İnsan Hakları ve Demokrasi
Eğitimi
Öğretmen Adayları ve Öğretmenler İçin
Ed�tör: Ref�k TURAN
2. Baskı
Öğretmen Adayları ve Öğretmenler İçin İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ EĞİTİMİ
ISBN 978-605-241-063-9 DOI 10.14527/9786052410639 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2019, PEGEM AKADEMİ
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.
Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.
1. Baskı: Ekim 2017, Ankara 2. Baskı: Ekim 2019, Ankara Yayın-Proje: Şehriban Türlüdür Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım
Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj Sanayi Tic. Ltd. Şti.
Büyük Sanayi 1. Cadde 95/1 İskitler/ANKARA Tel: 0312-3411020 Yayıncı Sertifika No: 36306 Matbaa Sertifika No: 26062
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net WhatsApp Hattı: 0538 594 92 40
ÖN SÖZ
Demokrasi ve insan hakları günümüz dünyasında evrensel değerler olarak kabul edilmekte ve gittikçe daha büyük önem ve değer verilmektedir. Demokrasi kavramı bir siyasal sisteme karşılık gelse de aynı zamanda ve gündelik yaşamda daha çok bir değerler sistemi olarak algılanır ve anlaşılır. İfade özgürlüğü, fikirlere saygı, eşitlik, adalet, özgürlük, hoşgörü, barış, şeffaflık, hesap verebilirlik vb. bu değerler sisteminin önemli unsurlarıdır. Bu değerler bireysel anlamda demokratik tutum ve davranışların oluşmasına yol açarak ulusal düzeyde ise özgürlük, eşitlik ve adaleti sağlayacak demokratik bir yönetim oluşmasını zorlayarak demokratik bir devlet ve toplum yaratmada önemli rol oynar. Demokratik değerleri içselleş- tirmiş insan haklarına saygılı yurttaşlardan oluşan bir toplum ve nihayetinde bir dünya yaratılılabilmesi genel olarak bu değerlerin kamusal yaşamın her alanına hakim kılınarak paylaşılan ortak bir kültür haline getirilmesini, eğitim sisteminin bu amaca ulaşmayı sağlayacak şekilde kurgulanmasını ve toplumsal ve siyasal ak- törlerin insan haklarını ve demokratik değerleri üstün tutarak toplumun da üstün tutması için özendirmelerini gerektirmektedir.
Dünyada bilimsel ve teknolojik alanda sağlanan baş döndürücü gelişmelere rağmen demokratik değerlere bağlılık ve insan haklarına saygı ne yazık ki henüz arzulanan düzeyde yaygınlaştırılabilmiş değildir. Oysa dünyadaki her türlü bilim- sel, ekonomik ve teknolojik gelişmelerin nihai hedefi insanoğlunun bugünkü ve gelecekteki mutluluğunu ve refahını sağlamaktır. Dahası özellikle yerel ve küresel düzeyde kendini gösteren ve huzursuzluklara yol açan etnik ve inanç temelli ön- yargı, tahammülsüzlük, nefret ve ayrımcılık sağduyu sahibi her insanda dünyanın geleceği ile ilgili endişeleri artırmaktadır. Günümüzde demokrasi ve insan hak- larıne verilen önem ve önceliğin her geçen gün artması bu değer ve anlayışların devlete ve topluma hakim kılınmasının söz konusu yerel ve küresel huzursuzluk- lara ve çatışmalara da kaynaklık eden her düzeydeki eşitsizlik ve adaletsizlikleri ortadan kaldıracağına ve bireysel ve toplumsal özgürlük taleplerini karşılayaca- ğına olan inançtan ileri gelmektedir. Tüm insanların farklılıklarıyla barış içinde birarada yaşayabilecekleri barışçıl bir dünya demokratik değerleri benimsemiş ve insan haklarına saygılı kuşakların yetiştirilebilmesiyle mümkün olabilir. Bunun gerçekleştirilebilmesi için de insan hakları ve demokrasi eğitimine büyük görev düşmektedir.
Demokratik hak ve özgürlüklerinin bilincinde olup bunları kullanabilen, insan haklarına saygılı kuşakların yetiştirilmesi ancak aileden başlayarak okul- da alınan uzun, planlı ve kararlı bir eğitimin sonucunda gerçekleşebilir. Ayrıca bu değerlerin kalıcı olarak yaşatılabilmesi için toplum tarafından benimsenmesi,
paylaşılması ve yüceltilmesi de gerekmektedir. Okullar bu işlevlerini bu konularla ilgili bilgi aktarımı yaparak değil, yaşantılar sunmak yoluyla gerçekleştirebilir. Zira demokrasi ve insan hakları konularında sadece teorik bilgilere sahip olmak bireye ya da topluma pratik hiçbir yarar sağlamaz. Yaşantıya dönüştürülmesi, tutum ve davranışlara yansıtılması da gerekir.
Türkiye’deki insan hakları ve demokrasi eğitimi alanındaki çabalara bir nebze de olsa katkı sunabilmek adına öğretmen ve öğretmen adayları için genel bir baş- vuru eseri olarak tasarlanan bu kitapta insan hakları ve demokrasiyle ilgili temel kavramsal bilgilerin yanı sıra okul öncesinden ortaöğretime kadar uzanan geniş yelpazede insan hakları ve demokrasi eğitiminin durumu ve okul kademeleri ve dersler boyutuyla sahip olduğu potansiyeller ele alınmıştır. Kitapta ayrıca insan haklarıyla ilgili temel belgeler ve sözleşmelerin Türkçe tam metinlerine de ek ha- linde yer verilmiştir. Kitabın insan hakları ve demokrasi eğitimi yolunda tüm öğ- retmen ve öğretmen adaylarına yararlı olmasını dilerim.
Bu kitap, seçkin bir akademisyen grubunun yoğun ve özverili çabalarının bir ürünü olarak ortaya çıktı. Bölüm yazarlarına ve başta yayınevi sahibi Sn. Servet Sarıkaya olmak üzere kitabın baskıya hazır hale getirilmesi sürecinde yoğun ve titiz emek harcayan Pegem Akademi Yayınevi çalışanlarına teşekkürü bir borç bilirim.
Doç. Dr. Refik TURAN
Ekim, 2019- AKSARAY
Bölümler ve Yazarları
Editör: Doç. Dr. Refik TURAN
1. Bölüm: Demokrasi
Doç. Dr. Refik TURAN
Aksaray Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
2. Bölüm: İnsan Hakları
Dr. Öğr. Üyesi Cihan KARA
Artvin Çoruh Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
3. Bölüm: İnsan Haklarıyla İlgili Uluslararası ve Ulusal Örgütler ile Temel Belgeler
Doç. Dr. Erol KOÇOĞLU
İnönü Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
4. Bölüm: İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi: Niçin ve Nasıl?
Doç. Dr. Özlem BEKTAŞ
Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
5. Bölüm: Dünyada ve Türkiye’de İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Tarihçesi
Doç. Dr. Özlem BEKTAŞ
Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Çocuk Hakları Eğitimi
Doç. Dr. Şükran UÇUŞ GÜLDALI
Kırşehir Ahi Evran Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
7. Bölüm: Okul Öncesi Eğitimde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi Dr. Öğr. Üyesi Berrin DİNÇ
Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
8. Bölüm: İlkokulda İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi Öğretimi Prof. Dr. Halil İbrahim SAĞLAM
İstanbul Medeniyet Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi
9. Bölüm: Sosyal Bilgiler Dersinde Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi Prof. Dr. Arife Figen ERSOY
Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi
10. Bölüm: Din Eğitiminde İnsan Hakları ve Demokrasi Prof. Dr. Hasan ONAT
Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi
11. Bölüm: Tarih Dersleri ve İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi Doç. Dr. Refik TURAN
Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ... iii
Bölümler ve Yazarları ...v
1. BÖLÜM DEMOKRASİ Giriş ...1
Demokrasi Nedir? ...2
Demokrasi, Liberalizm ve Cumhuriyet ...6
Demokrasi Neye Yarar? ...8
Halk Egemenliğinin Kullanılma Biçimlerine Göre Demokrasi Çeşitleri ...10
Temsili Demokrasinin Uygulanma Biçimleri ...12
Temsili Demokrasinin Sınırlılıkları ...16
Demokrasi Düşüncesinin Tarihsel Gelişimi ...17
Batıda Demokrasi Düşüncesinin Ortaya Çıkması ve Gelişmesi ...17
Türkiye’de Demokrasi Düşüncesinin Gelişimi ...24
Özet ...39
Kaynakça...41
2. BÖLÜM İNSAN HAKLARI Giriş ...43
İnsan Hakları Kavramı...45
Eski Çağ’da İnsan Hakları ...47
Ortaçağ’da İnsan Hakları ...49
Yeniçağda İnsan Hakları ...51
Kadın Haklarının Gelişiminin Kısa Tarihi ...55
İnsan Haklarının Sınıflandırılmasının Tarihi ...56
Türkiye’de-Türklerde İnsan Hakları Anlayışının Tarihi Gelişimi ...63
Özet ...68
Kaynakça...71
3. BÖLÜM
İNSAN HAKLARIYLA İLGİLİ ULUSLARARASI VE ULUSAL ÖRGÜTLER İLE TEMEL BELGELER
Giriş ...73
İnsan Haklarıyla İlgili Uluslararası Örgütler ...76
Birleşmiş Milletler Örgütü (United Nations)...77
Avrupa Konseyi (Council of Europe) ...78
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (Organization on Security and Cooperation in Europe) ...79
Amerikan Devletleri Örgütü (Organization of American States) ...80
Afrika Birliği Bölgesel Örgütü (African Union Regional Organization) ...80
Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International of Organization) ...81
İnsan Hakları Eylem Merkezi (Human Rights Action Center) ...81
İnsan Hakları İzleme Örgütü ...81
Sınırları Olmayan İnsan Hakları Örgütü ...81
Avrupa Birliği (European Union) ...82
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ...83
Uluslararası Kızılhaç Komitesi ...86
Türkiye’de İnsan Haklarının Tarihsel Gelişimi ve İlgili Örgütler ...86
İnsan Haklarının Tarihsel Gelişimi ...86
Türkiye’de İnsan Haklarıyla İlgili Örgütler...88
İnsan Haklarını Konu Alan Temel Belgeler ...93
İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, Avrupa insan Hakları Sözleşmesi ve İnsan ve Vatandaş Hakları Bildirisinin Kronolojik Analizi ...93
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı ve Helsinki Sonuç Belgesi ...98
II. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı ve Paris Şartı ...98
Birleşmiş Milletler Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ...98
Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Sözleşmesi ...99
Özet ...99
Kaynakça...100
4. BÖLÜM İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ EĞİTİMİ: NİÇİN VE NASIL? Giriş ...103
İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi ...107
Niçin İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi? ...110
İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Önemi ...115
Özet ...120
Kaynakça...121
5. BÖLÜM
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ EĞİTİMİNİN TARİHÇESİ
Giriş ...125
Dünyada İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi ...126
Türkiye’de İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi ...138
Özet ...144
Kaynakça...147
6. BÖLÜM ÇOCUK HAKLARI EĞİTİMİ Giriş ...153
Çocuk ...154
Hak ...155
Çocuk Hakları ...156
Çocuk Haklarına Dair Sözleşme ...158
Çocuk Hakları Eğitimi: Çocuklar ve Yetişkinler Açısından Bütüncül Bir Değerlendirme ...163
Okulda Çocuk Hakları Eğitimi ...165
Çocuk Hakları Eğitiminde Yöntem ...168
Bunları Düşünelim, Tartışalım ...171
Özet ...171
Kaynakça...172
Giriş Etkinlikleri ...175
Geliştirme Etkinlikleri ...176
Sonuç Etkinlikleri ...177
Giriş Etkinlikleri ...179
Geliştirme Etkinlikleri ...179
Sonuç Etkinlikleri ...183
Ek-1 ...183
Ek-2 ...183
Ek-3 ...184
Giriş Etkinlikleri ...185
Geliştirme Etkinlikleri ...186
Sonuç Etkinlikleri ...189 İçindekiler ix
7. BÖLÜM
OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ EĞİTİMİ
Giriş ...191
Okul Öncesi Eğitimde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi ...192
Okul Öncesi Eğitimde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Önemi ...193
Okul Öncesi Eğitimde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Amaç ve İlkeleri ...194
Okul Öncesinde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Kapsamı...196
Okul Öncesinde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminde Temel Kavramlar, Değerler ve Beceriler ...196
Okul Öncesinde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminde Ele Alınabilecek Konular ...199
Okul Öncesi Eğitimde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Bileşenleri ...200
Okul Öncesi Eğitim Programı ...201
Okul Öncesi Eğitim Programının İnsan Hakları ve Demokratik Değerlere İlişkin Özellikleri ...202
Okul Öncesi Eğitimde Etkinlikler ve Eğitim Ortamlarının Düzenlenmesi ...204
Okul Öncesi Eğitimde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminde Öğretmenin Rolü ...207
Özet ...210
Kaynakça ...211
8. BÖLÜM İLKOKULDA İNSAN HAKLARI YURTTAŞLIK VE DEMOKRASİ ÖĞRETİMİ Giriş ...213
İlkokul Programlarında İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi ...214
İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi ...219
Özet ...221
Kaynakça...223
9. BÖLÜM SOSYAL BİLGİLER DERSİNDE DEMOKRASİ VE İNSAN HAKLARI EĞİTİMİ Giriş ...225
Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi: Amaç ve Özellikleri ...226
Sosyal Bilgilerde Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi ...227
Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programında Demokrasi ve İnsan Hakları
Eğitimi ...227
İlkokulda Sosyal Bilgiler Dersinde Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi ...229
Ortaokulda Sosyal Bilgiler Dersinde Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi ...231
Sosyal Bilgilerde Demokrasi ve İnsan Hakları Yeterliklerinin Geliştirilmesi ...234
Sosyal Bilgiler Dersi İçeriğinde Demokrasi ve İnsan Hakları ...238
Öğrenme Alanları ve Konular ...238
Sosyal Bilimler ve Disiplinlerarası Bakış ...239
Demokrasi ve İnsan Hakları Sorunlarının Çözüm Alanı Sosyal Bilgiler ...240
Demokrasi ve İnsan Hakları Sorunun Çözümü ...241
1. Sorunun Tarihsel, Siyasal, Ekonomik ve Sosyolojik Altyapısı ...241
2. Sorunun İlgili Olduğu İnsan Hakları ...242
3. Sorunun Analizi ...242
4. Sorunun Çözümü ile İlgili Stratejiler ...242
5. Sorun Üzerinde Gelecek Çalışmalar ve Gelişmeler ...242
Sosyal Bilgilerde Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitiminde Öğrenme -Öğretme Süreci ...243
İnsan Hakları Eğitiminin Özellikleri, Yöntem ve Teknikler ...243
Özet ...245
Kaynaklar ...246
Örnek Uygulamalar...247
10. BÖLÜM DİN EĞİTİMİNDE İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ Giriş ...249
İslam’ın İnsana Bakışı ve İnsan Hakları ...251
İslam Açısından Devlet, Siyaset, Laiklik ve Demokrasi ...259
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersleri ve Demokrasi ve İnsan Hakları Eğitimi ...264
Özet ...271
Kaynakça...273
11. BÖLÜM TARİH DERSLERİ VE İNSAN HAKLARI VE DEMOKRASİ EĞİTİMİ Giriş ...275
Tarih Dersleri, Demokratik Vatandaşlık ve İnsan Hakları ...277
İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitiminin Doğası ...278
Tarih Derslerinde İnsan Hakları ve Demokrasi Eğitimi ...280 İçindekiler xi
Özet ...289
Kaynakça...290
Ekler ...293
Yazarlar Hakkında ...353
1. BÖLÜM
Giriş
Yaklaşık 2500 yıllık bir geçmişe sahip olan demokrasi kavramı tarihsel süreç içerisinde gelişerek ve anlam değişikliğine uğrayarak günümüze kadar ulaşmıştır.
Günümüzde demokrasi sadece halkın yönetimde söz sahibi olduğu ya da iktidar erkinin halk tarafından sınırlandırıldığı bir yönetim biçimi anlamında olmayıp, aynı zamanda bir değerler sistemine de karşılık gelmektedir.
Demokrasi ilk olarak pek makbul bir yönetim sistemi olarak karşılanmadı- ğı Antik Yunanistan’da ortaya çıkmış, buradaki varlığının sona ermesinden sonra Orta Çağ boyunca da pek izine rastlanmamıştır. Coğrafi Keşifler, Rönesans ve Reform hareketlerinin etkisiyle Orta Çağ sisteminin çökmesinden sonra ortaya çıkan Aydınlanma Çağı liberalizmin doğmasına yol açmış, bundan bir süre sonra liberal düşünce, ulus devlet anlayışı ve laik düşüncenin yarattığı zemin üzerinde de modern demokrasi anlayışı gelişmiştir. Demokrasi anlayışı günümüze gelin- ceye kadar sürekli değişen dünya koşullarına uygun olarak gelişmiş ve daha çok önem ve popülarite kazanmıştır. Demokrasiye verilen önem ve değerin her geçen gün daha da artmasının nedeni bu yönetim anlayışının ulusal ve uluslararası dü- zeyde huzursuzluklara ve çatışmalara yol açan her türlü eşitsizlik ve adaletsizlik- leri ortadan kaldırmaya, bireysel ve toplumsal özgürlük taleplerini karşılamaya uygun bir yönetim tarzı olarak görülmesidir.
Demokrasi kavramı dinamik bir kavram olup içerisinde bir özlemi ve idea- li barındırır. Dolayısıyla daima toplumun ve siyasal sistemin (standartların) bir adım ilerisinde daha ileri ve yüksek standartlara karşılık gelir. Böylece ideal de- mokrasiye hiçbir zaman tam olarak ulaşmak mümkün olmaz. Zira ideal demokra- siye yaklaşıldığı ölçüde toplumun demokratik beklenti ve talepleri de artar ve böy- lece demokrasi ideali ulaşılmayı bekleyen bir hedef olarak kalmaya devam eder.
Tıpkı Zenon’un meşhur koşucusunun hiçbir zaman ulaşamadığı ve ulaşamayacağı hedefe benzer bir idealdir tam demokrasi ideali.
DEMOKRASİ
Demokrasi kavramı günümüzde bir siyasal sisteme karşılık gelse de aynı zamanda ve gündelik yaşamda daha çok bir değerler kümesi olarak algılanır ve anlaşılır. İfade özgürlüğü, fikirlere saygı, eşitlik, adalet, özgürlük, hoşgörü, barış, şeffaflık, hesap verebilirlik vb. bu değerler sisteminin önemli unsurlarıdır. Bu de- ğerler bireysel ölçekte demokratik tutum ve davranışların oluşmasına yol açarak ulusal düzeyde ise özgürlük, eşitlik ve adaleti sağlayacak demokratik bir yönetim oluşmasını zorlayarak demokratik bir devlet ve toplum yaratmada ikili bir etki yaratır. Demokratik yurttaşlık olarak da tanımlanabilen demokratik değerleri be- nimsemiş yurttaşların yetiştirilmesi ve toplumda demokratik değerlerin hâkim kılınması bir yandan bu amacı sağlayacak biçimde kurgulanmış eğitim sistemi öte yandan da toplumsal ve siyasal aktörlerin demokratik değerleri üstün tutmaları ve toplumun da üstün tutması için özendirmeleriyle mümkün olabilir.
Demokratik değerleri içselleştirmiş, geçmişten günümüze insanlığı tehdit eden çatışmaların temel nedenlerinden olan ön yargı, tahammülsüzlük ve hoş- görüsüzlük gibi olumsuz tutumlardan kurtulmuş toplumlardan oluşan bir dünya kuşkusuz ki daha yaşanabilir bir dünya olacaktır. Bu dünyanın yolu da demokratik değerlere bağlılıktan geçer.
Demokrasi Nedir?
Yaklaşık 2500 yıllık bir geçmişe sahip olan Demokrasi (Demokratia) kavramı eski Yunanca “demos” (halk) ve “kratos” (egemenlik, iktidar) sözcüklerinin bir- leşmesinden türetilen bir sözcük olup “halk egemenliği” anlamına gelmekteydi.
Bu sözcükle tanımlanan siyasal sistem de ilk olarak Yunanlılar arasında gelişmiş ve M.Ö. VI. ile IV. yüzyıllar arasında en belirgin biçimiyle Atina şehir devletinde olgunlaşmıştır (Lipson, 1984).
Demokrasi kavramı daha çok bir ideali yansıtan kavram olduğu için bu kavra- mın tanımı ya da bu kavramla kastedilen siyasal sistemin nitelikleri toplumlara ve tarihsel dönemlere göre farklılık göstermektedir. Demokrasinin en bilindik tanımını ABD Devlet Başkanlarından Abraham Lincoln (1861-1865) “halkın halk tarafından, halk için yönetilmesi” şeklinde yapmıştır (Erdoğan, 2015; Şaylan, 1998). Farklı si- yaset bilimciler de demokrasiyi farklı şekillerde tanımlamışlardır. Giovanni Sartori (1993) demokrasiyi “Seçim pazarındaki yarışmacı niteliği açık bir poliarşi yaratan, halka iktidar veren ve özellikle yönetenlerin yönetilenlere karşı duyarlılığını güçlen- diren bir usul veya düzenek” olarak tanımlarken, Joseph A. Schumpeter (2015) ise
“Halkın oyu için yarışmalı bir mücadele aracılığıyla bireylerin karar verme yetkisini elde etmelerine dayalı ve siyasal kararlara varmaya yönelik kurumsal düzenleme”
olarak görmektedir. Farklı siyaset bilimciler de demokrasiyi farklı şekillerde tanım- lamış olup aşağıda örnek tanımlara yer verilmiştir:
“En üst iktidarın halkta bulunduğu ve halkın belli aralıklarla tanınan özgür seçimlerde temsilcilerini seçtiği, temsil ve devredilmiş otorite yoluyla halk tara- fından dolaylı olarak kullanılan hükümet biçimine imkân veren siyasal sistem”
(Tunç, 2008).
“Demokrasi, ekonomik biçimini pazar ekonomisinin, kültürel anlatımını dünyevileştirmenin oluşturduğu modernliğin bir siyasal görünümüdür” (Toura- ine, 2015).
“Yurttaşların kolektif kararlar üzerindeki nihai denetimi sağlam biçimde ku- rumlaşmış bir tarzda ellerinde tuttukları bir siyasal yapı demokrasidir” (Ringen, 2010).
Kongar (1983)’a göre demokrasi, ancak ülke hakkında ürettikleri çözümler azınlıkta kalanların, çoğunluk haline gelebilme hak ve olanağının bulunduğu bir çoğunluk yönetimidir. Bir başka deyişle demokrasi mevcut yönetimle, ülke çö- zümleri hakkında aynı düşüncede olmayanların, bu düşüncelerini açıklama ve yayma haklarının bulunduğu bir çoğunluk yönetimidir. Bu anlayışın altında hiç kuşkusuz bireyin temel hak ve özgürlükleri yatmaktadır. Çünkü ancak bireyin hak ve özgürlükleri güvence altında ise, iktidara ters düşen düşünceler savunulabilir.
Demokrasi, bir toplumun yapısına en uygun olan siyasal iktidarı ortaya çıkarır.
Böylece toplumda şiddete ve iktidarın sahipliği tartışmasına yer kalmaz. Üstelik de iktidar ile toplum yapısı arasında uyum bulunduğu için gelişme ve değişme en sarsıntısız biçimde ortaya çıkar.
Tanımlardan da anlaşılacağı üzere demokrasi halkın siyasal temsiline daya- nan bir biçimde hükümetin oluşturulması ve halkın rızası olduğu sürece iktidarda kalabilmesini tek meşru ve adil yönetim biçimi olarak kabul etmekte ve halkın si- yasal hayata kayıtsız ve koşulsuz olarak katılmasını esas almaktadır. Demokrasinin önemli bir başka özelliği ise insan haklarının ve özgürlüklerinin en geniş biçimde korunduğu ve gelişmeye açık olduğu bir rejim olmasıdır (Kalaycıoğlu, 1995).
Günümüzde demokrasilerin en temel özelliklerinden birisi eşitlik ve özgürlü- ğü gerçekleştirmeye yönelik olmasıdır. Eşitlik burada temel noktadır. Zira eşitliğin olmadığı bir yerde özgürlükten de bahsetmek mümkün olamaz ve eşitlikçi olma- yan bir sistemde kaçınılmaz olarak güçlülerin üstün gelme ihtimali yüksek olur (Wallerstein, 2004). Diğer yandan özgürlükten vazgeçme pahasına eşitliği sağlama anlayışı da doğru değildir. O halde gerçek bir demokrasi anlayışının özgürlük ve eşitliği birleştirmesi gerekir. Eğer bu amaç birleştirilemiyorsa demokrasiden söz etmek de mümkün olamaz (Touraine, 2015).
Bir toplumda demokrasinin gelişebilmesi bilinçli bireylerin, yurttaşların var- lığıyla mümkün olabilir. Demokrasi, başka bir ifadeyle yönetenlerin yönetilenler
Demokrasi 3
tarafından özgürce seçimi ancak iktidar alanının toplumsal örgütlenmenin ve bi- reysel tercihlerin alanından daha sınırlı olması halinde mevcut olabilir. Ancak bu koşul başlı başına demokrasinin oluşması için yeterli değildir. Bunun yanında top- lumsal aktörlerin de kendilerini özgürlüklerinden sorumlu hissetmeleri, insanın değeri ve haklarını kabul etmeleri, diğer insanları ve kendilerini yalnızca içinde doğdukları topluluk ya da kendi çıkarlarına göre tanımlamamaları da gerekir (To- uraine, 2010).
Demokrasilerin varlıklarını koruyup sürdürmeleri için toplumda demokratik bir kültürün hâkim olması gerekir. Demokratik kültür sadece eğitim program- ları ve televizyon yayınları yoluyla demokratik düşüncelerin yayılması anlamına gelmeyip, insanın her türlü mutlak erk girişimine direnmesi gerektiğini savunan, aynı zamanda da insandaki kişisel özgürlüğün kurumsal koşullarını belirleme ve koruma iradesini uyaran bir anlayıştır (Touraine, 2015). Demokratik siyasal kül- tür, demokrasi ve siyasal eşitliğin arzulanan hedefler olduğuna, askeri güçler ve polisin kontrolünün tamamen seçimle işbaşına gelmiş liderlerin elinde olmasına ve vatandaşlar arasındaki siyasal farklılıkların ve anlaşmazlıkların hoşgörüyle kar- şılanıp korunmasının gerekli olduğuna inanan vatandaşlar yaratır (Dahl, 2010).
Demokrasi kamuoyuyla oluşan ve ona karşı sorumlu olan bir yönetim şek- lidir. Sorumluluk ilkesi, siyasal iktidarın kendi temsilcilik niteliğini sürekli irde- lemesi, yani kamuoyu desteğine hala sahip olup olmadığını bilmesidir. Kamuoyu açıkça serbest oluşmalıdır. Halkın düşüncelerini açıkça ve serbestçe açıklayabil- mesi ise katılım, söz ve oy hakkı olanaklarıyla gerçekleşir. Bir diğer ilke kamuo- yunun diğer kesimleri arasında çekişme olursa esas olanın çoğunluk kararları ol- masıdır (Çetin, 2007). Ancak demokrasi genel olarak çoğunluk egemenliği olarak değerlendirilse bile demokrasiyi dinamik ve düzeneğini ayakta tutacak şey azınlı- ğın haklarına gösterilen saygı ve güvencedir. Kısacası azınlık hakları demokratik süreç için zorunlu bir koşuldur. Eğer bu sürece bağlı kalmak istiyorsak o zaman azınlık haklarıyla sınırlandırılmış ve daraltılmış olan bir çoğunluk egemenliğine bağlı kalmamız gerekir (Sartori, 1993).
Touraine (2015)’a göre demokrasi “yöneticilerin temsilciliği”, “yurttaşlık” ve
“temel haklara saygı” olmak üzere birbirini tamamlayan üç boyuttan oluşur. De- mokrasi her şeyden önce yöneticilerin temsilciliğini yapacağı toplumsal aktörlerin varlığını gerektirir. Demokrasi ancak çoğulcu olduğu ölçüde temsilciliğe olanak sağlar ve toplumsal aktörlerin çokluğunu tanımayan bir siyasal toplum demokra- tik olamaz. Demokratik bir toplumun ikinci özelliği seçmenlerin yurttaş olmaları ve kendilerini yurttaş olarak kabul etmeleridir. Yönetilenler yönetimle ilgilenmi- yor, siyasal bir topluma değil de yalnızca bir aileye bir köye, bir iş alanı kategorisi- ne, etnik bir topluluğa, dinsel bir mezhebe ait olduklarını duyumsuyorlarsa yöne-
ticilerin serbest seçimle belirlenmesi bir işe yaramaz. Son olarak yöneticilerin erki öncelikle seçimin varlığından ve iktidarın yetkilerini belirleyen yasalardan ötürü sınırlanmalıdır.
ABD’li siyaset bilimci Robert A. Dahl (2010)’a göre modern temsili demok- rasiden bahsedebilmek, bu sistemlerde birtakım demokratik kurum ve kuralların varlığını gerektirir. Bunlar; seçimle belirlenmiş memurlar, özgür, adil ve sık sık ya- pılan seçimler, ifade özgürlüğü, alternatif bilgilenme kaynaklarının varlığı, özerk kurumlar ve vatandaşların dâhil edilmesidir.
1. Seçimle belirlenmiş memurlar: Bununla temsili demokratik sistemlerde halkı yönetme yetkisini kullanacak olan temsilcilerin yurttaşlar tarafından eşit ve adil seçimlerle belirlenmesi kastedilmektedir.
2. Özgür, adil ve sık sık yapılan seçimler: Temsili demokrasilerde yurttaş- ların temsilcilerini belirlemelerinin bir aracı olan seçimler en kritik unsurdur. Se- çimlerin sıklığı, yöntemi, eşit ve adil bir yarışa olanak sağlayıp sağlamadığı, oy hakkının kapsamı gibi etkenler ülkenin demokratiklik derecesi üzerinde belirle- yici olur.
3. İfade özgürlüğü: Vatandaşların hiçbir şekilde cezalandırılma kaygısı duy- madan siyasal konularda yöneticileri, hükümeti, rejimi, sosyo-ekonomik düzeni ve hâkim ideolojiyi eleştirmek de dâhil olmak üzere kendilerini ifade etme hakla- rının olması anlamına gelmektedir (Dahl, 2010). Ancak özgür bir basın-yayın, ör- gütlenme ve kanaat açıklama gibi etkileşimi olanaklı kılacak özgürlükler sayesinde yurttaşların kanaatleri tüm yönetimin gerçek temeli olur, bu şartlarda yapılan se- çimler de kamuoyuna duyarlı ve ona karşı sorumlu olan demokratik bir yönetimin aracı haline gelebilir (Sartori, 1993).
4. Alternatif bilgilenme kaynaklarına erişim: Yurttaşların doğru bilgilen- mek ve kanaatlerini yayabilmek için alternatif araçlara sahip olmasıyla ilgili bir ilkedir. Buna göre vatandaşların diğer vatandaşlar, uzmanlar, gazete, dergi, kitap, kitle iletişim araçları vb. kaynaklardan alternatif ve bağımsız bilgiler arama hakları vardır (Dahl, 2010). Zira bilgi kaynakları siyasal yönetimlerin yayınlarına, onların istatistiksel verilerle oynayabilme, bilgileri gizleyebilme ya da uydurabilme güç- lerine karşı çıkmada yetersiz kalıyor ya da siyasal yönetimlerin basın-yayın araç- larının üzerinde aşırı etkileri, hatta denetimleri varsa bir önceki ilke olan “ifade özgürlüğü” de otomatik olarak ortadan kalkmış olur (Crick, 2012).
5. Özerk kurumlar: Yurttaşların görece bağımsız siyasal partiler ve çıkar grupları da dâhil olmak üzere bağımsız kuruluşlar ya da örgütler kurma hakkına sahip olması, yani örgütlenme özgürlüğü anlamına gelmektedir (Dahl, 2010).
Demokrasi 5
