’ya �İskender’ jesti,” “Obama’ya �İskender’ jesti,” Milliyet, 29 Ocak 2009

13. Fact Sheet on U.S. Missile Defense Policy: A “Phased, Adaptive Approach” for Missile Defense in Europe, The White House Office of the Press Secretary, September 17, 2009, http://www.whitehouse.gov/the_press_office/FACT- SHEET-US-Missile-Defense-Policy-A-Phased-Adaptive-Approach-for-Missile-Defense-in-Europe/

14. “Guide to planned US missile shield,” BBC News, 22 June 2006.

9 nenmemiş ve geliştirilmekte olan bir sistem yerine, mevcut ve denenmiş savunma

füzelerine ve radarlarına dayandığı için sistemin daha güvenilir olduğu ileri sürülmek- tedir. Proje kapsamında yer alan SM-3 savunma füzeleri özel olarak kısa ve orta men- zilli balistik füzelere karşı geliştirilmiş ve başarılı olduklarını 2002’den beri yapılan 23 denemenin 19’unda ispat etmişlerdir. Ayrıca Bush yönetimi tarafından Polonya’ya yer- leştirilmesi planlanan karada konuşlu uzun menzilli füzelere göre maliyetleri de daha düşüktür.¹⁵ Savunma kapasitesinin izleyen on yıl içinde büyümesi ve daha geniş bir alanı kapsaması planlanmıştır. İran’ın uzun menzilli füzeye sahip olacağının düşünül- düğü 2020 yılından sonra, şu anda konuşlandırılması Rusya ile sorunlara neden olan, yeni balistik füze savunma kapasitelerinin Avrupa’ya yerleştirilmesi planlanmıştır.¹⁶ Obama ve ekibi tarafından yapılan açıklamalarda, İran’ın kısa ve orta menzilli balistik füzelerinin artmasına yönelik endişeler karşısında, müttefiklerle yapılan uzun müza- kereler yoluyla geliştirilen bu yeni yaklaşımın daha etkin bir çözüm olduğu vurgu- lanmaktadır. Buna göre yeni sistem, Bush yönetimi tarafından önerilen Polonya’da kurulacak sabit rampalı savunma füzelerinden ve Çek Cumhuriyeti’nde inşa edilecek büyük bir radardan daha çabuk konuşlandırılabilecektir ve mevcut tehdidin niteliğine daha uygundur.¹⁷ Cumhuriyetçiler, proje İran’ın uzun menzilli füze tehdidine odak- lanmadığı için planın değişmesinden memnun olmasalar da Demokratlar, ilerdeki bir tehdit yerine güncel ve mevcut bir tehdide karşı olduğu için yeni sistemin daha uy- gun olduğunu savunmaktadırlar. Projenin değişmesi ve ABD’nin işbirliği teklifleri ile birlikte Rus yönetimi sakinleşirken, bu süreçte İskender füzeleri konuşlandırma planı da rafa kaldırılmıştır.

Balistik Füze Savunma projesi üç aşamadan oluşmaktadır;

• İlk aşama (2011’den itibaren): İzleyen iki sene içinde, Avrupa’yı ve burada bu- lunan Amerikan askerlerini tehdit eden bölgesel balistik füze tehdidine karşı, gemilerde konuşlandırılabilen Aegis Silah Sistemleri, SM-3 (Blok IA) savunma füzeleri ve taşınabilir radar izleme sistemleri (AN/TPY-2) gibi sensörlerini içeren mevcut ve denenmiş füze savunma sistemlerinin yerleştirilmesi.

• İkinci aşama (2015’ten itibaren): Daha geniş bir bölgeyi kısa ve orta menzilli fü- zelerden korumak amacıyla uygun testlerden sonra, SM-3 savunma füzelerinin hem kara hem de deniz için geliştirilmiş ileri versiyonlarının (Block IB) ve ileri versiyon sensörlerin yerleştirilmesi.

• Üçüncü aşama (2018’den itibaren): Şu anda geliştirme aşamasında olan daha ileri SM-3 Blok IIA savunma füzelerinin geliştirme ve test süreci tamamlandıktan sonra kısa, orta ve orta üstü menzile sahip füze tehdidine karşı yerleştirilmesi.

15. Gabriela Campos Gabriela Campos (spoke with Kingston Reif,) “A Shift in Focus: Changes in the Missile Defense Program” FPIP, October 26, 2009.

16. Hildreth, Woolf, Hildreth, Woolf, a.g.e, s. 16

17. Michael D. Shear and Ann Scott Tyson, “Obama Shifts Focus Of Missile Shield,” Michael D. Shear and Ann Scott Tyson, “Obama Shifts Focus Of Missile Shield,” Washington Post, September 18, 2009.

Obama yönetimi, İran’ın elinde henüz uzun menzilli füzelerin bulunmadığı, tehdidin asıl

kaynağının şu anda kısa ve orta menzilli füzeler olduğundan hareketle, öncelikle bu soruna

odaklanmıştır.

10

Proje üzerinde yapılan değişiklik, NATO ülkelerinin de desteğinin alınmasını sağlamış ve buna paralel olarak projenin Lizbon’da gerçekleştirilen zirvede açıklanan yeni stratejik konsept kapsamına alınmasının da yolu açılmıştır.

• Son aşama (2020’de): SM-3 Blok IIB füzelerinin geliştirme ve test süreci tamam- landıktan sonra bu füzelerin, orta ve orta üstü menzile sahip füze tehdidine ve gelecekte ortaya çıkacak olan ABD’ye yönelik potansiyel kıtalararası füze tehdi- dine karşı konuşlandırılması.¹⁸

Planın karada konuşlu füzelerin yerleştirileceği aşamaları için anlaşmaların bir kısmı şimdiden sağlanmıştır. Romanya hükümeti füze rampaları kurulmasını kabul ederken, Bulgaristan ile ABD arasında görüşmeler devam etmektedir. Temmuz 2010’da Polonya ile varılan yeni anlaşma çerçevesinde bu ülkeye 2018’den itibaren mobil savunma fü- zeleri yerleştirilecektir ve Çek Cumhuriyeti’nde uydudan gelen bilgilerin toplanacağı erken uyarı merkezi kurulacağı açıklanmıştır.¹⁹

2020’de tamamlanması planlanan projenin maliyetinin çoğunun ABD tarafından kar- şılanacağı açıklanmıştır. Diğer NATO ülkeleri için sisteme bağlanma maliyeti ile birlikte önümüzdeki 10 yıla yayılacak maliyetin toplamda 200 milyon doları bulacağı tahmin edilmektedir.²⁰

Proje üzerinde yapılan değişiklik, NATO ülkelerinin de desteğinin alınmasını sağlamış ve buna paralel olarak projenin 19-20 Kasım 2010 tarihleri arasında Lizbon’da gerçek- leştirilen zirvede açıklanan yeni stratejik konsept kapsamına alınmasının da yolu açıl- mıştır. Füze Kalkanı projesinin NATO stratejik konsept belgesine girmesinin ne anlama geldiğini yorumlamak için NATO’nun önceki stratejik konsept belgeleri ile geçirdiğe değişime bakmak gerekmektedir. ABD’nin ulusal güvenlik stratejilerine paralel olarak 1991 ve 1999 yıllarında benimsenen stratejik konsept belgeleri ile NATO bünyesin- de tehditler yeniden tanımlanarak örgütün görev alanı genişletilmiştir. Anlaşmanın 5. maddesinde²¹ ortaklaşa meşru müdafaa hakkının ancak taraflardan birine veya bir kaçına saldırı olması durumda kullanılabileceği açıkça ifade edilmesine karşın artık, ittifak açısından tehditler sadece üyelerin toprak bütünlüklerine, siyasi bağımsızlıkla- rına ve güvenliklerine yönelik durumlar veya sadece doğrudan saldırılarla sınırlandırıl- mamaktadır. Yeni konsept belgeleri ile birlikte Belirsizlikler, istikrarsızlık, etnik ve din- sel rekabet, bölgesel uyuşmazlıklar, insan hakları ihlalleri, devletlerin dağılması, kitle imha silahlarının yayılması, organize suçlar, terörizm ve yaşamsal kaynakların kesil-

18. Fact Sheet on U.S. Missile Defense Policy: A “Phased, Adaptive Approach” for Missile Defense in Europe, The White House Office of the Press Secretary, September 17, 2009, http://www.whitehouse.gov/the_press_office/FACT- SHEET-US-Missile-Defense-Policy-A-Phased-Adaptive-Approach-for-Missile-Defense-in-Europe/

19. Webb, Webb, a.g.e.

20. Webb, Webb, a.g.e.

21. NATO Anlaşması 5. madde; Tarafl ar, Kuzey Amerika’da veya Avrupa’da içlerinden bir veya daha çoğuna NATO Anlaşması 5. madde; Taraflar, Kuzey Amerika’da veya Avrupa’da içlerinden bir veya daha çoğuna yöneltilecek silahlı bir saldırının hepsine yöneltilmiş bir saldırı olarak değerlendirileceği ve eğer böyle bir saldırı olursa BM Yasası’nın 51. Maddesinde tanınan bireysel ya da toplu öz savunma hakkını kullanarak, Kuzey Atlantik bölgesinde güvenliği sağlamak ve korumak için bireysel olarak ve diğerler ile birlikte, silahlı kuvvet kullanımı da dahil olmak üzere gerekli görülen eylemlerde bulunarak saldırıya uğrayan Taraf ya da Taraflara yardımcı olacakları konusunda anlaşmışlardır.

Böylesi herhangi bir saldırı ve bunun sonucu olarak alınan bütün önlemler derhal Güven Konseyi’ne bildirilecektir.

Güvenlik Konseyi, uluslararası barış ve güvenliği sağlamak ve korumak için gerekli önlemleri aldığı zaman, bu önlemlere son verilecektir.

11 mesi gibi konular ittifakın tehdit tanımlaması kapsamına alınmıştır.²² Böylelikle NATO

söz konusu tehditler nedeniyle de harekete geçebilecek bir örgüt haline gelmiştir.

Tehditlerin bu şekilde genişletilmiş olması NATO’nun 6. maddede tanımlanan alanı²³ da geçersiz kılmıştır. Anlaşmanın amaç ve alanının bu şekilde değişime uğraması ile birlikte, terörizmden enerji güvenliğine; iklim değişikliğinden organize suçlara kadar henüz tanımlanmasında netlik olmayan yeni tehdit unsurları karşısında ittifakın nasıl işletileceğine ilişkin belirsizlikler ortaya çıkmıştır. Bunun üzerine 3-4 Nisan 2009 tarih- leri arasında Strazburg/Kehl Zirvesinde alınan karar çerçevesinde ittifak, yeni konsept üzerinde çalışmalara Temmuz 2009’da başlamıştır. Kasım 2010’daki zirvede bu doğ- rultuda geliştirilen ve füze kalkanını da içine alan yeni konsept belgesi açıklanmıştır.

İRAN TEHDİDİ NEREDEN KAYNAKLANIYOR?

İlk aşamada füze kalkan projesinin, balistik füzelere sahip genel bir düşmanı hedef aldığı fikri ortaya koyulduysa da Bush dönemiyle birlikte düşman tanımı netlik kazan- maya başlamıştır. Başkan Bush 29 Ocak 2002’de yaptığı konuşmasında “şer ekseni” adı verdiği İran, Irak ve Kuzey Kore’yi uluslararası terörizme yardım ve yataklık ederek dün- ya barışını tehdit etmekle suçlamış ve kitle imha silahlarına sahip olma çabasında olan bu ülkelerin büyüyen bir tehlike olduğunu söylemiştir.²⁴ Irak’ın işgalinden sonra şer ekseninden geriye iki ülke kalmıştır; Kuzey Kore ve İran. Füze kalkanı projesinin ABD ayağı Kuzey Kore’den gelebilecek bir tehlikeye karşıyken Avrupa’ya ayağı doğrudan İran’ın var olduğu sayılan balistik füze tehdidi üzerine inşa edilmiştir. Peki, İran gerçek- ten bir balistik füze tehdidi oluşturmakta mıdır?

Bugün ABD’nin de aralarında bulunduğu 32 ülke balistik füze sahibidir. Bunların içinde Çin, Fransa, Hindistan, İsrail, Kuzey Kore, Pakistan, Rusya, İngiltere ve ABD olmak üzere sadece dokuzunun aynı zamanda nükleer silahları vardır ya da olduğu düşünülmek- tedir. Nükleer güce sahip bu dokuz ülkenin dışında bugün bir tek İran 10.000 km’den daha uzun menzile sahip kıtalararası füzeler üzerinde çalışmaktadır ki bu uzaklık yak- laşık olarak Tahran ile New York arasındaki mesafeye tekabül etmektedir. İran’ın bu fü-

22. The Alliance’s New Strategic Concept, Meeting of North Atlantic Council, 7-8 November 1991, http://www.

nato.int/cps/en/natolive/official_texts_23847.htm; erişim tarihi: 25.06.2008; The Alliance’s New Strategic Concept, Meeting of North Atlantic Council, 29 April 1999, http://www.nato.int/cps/en/natolive/official_texts_27433.htm;

erişim tarihi: 25.06.2008.

23. NATO Anlaşması 6. maddeye göre, ittifak ancak aşağıdaki tanımlanan alan içinde saldırı söz konusu ise NATO Anlaşması 6. maddeye göre, ittifak ancak aşağıdaki tanımlanan alan içinde saldırı söz konusu ise çalıştırılacaktır;

- Tarafların Avrupa ya da Kuzey Amerika’daki topraklarına Fransa’nın Cezayir Bölgesine (Cezayir’in bağımsızlığını kazanması ile bu ibare kaldırılmıştır) Türkiye topraklarına veya Taraflardan herhangi birinin egemenliği altında olan ve Yengeç Dönencesi’nin kuzeyinde yer alan adalara yapılan silahlı saldırı;

- Bu topraklarda ya da bu toprakların üzerindeki hava sahasında bulunan ya da Antlaşma’nın yürürlüğe girdiği tarihte Taraflardan herhangi birinin işgal kuvvetlerinin üslenrniş bulunduğu herhangi bir Avrupa toprağında veya Akdeniz’de, ya da Yengeç Dönencesi’nin kuzeyindeki Kuzey Atlantik bölgesinde bulunan Tarafların herhangi birine ait kuvvetlere, gemilere, ya da uçaklara yapılan silahlı saldırı.

24. The President’s State of the Union Address, Washington, D.C., The White House Office of the Press Secretary, January 29, 2002.

Bugün ABD’nin de aralarında bulunduğu 32 ülke balistik füze sahibidir. Sadece dokuzunun aynı zamanda nükleer silahları vardır.

Nükleer güce sahip

bu dokuz ülkenin

dışında bugün

bir tek İran uzun

menzile sahip

füzeler üzerinde

çalışmaktadır.

12

Bütün projenin üzerine kurulduğu ve ana tehdit olduğu iddia edilen İran’ın balistik füze teknolojisi hakkında bugün için Batı’nın elinde net bilgiler bulunmamaktadır.

zelere sahip olması ABD’yi vurma kapasitesine sahip olması anlamına gelirken, bugün sadece Çin ve Rusya kendi topraklarından ateşleyecekleri füzelerle Amerikan kıtasını vurabilecek konumdadırlar.²⁵ Bush dönemindeki planda doğrudan kıtalararası balistik füzelere sahip İran tehdidi üzerine yoğunlaşılırken, Obama döneminde 10 yıl içinde İran’ın bu füzeleri geliştirmiş olamayacağından hareketle ilk aşamada İran’ın kısa ve orta menzilli füzelerinin Avrupa üzerinde yaratacağı tehdidin önlenmesi, daha sonra uzun menzilli füzelere karşı önlem alınması yönünde karar alınmıştır.

İran’ın Elinde Olduğu İleri Sürülen Kısa Menzilli Balistik Füzeler²⁶ Türü Menzili Başlık yük

kapasitesi Sayısı Açıklama

CSS-8 150 km 190 kg 200 Karadan havaya balistik füze. 1989’da Çin’den alındığı düşünülüyor. Çin’in uygun kimyasal başlıkları verip vermediği konusunda farklı görüşler var.

M-11 280 km 800 kg 30-50 Çin’in inkar etmesine rağmen İran’a 1995’te sattığı ileri sürülüyor. Tahrip gücü yüksek savaş başlığının yanı sıra, nükleer ve kimyasal başlık takılabiliyor.

SCUD-B 300 km 985 kg 100-400 İran balistik füze gücünün temeli kabul ediliyor. Rus yapımı füze, nükleer, kimyasal ve tahrip gücü yüksek patlayıcı başlık takılabiliyor.

SCUD-C 500 km 600 kg 100-170 SCUD-B’nin Kuzey Kore tarafından geliştirilmiş sıvı yakıtlı versiyonu. Başlık yükünün menzilini düşürdüğü söyleniyor.

Nükleer yük taşıma kapasitesinin yetersiz olduğu ancak K.Kore tarafından kimyasal ve biyolojik başlığın sağlandığı ileri sürülüyor.

26

Bütün projenin üzerine kurulduğu ve ana tehdit olduğu iddia edilen İran’ın balistik füze teknolojisi hakkında bugün için Batı’nın elinde net bilgiler bulunmamaktadır.

Bununla birlikte tehdit söyleminin ana kaynağı İran’ın üzerinde çalışmakta olduğu orta menzilli Şahab-3 ve Siccil-1 ve Siccil-2 füzeleridir. Şahab-3 füzelerinin temelde Kuzey Kore’den alınan No-Dong-1 füzelerine dayandığı Amerikalı uzmanlarca ileri sü- rülmektedir. Menzilinin 1.300 km ulaştığı tahmin edilen ve 1.200 kg yük kapasitesi olan Şahab-3’lerin geliştirilmesinde Kuzey Kore ve Pakistan, Çin’in yanı sıra Rusya’nın da adı CIA raporlarında teknolojik destek sağlayan ülkeler arasında geçmektedir. Ekim 2001’de İran’ın Şahab-3’lerin seri üretimine geçtiği ve senede 20 füze üretebileceği

25. Campos Campos, a.g.e.

26.Andrew Feickert, Iran’s Ballistic Missile Capabilities, CRS Report, August 23, 2004, s.1-3

13 basına yansımıştır.²⁷ 1998’de geliştirilmesine başlanan Şahab-3’ler İran tarafından bu-

güne kadar en az altı kez test edilmişlerdir. Şahab’ların üretimine paralel olarak İran, katı yakıtlı ve çok kademeli füze sistemlerinin de gelişmesi ile birlikte füzelerinin yer- deki dayanıklılığını ve uçma menzilini sistemli olarak artırmıştır.²⁸ Şubat 2009’da İran’ın ilk yerel uydusu olan Omid’i yörüngeye yerleştirmesi ile birlikte füze teknolojisinde yeni bir evreye geçilmiştir. Bu gelişme, İran Cumhurbaşkanı Mahmud Ahmedinecad’ın uydunun telekomünikasyon alanında kullanılmak üzere gönderildiği yönündeki açık- lamalarına rağmen İran’ın balistik füze gücü ile ilgili endişelerin artmasına neden ol- muştur.²⁹ 2008 sonlarında geliştirilen Siccil-1’in ardından Mayıs 2009’da Siccil-2’nin de testleri başarı ile gerçekleştirilmiştir. İki aşamalı bu füzeler Ahmedinecad tarafından Şahab-3’ten çok daha üstün ve daha önceki füzelerle kıyaslanamayacak kadar ileri teknoloji ürünü olarak sunulmuşlardır.³⁰ İran’ın, Balkanlar, Doğu Avrupa, Körfez bölge- si ve İsrail’i vurabilecek 2.000 km menzile sahip bu füzelerinin başarılı olması, Tahran’ın nükleer çalışmaları ile birleşince, ABD’nin yanı sıra bölge ülkelerinin de İran tehdidi algısı güçlenmiştir.

Bütün bu gelişmelere karşın İran’ın sahip olduğu füzelerin gerçek bir tehdit oluşturup oluşturmadığı konusunda farklı görüşler vardır. Her şeyden önce İran tarafından sa- hip olduğu teknolojisinin ve füze kapasitesinin gerçeğinden daha yüksek gösterildiği yönünde güçlü iddialar vardır. Nitekim, birçok Batı raporunda en fazla kullanılan füze sistemleri için farklı ve çelişkili füze isimleri göze çarpmakta, füze menzili, envanteri ve özellikleri konularında farklı tespitler yapılmaktadır.³¹ İran’ın 2008’de basına verdi- ği Şahab-3 füzelerinin denemelerine ilişkin fotoğraflarda photoshop ile füze sayısının çoğaltılması bu durumun başka bir kanıtı olarak gösterilmektedir.³² Ayrıca Şahab- 3’lerin menzili konusunda farklı kaynaklarda 1500-2500 km arasında değişen farklı rakamlar verilmektedir.³³ Bir başka neden ise ABD’nin 1990’ların başlarından itibaren izleyen 10 yıl içinde İran’ın kıtalararası balistik füzeye sahip olacağı yönündeki iddiaları çeşitli kereler dile getirmiş olmasıdır.³⁴ İran’ın bugün teknolojik olarak tek başına bu füzeleri geliştirmesinin mümkün olmadığı ve dışarıdan da destek görmekte zorlandığı savunulmaktadır. Ayrıca İran’ın uzun menzilli füze geliştirme faaliyeti içinde olduğunu gösteren kesin deliller bulunmamaktadır. Tüm bunlar bir kenara bırakıldığında bile, 32 balistik füze sahibi ülke arasında dünya barışını açıkça tehdit ettiği ileri sürülen İran’ın, Körfez ülkelerinin rahatsızlıklarına karşın ABD ve İsrail dışında diğer ülkelere yönelik açıkça saldırı tehditleri bulunmamaktadır ve tüm bu tehditlerine karşın kendi-

27. Andrew Feickert, Andrew Feickert, a.g.e, s.4.

28. Greg Bruno, Iran’s Ballistic Missile Program, CFR Backgrounders, October 15, 2009. Greg Bruno, Iran’s Ballistic Missile Program, CFR Backgrounders, October 15, 2009.

29. “Iran launches first domestically produced satellite,” “Iran launches first domestically produced satellite,” Guardian, 3 Şubat 2009.

30. “İran’ın füze antolojisine Siccil-2 de katıldı,” “İran’ın füze antolojisine Siccil-2 de katıldı,” Radikal, 21 Mayıs 2009.

31. Bruno, Bruno, a.g.e.

32. “İran füzeleri �photoshop’lu muydu?,” NTVMSNBC, 11 Temmuz 2008. “İran füzeleri �photoshop’lu muydu?,” NTVMSNBC, 11 Temmuz 2008.

33. Bruno, Bruno, a.g.e.

34. Bruno, Bruno, a.g.e.

İran ile ilgili birçok

Batı raporunda

en fazla kullanılan

füze sistemleri için

farklı ve çelişkili

füze isimleri göze

çarpmakta, füze

menzili, envanteri

ve özellikleri

konularında

farklı tespitler

yapılmaktadır.

14

Tehdit gelmesi beklenen Ortadoğu bölgesinde 1000 kilometre bandında radarların yerleştirilmesi için en uygun ülke olarak tanımlanan Türkiye üzerindeki baskılar NATO zirve tarihinin yaklaşması ile birlikte yoğunlaşmıştır.

sine saldırılması sonucunda girdiği İran-Irak Savaşından bu yana her hangi bir ülkeyle de savaşmamıştır. İran’ın mevcut çalışmaları ve bu konuda eriştiği konum inkâr edi- lemeyecek olmakla birlikte bu durum açıkça saldırganca bir tutum içinde olduğunu göstermemektedir.

TÜRKİYE PROJENİN NERESİNDE?

Füze kalkanı projesi, Obama yönetimi tarafından Eylül 2009’da değiştirilmesi ile bir- likte NATO bünyesine alınabilecek bir proje kimliğine bürünmüştür. Haziran 2010’da Bratislava’da gerçekleştirilen NATO Savunma Bakanları Toplantısında gündeme getiril- mesinin ardından Türkiye’nin adı proje kapsamında daha sık geçmeye başlamıştır. As- lında Bush dönemindeki projede de Türkiye, İran’a yakın mobil radarın yerleştirilmesi- ne uygun aday ülkeler arasındadır. Ancak Ankara’nın bu dönemde bir Amerikan pro- jesi kapsamında radar ve füzelere topraklarını açmayı kesinlikle geri çevirdiği basına yansımıştır.³⁵ Buna karşın, Bush döneminde proje için Polonya ve Çek Cumhuriyeti’ne kurulacak üslerin müzakerelerini bizzat yürüten isim olan ve projenin mimarı olarak anılan Daniel Fata Türkiye’nin adının geçmediğini söylemekte ve bunu o zamanki Tür- kiye-ABD ilişkilerinin çok parlak olmamasına bağlamaktadır.³⁶

Projenin revize edilmesi ve diğer NATO ülkelerinden destek görmesi ile birlikte Was- hington bu kez Ankara’nın kapısını çalmıştır. ABD Savunma Bakanı Gates, Türkiye’den destek beklediklerini açıklarken, Ekim ayı ortalarında Türkiye ile resmi görüşmelerin başladığı yolunda haberler basında yer almaya başlamıştır.³⁷ Aynı dönemde basına bir açıklama yapan ABD Savunma Bakanlığı’nın Avrupa ve NATO’dan sorumlu isimlerin- den Jim Townsend, Lizbon’da düzenlenecek NATO Zirvesi’ne ilişkin olarak Türkiye’den iki beklentileri olduğunu ve bu konularda Ankara’nın düşünmesi gerektiğini söyle- mektedir:

“Birincisi, NATO’ nun, füze savunma sistemini bir İttifak kapasitesi olarak üstlen- mesi konusunda verecekleri oy. İkincisi de, Türkiye’nin ne tür bir rol oynamak istediği. Şurası açık ki, coğrafi konumundan dolayı Türkiye, sistemin bazı bö- lümlerine ev sahipliği yapmada iyi bir yer. Türkiye’nin ve tüm müttefiklerin öne çıkarak, füze savunmasının NATO kapasitesi olarak kabul edilmesinde anlaşma içinde olacağından umutluyuz” ³⁸

Tehdit gelmesi beklenen Ortadoğu bölgesinde 1000 kilometre bandında radarların yerleştirilmesi için en uygun ülke olarak tanımlanan Türkiye üzerindeki baskılar NATO

35. Lale Kemal, “Turkey to oppose hosting US missile shield, Turkish diplomats say,” Lale Kemal, “Turkey to oppose hosting US missile shield, Turkish diplomats say,” Today’s Zaman, 30 Kasım 2009.

36. “Daniel Fata: Bush Türkiye’yi devre dışı bırakmak istedi,” “Daniel Fata: Bush Türkiye’yi devre dışı bırakmak istedi,” CNNTürk, 16 Kasım 2010 37. “ABD füze kalkanı için Türkiye’yi seçti,” “ABD füze kalkanı için Türkiye’yi seçti,” Milliyet, 13 Ekim 2010.

38. “ABD’den Türkiye’ye füze kalkanı baskısı,” “ABD’den Türkiye’ye füze kalkanı baskısı,” Milliyet, 14 Ekim 2010;

15 zirve tarihinin yaklaşması ile birlikte yoğunlaşmıştır. Ankara’nın cevabı, eksen kayma-

sı tartışmalarının baskısı altında NATO’ya bağlılığının bir test alanına dönüştürülür- ken, ABD ile ilişkilerin geleceği açısından da önemli bir nitelik kazanmıştır. Türkiye’nin projeye tereddütle yaklaşmasının birkaç nedeni vardır. Öncelikle Türkiye, Bush döne- mindeki projeye ciddi şekilde itiraz eden ve mevcut tavrını sürdürmesi halinde ken- disini zor durumda bırakacak olan Rusya’nın alacağı tutumu görmek istemiştir. An- cak asıl olarak sorun, tehdidin İran olarak tanımlanmasından kaynaklanmıştır. Ekim ayında gerçekleştirilen Milli Güvenlik Kurulunda onaylanan yeni Milli Güvenlik Siyaset Belgesi’nde İran’ı da öncelikli tehdit yerine, işbirliği ve ortak vizyon oluşturulan yeni müttefiklerden biri olarak tanımlayan³⁹ Ankara, bir ay geçmeden İran’ı doğrudan teh- dit gösteren bir projeye onay vermek istememiştir Tüm bu tartışmaların gölgesinde sürdürülen ABD ile görüşmelerde Türkiye’nin zirve sonunda açıklanacak yeni stratejik konsept belgesine ilişkin birkaç talebi ön plana çıkmıştır. Bunlar,

• Balistik füze tehdidine ve kitle imha silahlarından kaynaklı tehdide ilişkin olarak ülke adı verilmemesi, başka bir deyişle İran’ın veya Suriye’nin adının açıkça zik- redilmemesi;

• Füze kalkanı projesinin NATO’nun kolektif savunma anlayışı çerçevesinde haya- ta geçirilmesi;

• Füze kalkanı projesinin Türkiye topraklarında “tam kapsama” sağlaması, NATO ülkelerinin topraklarının tamamını bu tip saldırılardan korumasıdır.

Füze savunma kalkanı ile ilgili Türkiye’de en uzun tartışmalardan biri kontrolün kimin elinde olacağı üzerine yapılmıştır. Başbakan Recep T. Erdoğan’ın “NATO’nun bir üyesi olarak bu kapsamda atılacak bir adım ve bu işin komutasının kime verileceği hususu.

Ki bunun özellikle topraklarımızın genelinde böyle bir şey düşünülüyorsa, zaten ke- sinlikle bu bize verilmeli, aksi takdirde bunun kabulü mümkün değil”⁴⁰ açıklamasının ardından, savunma füzelerinin nasıl devreye gireceğine ilişkin bir kontrol tartışması yaşanmıştır. NATO bünyesindeki bir savunma kapsamında kullanılacak füzelerin yet- kisinin tek bir ülkeye verilmesi mümkün değildir. Bununla birlikte bir kriz esnasında saldırıya etkin şekilde karşı koymak için kararların hızla alınması gerekmektedir. Bu nedenle ilke olarak öncesinde, üyeler arasındaki görüşmeler ve müzakeler yoluyla üzerinde mutabakata varılmış ayrıntılı işletim kuralları (rules of engagement) oluştu- rulur. Burada sistemin işleyişindeki önceliklerin belirlenmesi ayrı bir önem taşımak- tadır. Oluşturulan protokol balistik füze saldırısı gerçekleştiğinde yetkili olacak olan komutana verilir. Pratikte uygulamaya baktığımızda, bu komutan hemen her zaman bir Amerikalı olan Avrupa Yüksek Kuvvetler Komutanıdır.⁴¹ Nitekim Başbakan Erdoğan daha sonra yaptığı açıklamalarda komutanın NATO’da olması gerektiğini söylemiş-

39. “Yeni Kırmızı Kitap’a MGK onayı,” “Yeni Kırmızı Kitap’a MGK onayı,” Yeni Şafak, 28 Ekim 2010.

40. “Erdoğan’dan füze kalkanı için iki şart,” “Erdoğan’dan füze kalkanı için iki şart,” Radikal, 15 Kasım 2010.

41. David S. Yost, “Missile defence on NATO’s agenda,” David S. Yost, “Missile defence on NATO’s agenda,” NATO Review, Autumn 2006.

NATO bünyesindeki bir savunma

kapsamında kullanılacak

füzelerin yetkisinin tek bir ülkeye verilmesi mümkün değildir. Bu

nedenle öncesinde,

üyeler arasındaki

müzakeler yoluyla

ayrıntılı işletim

kuralları (rules

of engagement)

oluşturulur.

16

Türkiye’de tartışmalar her ne kadar füze kalkanının teknik detaylarına kilitlenmiş olsa da, zirveden çıkan yeni stratejik konsept, önümüzdeki dönemde dünya düzenin parametrelerini ortaya koyması bakımdan çok daha önemlidir.

tir.⁴² Bundan sonraki süreçte Türkiye protokolün oluşturulmasında kendi çekincelerini ortaya koyacak sistemin hangi şartlar altında işleyeceği konusunda pazarlık gücünü kullanacaktır.

19-20 Kasım 2010’da Lizbon’da yapılan zirvede ittifakın yeni stratejik konsepti kabul edilmiştir.⁴³ Türkiye yeni stratejik konsepte onay verirken, ısrarları sonuç vermiş İran’ın veya her hangi başka bir ülkenin adı daha önceki stratejik konsept belgelerinde de olduğu gibi tehdit olarak geçmemiştir. Buna karşı “İttifak hiçbir ülkeyi düşman olarak görmez. Ancak, hiç kimsenin şüphesi olmasın ki herhangi bir üyesinin güvenliği tehdit edildiğinde, NATO’nun herhangi kararlılığından şüphe edilmesin” ifadesi yer almıştır.

Aynı zamanda ittifakın füze saldırıları gibi tehditlere karşı savunma yöntemleri geliş- tirmesi onaylanırken, “kolektif savunma” ilkesine yapılan atıfla sistemin üye ülke sa- vunma sistemlerinden de yararlanarak ittifak topraklarının tümünü koruyacak şekilde geliştirilmesi karara bağlanmıştır.

Kararın çıkmasının ardından bugün gelinen aşamada füze kalkanı sisteminde hangi ülkenin ne şekilde görev alacağına ilişkin bir takım belirsizlikler varlığını korumakta- dır. NATO Avrupa Müttefik Kuvvetler Komutanı Oramiral James Stavridis tarafından yapılan açıklamaya göre füze savunma sisteminin komuta ve kontrolü ve ABD’nin füze savunma sistemiyle NATO’nun sisteminin birbiriyle nasıl entegre olacağı gibi konulara dair detaylar üzerinde çalışılarak bir teklif oluşturulacak ve önümüzdeki 6 ay içinde bu teklif Kuzey Atlantik Konseyi yoluyla üye ülkelere sunulacaktır.⁴⁴ Türkiye’den proje kapsamında öncelikle radarlara ev sahipliği yapması istendiği bilinmektedir. Bununla birlikte Türkiye’nin cevabının ne yönde olacağı kesinlik kazanmamıştır.

SONUÇ

NATO Lizbon zirvesi ardından Türkiye’de tartışmalar her ne kadar füze kalkanının tek- nik detaylarına kilitlenmiş olsa da, zirveden çıkan yeni stratejik konsept, önümüzde- ki dönemde dünya düzeninin parametrelerini ortaya koyması bakımından çok daha önemlidir. Soğuk Savaş sonrasında NATO’nun varlığının sorgulanmaya başlaması ile birlikte stratejik konsept belgeleri ile yeniden kurgulanan NATO bugün ilk kurulduğu günden çok farklı bir noktadadır. Bu nedenle ittifakın kesintisiz bir şekilde varlığını sür- dürmüş olmasına bakarak kuruluş dönemindeki ortamla bugün üzerine kıyaslamalar yapmak doğru değildir. Bununla birlikte bütün bu savunma ittifakı tanımlamalarının ötesine geçerek, NATO’yu askeri, ekonomik ve siyasi anlamda bir bütünleştirme aracı olarak ele aldığımız takdirde II. Dünya Savaşı sonrasında da bugün de ABD tarafından aynı amaç doğrultusunda kullanılmaya çalışıldığını söyleyebilmemiz mümkündür.

42. “Komuta NATO’da olmalı,” “Komuta NATO’da olmalı,” CNNTürk, 22 Kasım 2010.

43. Strategic Concept For the Defence and Security of The Members of the North Atlantic Treaty Organisation, Lisbon, 19-20 Kasım 2010, http://www.nato.int/lisbon2010/strategic-concept-2010-eng.pdf

44.“Füze kalkanı için henüz somut adım yok,”“Füze kalkanı için henüz somut adım yok,”Hürriyet, 25 Kasım 2010.

17 II. Dünya Savaşı’nın ardından ortaya çıkan iki kutuplu dünya ve Komünizm tehdidi

Batılı ülkeleri bir ittifak çatısı altında bir araya gelmeye ikna etmiş ve ittifak beraberin- de kapitalist sistemin sağlıklı işleyeceği bir blok yaratmıştır. Komünizmi sınırları içine hapsetmek için kullanılan ittifaklar sistemi aslında daha çok bu sınırların dışında kalan ülkeleri dönüştürme işlevi görmüşlerdir. Elbette Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliği ile ABD arasında rekabet gerçektir. Bununla birlikte Sovyetler Birliği’nin izledi- ği politikaya, sahip olduğu askeri güce bakarak o dönemde ABD’den daha saldırgan veya tehditkâr olduğu söylenemez. Nitekim dönemin belgelerine de bakıldığında Sovyetlerin saldırma ihtimalinin çok düşük olduğunun Amerikan yönetimi tarafından da bilindiği görülmektedir. Bununla birlikte yaratılan bu paranoya ABD’nin dünyaya istediği şekilde yön vermesinde fazlasıyla işine yaramıştır.

Sovyetler Birliği’nin dağılması ile birlikte ilk anda ortaya çıkan ortam ABD’ye büyük bir güven vermiş olsa da Washington çok geçmeden dünyanın tek kutuplu kalma- yacağı gerçeği ile yüzleşmek zorunda kalmıştır. Bu yeni düzende II. Dünya Savaşı’nın sonundaki ekonomik gücüne sahip olmayan ABD, yeni ekonomik rakiplerle ve bölge- sel çatışmaların ortaya çıkardığı güçlerle karşı karşıya kalmıştır. Küresel ekonominin işleyişinde kontrolü kaybetmeye başlayan ABD daha sert askeri politikalara sığınırken, dünyaya çeki düzen verme gayesi yeni tehditler bulma ihtiyacı doğurmuştur. Kitle imha silahlarından, bölgesel çatışmalara kadar bu tehditler ilk önce ABD’nin ulusal strateji belgelerinde daha sonra 1999’daki NATO konsept belgesinde tanımlanmış- lardır. Her ne kadar küresel barışın tehdit altında olduğundan bahsedilse de sorun aslında ABD’nin sürdürmeyi arzu ettiği küresel düzene direnç gösterme gücüne sahip devletlerin ortaya çıkmış olmasıdır. Üstelik bu tehdit karşısında Batı ittifakının Soğuk Savaş döneminde gösterdiği dayanışma da kan kaybetmektedir. Bu noktada ABD, komünizm-Sovyetler Birliği ikilisinin kendisine sağladığı fırsatlar dünyasını kitle imha silahları-serseri devletler ikilisi ile yeniden yaratma peşine düşmüştür.

ABD’nin düşman ve dünya güvenliğini hedef alan “serseri” devletler olarak tanımla- dığı bu devletlerin başında ise İran gelmektedir. Bugün ABD’nin İran tehdidini bu ka- dar büyütmesinin arkasında, İran’ın gittikçe büyüyen füze kapasitesi kadar, yeni bir Sovyetler Birliği sendromu yaratma tutkusu yatmaktadır. Kitle imha silahlarına sahip bunca ülke varken İran üzerinden bu tehdidin somutlaştırılmasının nedeni öncelikle ülkenin İslami kimliğidir. İran bir yandan rejim ihraç edebilecek bir tehdit olarak sunu- labilirken öte yandan yaratılan İslami terör korkusu bu çerçeveye oturtulabilmektedir.

Ayrıca Ortadoğu gibi güç rekabetinin çok olduğu bir bölgeye düzen verme gayesin- de olan ABD’nin İran gibi bölgede nüfuz sahibi bir ülke üzerinden söz söylemesi yeni rakiplere daha somut bir gözdağı verecektir. Ayrıca her ne kadar kendi yanına çekme gayretinde bir nebze başarılı olmuş olsa da Rusya’nın ve en ciddi küresel rakiplerden biri olan Çin’in sadece, ABD’yi kendi topraklarından vurabilecek kapasiteye sahip ol- maları uzun vadede tüm bu önlemlerin nihai hedefi olduklarını akla getirmektedir.

ABD, komünizm-

Sovyetler Birliği

ikilisinin kendisine

sağladığı fırsatlar

dünyasını kitle

imha silahları-

serseri devletler

ikilisi ile yeniden

yaratma peşine

düşmüştür.

18

Türkiye’nin İran adının zikredilmemesi yönünde gösterdiği çaba, yaratılmak istenen kutuplaşmaya ve mevcut küresel düzene direnç göstermesinden kaynaklanmaktadır.

Elbette Soğuk Savaş’taki Sovyet-Amerikan rekabetinde olduğu gibi bugün de İran ile ABD arasında çatışan çıkarlar söz konusudur. Ancak burada, en azından bugün için, küresel bir tehditten söz etmek mümkün değildir. Bunun yanı sıra dünya barışı açısın- dan bakıldığında ABD’nin İran’ı tehdidi, İran’ın ABD’yi tehdidinden çok daha fazladır.

Dolayısıyla bugün NATO’yu bir tehdit olarak görmediğini söyleyen, elindeki mevcut füzeleri Orta Avrupa’ya kadar bile ulaşamayan İran’a karşı 28 NATO üyesinin bir araya gelerek bir savunma sistemi kurmalarını üye ülkelerinin topraklarını savunmak olarak görmek çok naif bir yaklaşım olur.

Soğuk Savaş sonrasında etkinsizleşen NATO’ya yeniden görev bulunma çabası için- de konsept belgelerinde pek çok güncel tehdit sıralanmıştır. Bugün ittifak üyeleri için en ciddi tehdit İran’ın geliştirmekte olduğu balistik füzeler midir? Irak, Afganistan ve Filistin’de işgaller ve çatışmalar devam ederken, Balkanlar’ın kırılgan yapısının üzerine oturduğu siyasette istikrarsızlık sürerken, Kafkasya’da bütün dengeleri bozabilecek bir savaşın uzak olmadığı görülmüşken NATO’nun füze kalkanı projesi üzerine tamamen yoğunlaşması ABD’nin Obama döneminde de Bush döneminden devraldığı tek taraflı politika anlayışını (unilateralism) devam ettirdiğini göstermektedir.

Türkiye’nin izlemekte olduğu politikayı tüm bu resme bakarak yorumlamak gerekir.

Bugün Türkiye, kendisine yeniden biçilmek istenen cephe ülkesi rolünü taşımak is- tememektedir. İran adının zikredilmemesi yönünde gösterdiği çaba aslında İran’la ilişkileri koruma arzusu kadar, yaratılmak istenen bu kutuplaşmaya ve mevcut küre- sel düzene direnç göstermesinden kaynaklanmaktadır. Çünkü açıkça böyle bir cep- heleşmenin tarafı olmak Türkiye gibi küresel bir rol oynama çabasında olan bir ülkeyi eski kısır döngülerin içine hapsedecektir. Türkiye’nin izlediği politika Batı ittifakı içinde alan yaratarak büyüme gayretidir. Eksen kayması tartışmalarına yol açan, Türkiye’nin aslında Batı ittifakından uzaklaşması değil, ittifakın içinde kendisine daha etkin bir rol bulma ve çözüm alternatifleri üretme çabasıdır. Aksi takdirde Türkiye’nin genel an- lamda NATO tarafından tanımlanan küresel tehditlerden muaf olduğu düşünülemez.

Uluslararası terörden, nükleer silahlara kadar Türkiye’nin tehdit algılaması Batı ittifakı ile örtüşmektedir. Bununla birlikte Türkiye, bu tehditler karşısında bir siyaset belir- lenecekse burada söz sahibi olma arzusundadır. Dolayısıyla Ankara’nın füze kalkanı konusunda bir yandan ittifaka destek vererek “yanınızdayım” demesini, öte yandan bu konuda ince eleyip sık dokuyarak izlemekte olduğu mevcut dış politikayı koruma ısrarını, taşların yerinden oynadığı küresel düzen içinde ayaklarını yere sağlam basma çabası olarak görmek gerekir.

Bush döneminde başlamıştır. Projenin ABD’nin ulusal savunması kapsamında öngörülen ilk halinin Rusya’nın aşırı tepkisini çekmesi üzerine proje Başkan Ba- rack Obama döneminde revize edilmiştir. “Aşamalı uyarlanabilir yaklaşım” adı altında tasarlanan yeni proje, İran’ın tahmini balistik füze geliştirme kapasitesi- ne paralel şekilde füze savunma sistemini aşamalı olarak hayata geçirmeyi ön- görmektedir. Avrupa’nın bu tehlikeden korunması kapsamında belli ülkelere radarlar, belli ülkelere ise savunma füzeleri konuşlandırılması planlanmaktadır.

Türkiye, tehdit gelmesi beklenen Ortadoğu bölgesinde 1.000 kilometre ban- dında radarların yerleştirilmesi için en uygun ülke olarak tanımlandığı için bu yönde ABD yönetiminin talepleri ile karşı karşıya kalmış ve Türkiye’nin taşıdığı tereddütler İran ile ilişkilerine yorularak bir kez daha “eksen kayması” tartışma- larını gündeme getirmiştir.

19-20 Kasım 2010’da Lizbon’da yapılan zirvede Türkiye’nin “evet” oyu ile birlik- te ittifakın yeni stratejik konsepti kabul edilmiştir. Bu kapsamda, ittifakın füze saldırıları gibi tehditlere karşı savunma yöntemleri geliştirmesi onaylanırken,

“kolektif savunma” ilkesine yapılan atıfla sistemin üye ülke savunma sistemle- rinden de yararlanarak ittifak topraklarının tümünü koruyacak şekilde gelişti- rilmesi karara bağlanmıştır. NATO Lizbon Zirvesi ardından Türkiye’de tartışma- lar her ne kadar füze kalkanının teknik detaylarına kilitlenmiş olsa da, zirveden çıkan yeni stratejik konsept, önümüzdeki dönemde dünya düzeninin paramet- relerini ortaya koyması bakımından çok daha önemlidir.

S E T A | S İ Y A S E T , E K O N O M İ V E T O P L U M A R A Ş T I R M A L A R I V A K F I R e ş i t G a l i p C d . H e r e k e S o k a k N o : 1 0

G O P Ç a n k a y a 0 6 7 0 0 A n k a r a T Ü R K İ Y E

T e l : + 9 0 3 1 2 . 4 0 5 6 1 5 1 | F a k s : + 9 0 3 1 2 . 4 0 5 6 9 0 3 w w w . s e t a v . o r g | i n f o @ s e t a v . o r g

S E T A | W a s h i n g t o n D . C . O f f i c e 1 0 2 5 C o n n e c t i c u t A v e n u e , N . W . , S u i t e 1 1 0 6

W a s h i n g t o n , D . C . , 2 0 0 3 6

T e l : 2 0 2 - 2 2 3 - 9 8 8 5 | F a k s : 2 0 2 - 2 2 3 - 6 0 9 9 w w w . s e t a d c . o r g | i n f o @ s e t a d c . o r g Selin M. BÖLME

Hacettepe Üniversitesi Kamu Yönetimi Bölümünde lisans eğitimi aldı. Aynı üniversitenin Uluslararası İlişkiler Bölümünde İsrail dış politikası üzerine master yaptı. Ankara Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalında “ABD’nin Üs Politikası ve Türkiye:

Kuruluşundan Bugüne İncirlik Üssü” başlıklı tez ile doktorasını tamamladı. Kuruluşundan bu yana SETA’da görev alan Bölme, SETA’da araştırmacı olarak çalışmaktadır.