Türk Dil Kurumu Yayınlan

Türk Dil Kurumu Yayınlan

2. ULUSLARARASI TÜRKİY AT ARAŞTffi.MALARI BİLGİ ŞÖLENi BİLDİRİLERİ

KAŞGARLI MAHMUD VE DÖNEMİ 28-30

Mayıs

2008

Ankara, 2009

KARAHANLI DEVLETi'NİN ADI MESELESi

ErkinEKREM

Kara Han veya Kara Hakan

Kaşgarlı

Mahmud eserinde "kara" sözünü

açıklarken şu

ifadeyi

kullanmıştır:

"Kara, Hakaniye

Haniarına

'Kara' den

il;

"Bogra Kara Hakan" gibi; bunun bir hikayesi varclir".

¹ Kaşgarlı,

"Kara Han" ya da "Qara Xagan" ile ilgili b.ikayesinden hiçbir yerde

babsetmeınişti. Kaşgarlı

Mahmud'un "Kara" ile ilgili

açıklaması doğal

olarak el-Mervezi'nin

faydalandığı

Tôrfh Mulük el-Turk

(T.ôrflıü

Miilitki't-Tiirk)

kitabında

zikredilen ''bamal zenci" hikayesini

lıatırlatmaktadır.

Bu yetenekli zenci sonra bölgenin hakimiyetini ele geçirerek Kara Han

lakabmı almıştı.

Türkler onu

yüceltınişti.

Bu nedenle Türkler kendi meliklerini yüceltmek istediklerinde "Kara Han" diye hitap etmeye

başlamıştı. ²

Bu

hikaye~ doğruluğu şüpbelidir.

Zaten

Karabanlı

Devleti'nin

adı

bu devletin

hükümdarlannın unvanında

"Kara Han" ya da

"Kara Hakan"

sıfatını kullanmasından

gelmektedir. Rus

araştırmacı

Vasilij Vasilevic Grigorev'in 1874

yılmda Karabanlılar

ile ilgili bir makalesinde ilk defa bu devletin adını ''Karahan" olarak kullaomasıyla

³

bu şekilde bilim çevresinde kabul edilmiştir.

Örneğin

Kara Hakan, Kara Han, Ahmet Kara Hakan, Ömer Kara Han, Arslan Kara Hakan,

Buğra

Kara Kahan.

Buğra

Kara Han,

Tuğrul

Kara Hakan, Tonga Kara Hakan,

Tanğaç Buğra

Kara Han,

Tafğaç Buğra

Kara Hakan, Tamgaç

Buğra

Kara Hakan,

Tanğaç Buğra

Kara Hankan gibi unvanlar mevcuttur.

⁴

1911

yılmda Doğu Türkistan'ın

Yarkent

şehrinde bulunmuş Karahanlılara

ait

bazı vesikalı

belgelerde de Tabyac Buyra Qara Haqan Abu Ali al-Hasan ve Sülayman Arslan Qara Haqan gibi unvaolar

bulunmaktadır.

s

Aslında Karahanlı

Devleti 'nin kurucusu olarak bilinen

1 Besim Atalay, Divam7 Ltigat-it-Türk Tercümesi (Türk Dil Kurumu Yayınlan 523), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1992, cilt lll, s. 221. Bir başka tercüme ise "Kara, Herhangi bir şeyin siyalı o/am.

Hakônilerin Haniarına verilen bir ad olarak kullanır/ır. Buğra Kara Han gibi, bu adın alımşma iliş!..in bir lıikôye vardır" (Kaşgarlı Mabmud,pivônillugiiti~-Türk (Çev. Erdi; Serap Tuba Yurteser) Istanbul:

Kabalar Yayınevi, 2005, s. 401). R. Dankofi'un tercümesinde "Buğra Kara Han" sözcüğü "Buyra Qara Xagan" olarak geçmektedir (Mahmud Kashgarli, Divan-i Lugat at-Turk. Translated by R. Dankoffwith J.

Kelly as A Compendium of"Tıırkic Dia/ects. (Series: Sources of Oriental Literature, Editor: S. Tekin) Cambridge (Mass), Vol. ı, 1982; Vol. 2, 1984; Vol. 3, 1985, p. 543). Kaşgarlı Mahmud'un hayatı ile ilgili çalışma için bakınız G. Hazai, "Al-Kiisbgbari", Em.yclopaedia of Islam, Vol. IV, Leiden: Brill NV, The

Netherlands, 1999, p. 699b. ·

2 Slıaraf al-Zaman Tahir Marvazi, China, tlıe Tı1rks and Jndia, V. Minorksky, Translator, London: Royal Asiatic Society, London, 1942, p. 56; Omeljan Pritsak, "Qara, Studie zur türkisehen Recbtssymbotik", Ze!..i Ve/idi Togan'a Amıagan, Istanbul, 1955, s. 242-243.

1 Omelyan Pritsak, "Kara-Hanlılar'', Islam Ansik/opedisi, cilt 6, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977, s.

251.

• Omeljan Pritsak, "Qara, Studien zur türkisehen Rechıssymbolic", in Zeld Va/idi Toga11'a Armağan, Istanbul, ı955, p. 240.

s

4=-~«i. <B>~ı±l±~triıı;15f~l!ii.Jtıi{8ifilJ=!$3tilft<lU!~BHJf~. (E§"i!t!i!f~)jf!

3

JIJl (ı999

if), j{ ı O ı. Karahanlılara ait bazı ~ım-satım belgeleri e ilgili diğer çalışmalar için bakınız Mareel Erdal,

1121 Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi

Bilge Kül

Kadır

Han (850-880?} büyük

kağan

manasma gelen Kara Hakan

unvanı

a~ştı.

⁶

Karabanlı Devleti daba ilk zamanında doğu ve batı olarak ikili yönetim sistemi

uygulamış

ve

doğu kısmında

büyük

kağan

Arslan Kara Hakan ile

batı

kısmında küçük kağan Buğra Kara Hakan olarak ayrılmıştı.

⁷

Karahanlı hükümdarları dışında

Türkistan'da kurulan

diğer

devletlerin hükümdarlan da Kara Han unvanı vardı. Gazneli Mahmud'un lakabı Kara Han idi.

⁸

Marvazi'nin eserinde yer alan bilgilere göre,

tavşan yılında

(1024)

Kıtay

(Liao Sülalesi) hükümdan

Sheng-tsung'nın

(971-1031} Horasan emri Mahmud Kara Han'a mektup yazdığı zikredilmektedir.

⁹

Oğuz Destam'nda Oğuzhan'ın Müslüman olmayan

babası

Karahan ile

yaptığı

mücadele sonucunda

babasını öldürdüğünü

yazmaktadır.

¹⁰

Btina benzer olarak Kırgızların Alman-B et Destam'nda Alman B et de Müslüman olmayan

babası KaJ1llıan'ı öldürmüştü.¹¹ Oğuz Destanı'nda Buğra

Han

adlı

bir hükümdar geçmekte ve

babası Reşideddin Oğuznamesi'ne

göre Kara Alp Han, Ebülgazi Babadır Han Oğuznamesi'ne göre Kara Han idi.

¹²

Zeki Yelidi Togao'a göre, destanda geçen Buğra Han, Karabanlı dönemini işaret etmektedir.

¹³

Bu da Müslüman olan Satuk

Buğra Han'ın

Müslüman olmayan

amcası Oğulçak Kadır

Han'a

(unvanı Buğra

Kara Hakan)

karşı baş kaldırdığını batırlatmaktadır.

Ebülgazi

Babadır

Han

Oğuznamesi'nde şecerenin

25. hükümdan Ali

Han'ın

ölmesiyle otorite

dağılmaya başlamış

ve "ev

başına

kara han" durumu

doğmuştıı. ¹⁴

Zeki Yelidi Togan 'a göre, bu badiseler herhalde 1 I.

yüzyılın başından

itibaren

"The Turkish Yarkand Documents", Bul/etin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 47, N o. 2 ( 1984), pp. 260-301; Monika Gronke, "The Ara b i c Yarkanil Documents", Bul/etin oftlıe School ofOrienta/ and African Swdies, University of London, Vol. 49, No. 3 (1986), pp. 454-507;

:f*titt , <I!BI!;Hf

.3:tıl:ıt.ıti~~1fiiP:!i!a\JQJJl.&;l'ttiıtı 1!®-Bt!llftlıll~~lilf~a\J~Sl>,

&

(ü~Jte_ij_

~iS ~~ 1!1Ull*~Wf~>

,

:l~J?:: ;ıt:tJWJ!JHI:

,

1995 ~ • lı 478-479o

6 Omelyan Pritsak. "Kara Hanlılar", İslam Ansiklopedisi, cilt 6, 1977, s. 252,253.

1 Omelyan Pritsak. "Kara-HanWar", İslam Ansiklopedisi, s. 253.

1 C. E. Boswonb, "The Tıtulature of the Early Gbazııavids", Oriens, Vol. 15, 1962, p. 220; C. E.

Bosworth, Tlıe Glıaz11avids: Tlıeir Empire in Afglıanistatı and Eastem Iran 994-1040. Edioburgh:

Edinburgh University Press, 1966, pp. 39-40. .

9 Slıaraf ai-Zama/7 Tahir Marvazi, Clıina, tlıe Turksand Jııdia, V. Mioorksky, Traoslator, London: Royal Asiatic Society, London, 1942, p. 19, 79; Karl A. Wittfogel and Feng Chia-Sheng, History of Chioese Society Liao (907-1125), Transactions of the American Philosoplıica/ Society, New Series, Vol. 36, (1946), p. 625; Omeljan Pritsak, "Qara, Studie zur türkiseben Rechtssymbolik", Zel..i Ve/idi Togan'a Armağan, Istanbul. 1955, p. 243.

10 Zeki Yelidi Togan, Oğzıs Destam (Reşideddin OğuZnamesi, tercüme ve tahlili), İstaobul:Ahmet Sait Matbaası, 1972, s.l7-19. Uygurca Oğuz Destanı'nda babasinın adı Ay K.ağan'dır (Babaeddio Ögel, Tıirk Mito/ojisi I, Ankara: Türk Tarihi Kurumu Basımevi, 1989, s. 129).

11 Babseddin Öge!, Tıirk Mito/ojisi I, Ankara: Türk Tarihi Kurumu Basunevi, 1989, s. 10; 300-303.

12 Zeki Yelidi Togan, 1972, s. 63-68; 130.

u Zeki VelidiTogan, 1972, s. 135.

ı• Ebülgazi Babadır Han, Şecere-i TeraJ..ime (fı7rk/erin Soy Kiitiiğıi), Tecüman 1001 Temel Eser Nu. 33, Yayıma hazırlayan: Muharrem Ergin, İstanbul: Kervan K.itapçılık AŞ, s. 78.

Erkin EKREM 1 173

cereyao

etl)tiştir. ıs

Yani

anlaşıldığı

gibi, ll.

yüzyılın

Türkistan' mda

kurulmuş

hakimiyetin

başındaki

yöneticiler de "Kara Han"

unvanını yaygın

olarak

kullanmaktaydılar.

Ancak, Karahanit Devleti'nin hükümdarlan "Kara Han"

unvanını (lakabını) kullandıkları

halde devletin

adı Karabaalı değildir. İslam kaynaklarında Buğra

Han ve

İlig

Han gibi unvanlar ile bu devleti

adlandınna

örnekleri

vardır,

bunun

dışında

daha farklı devlet adlan da mevcuttur:

¹⁶

• Hakiiniyye

(Kaşgarlı

Mahmud, Dfvônü lugati

~-Türk)

• Haruyye

(Kaşgarlı

Mahmud, Dfvônii lugati't-Tiirk;

Rüzraveıi,

Zeylii Tecôribi'l-iimem;

İbnü'l-Esir,

el-Kômil)

• AI-i Hakan (N iziimi-i

An1zi, Çelıôr

Ma_.ka/e)

• Hakiiniyan (Nizami-i Arazi,

Çelıôr

Makale)

• Müh1kü'l-Hakiiniyye

(Kaşgarlı

Mahmud, Dfvônü

lugati~-Tiirk;

İbnü

'!-Esir, el-Kamil)

• Mülillcü'l-Haniyye

(Kaşgarlı

Mahmud, Dfvônü lugati'l-Tiirk;

İbnü'l-Esir,

e/-Kômil)

• Evladü'l-Haruyye

(İbnü'l-Esir,

el-Kômil)

• Mülükü'l-Hiiniyye el-Etriik

(İbnü'l-Esir,

ei-Kômil)

• AI-i Efriisyab et-Türlô

(İbnü'l-Esir,

el-Kômil)

• Beytü'l-Haoiyye

(İbnü'l-Esir,

el-Kamil)

• Nebire-i Efrasyiib (Cüveyni,

Tôrilı-i Cihôngiişô)

• Müh1k ve Seliitin-i Efriisyab'i (Cfrzciiru,

Tabakat-ı

Nôsu·f)

• Ümerii-yi Efrasyab (Cfrzcaru, Tabakat-1 Nôswf)

• Mühlk:-i Türkistan ve Efrasyiibiyao (Cfrzcaru, Tabakat-1 Nôswf)

Kaşgarlı

Mahmud'un Dfvônü lugati'l-Tiirk'te

Karabaalı

Devleti'ni Hakiiniyye veya Haruyye olarak

sıkça

zikredilmesi nedeniyle,

Karabanlılar

kendi devletini belki Hakiiniyye veya Hfuiiyye devleti olarak hitap etmektedirler. Fakat,

Karabanlı hükümdarlannın

neden "Kara Han" ya da "Kara

Hakaıt unvanını aldıklan

ya da bu

unvaniarın

onlara neden

verilmiş olması hakkında

fazla bilgi

bulunmamaktadır.

15 Zeki VelidiTogan, 1972, s. 132.

16 Abdülkerim Özaydıo, "Karahaolı1ıır", ls/am Ansiklopedisi, cilt 24, Istanbul: TOrkiye Oiyaoet Vakfı, 2001, s. 404-405; Ome1yan Pritsak, "Kara Hanlı1ar", İslam Aıısiklopedisi, s. 251.

Çin

Kaynaklarıoda

Karahan

lı

Devleti' nin

Adı

Çin Kaynaklannda Türkistan' da

kurulmuş

olan

K~abanlı

Devleti

hakkında

somut bilgiler

olmadığı

gibi

SÖZ

konusu devletin

adı

da bilinmemektedir. Ancak

Karabanlı

Devleti'nin yönetimi

altındaki

"Yeni

Hotan"ın

Çin'deki devletlerle ilişkileri "Kara Han" adına sürdürdüğü görtin.rriektedir. Bu ilişkilerinden dolayı

Karabanlılar

baklanda

sınırlı

bilgiler elde edilmesine imkan

sağlamıştır.

Kuzey Suog Sülalesi (960-1 127)

İmparatoru

Chen-tsung'uo T'ian-hsi

~m;

saltanat devrinin dördüncü

yılına

(1020) ait bir

kayıda

göre,

''Başlangıçta

(Uygur devleti

yıktidıktan

sonra) Uygurlar

batıya doğru kaçmışlardı

ve kavimler

dağınık

halde

yerleşmişlerdi.

Bu nedenle, Kan-cbou 1:tffl bölgesinde

Kağanlık Kralı

Q]"ff .I., Hsi-chou e§'ffi (Kuça ya da Turfan bölgesi) bölgesinde K'e Han

Kralı:fl~.I.

ve Hsin-fu Chou

Wf~ffl

(Yeniden

Dönüşülmüş Vılayet)

bölgesinde Hei Han

Kralı

~lı::E vardır

ve hepsi

onların (Uygurların)

neslinden gelmektedir."

¹⁷

Kan-chou ve Turfan bölgesinde kurulan

krallıkların

Kan-chou Uygur Devleti ile Turfan Uygur Devleti olduğu .şüphesizdir.

¹⁸

Ancak Hsin-fu Cbou Wf~#l bölgesi nadir rastlanan bir

coğrafya adı

olarak

hakkında

da fazla bilgi

bulunmamaktadır.

Çin-Bizans

ilişkileri

ile ilgil i bir Çin

kaydına

göre, Kuzey Sung Sülalesi (960-1 127)

İmparatoru

Shen-tsung'un Yüan-feng j[;fl saltanat devrinin dördüncü

yılının altıncı

gününde (9

Kasım

1081), Fu-lin Devleti'nin (Bizans Devleti)

¹⁹

büyük reisi

*.!lt~

Ni-ssu-tu-lin-ssu-meng-p'an ~oor'M!"fJ.fltii:iE~J2° Sung Sülalesi sarayına gelmiş ve yolculuk

hakkında

bilgi

vermişti:

kendi ülkesinin

"öoğusunda

Mai-li-sha

(Melikşah,

1072-1092) (ülkesine)

varılır,

kuzeye

doğru

büyük denize

van!ır,

hepsi 40 ulak

17

< *.t.> •

^49o <~~mıım~-1§1~> o 1977

il!

o

Jr

14117.

18 Özkan lzgio Çin Elçisi fVang Yen-te·,;, Uygur Seyalıatnamesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevio

20000 s. 27-32. . .

19 Fu-lin ile ilgili araştırmalan için balanız Friedrich Hirth, "The Mystery of Fu-lin", Journal of t/ıe American Oriemal Society, Vol. 30, No. 1 (December, 1909), pp. 1-31; Friedricb Hirtb, "Tbe Mystery of Fu-lin",Joumal of the Anıerican Oriental Society, Vol. 33, (1913), pp. 193-208; Paul Pelliot, "Sur l'origie du nom Fou-lin", Jounıal Asiatique, ser. II, vol. 3 (1914), pp. 497-500; Kuraldebi Sbiraıori, "A New Attempt at Solution of the Fulin Problem", Memoirs.oftlıe Researclı Department of the Toyo Bımko, No.

IS, Tokyo, 1956,pp. 186-195.

20 Ni-ssu-tu-Lin-ssu-meng-p'an adlı büyük reisin kim olduğunu tespit etmek güçtür. Çin kayıtianna göre, Yüan-feng saltanat devrinin dördüncü yılınınonuncu ayında (4 Kasım -2 Aralık 1081) Fu-lin Devleti'nin hükümdan Mieh-li Yi-ling Kai-sa ilk defa büyük reis Ni-ssu-tu-lin-ssu-meog-p'an't Sung Sülalesi'ne göndermişti (

<*.le.) ^1li

⁴⁹⁰ <~~~W#*•m;ıil;> o 1977 ~ ;

lll

14124). Bu dönemde Bizans Devleti'nde Nicepborus

m

Botaniates (1078-1081) ve Alex.ius I Comnenus (1081-1118) adlı iki hÜJctımclar

bulunmaktaydı. Ancak Çin kaydında zikredilen Mieh-li Yi-ling Kai-sa adı ile ses bakımından uyum sağlamamaktadır. Çin kaydında geçen bu sözelik daha çok imp:ırator Alex.ius I Comnenus'un taht rakibi ve İmparator'un kız kardeşiyle ile evli olan Nikephoros Melissenos veya Nicephorus Melissenus'un ismi ile benzemektedir. Söz konusu soyli.ı, 1080 yılında lznik'te imparatorluğunu ilan etmişti, ancak daha sonra Alex.ius I Coınnenus'a karşı yenilgeye uğramışn.

Erkin EKREM 1 175

mesefelidir. Yine

doğuya doğru Batı

Ta-shib e§' ;ll;: :O

(İslam

ülkesi) ve Yü-t'ian T

~ (Hotan) hükümdannın oturduğu Hsin-fu Chou'ya Wf :fi *!

²¹

(Yeni Refah Vilayeti)

vanlır, devamında sırasıyla

eski Yü-t'ian (eski Hotan) ve

Yü-t'ian'ın [doğu)

s.ının

olan Yüeh-ch'ang

şehrine ~ ~JiiX vanlır." ²²

Bu

kayıda

göre, Hsin-fu Chou

WT:m 7-1'1, tarihteki Hotan

'ın batısı

ile

İslam

ülkesi

arasında bulpnmaktadır,

yani

Karahanlılar

Devleti'nin

bulunduğu

yeri

işaret

etmektedir. O biilde Hsin-fu Chou bölgesinde bulunan Hei Han

Kralı ~~x

da

Karahanlı

Devleti'nin hükümdan

olmalıdır.

Keza Hei Han

~~.

"Siyah Han" demektir, ancak ''Han

~,

karakteri Çin kaynaklannda

alışılmış

olarak

kullanılagelen "kağan

ii]')f" ya da "han ff"

karakteri

değildi.

Bu problem, herhalde l 1.

yüzyılın başında

Kan-chou, Turfao ve

Kaşgar'da kurulmuş

üç

kağanlığın adını farklılaştırmak

için benzemeyen Çince karakteri kullanmaya zorunlu

olmasından kaynaklanmış

olabilir. Nitekim Çin'in

Karahanlı

ve Kara

Kıtay

tarihi

uzmanı

Wei Liang-t.'ao'nun

izahına

göre, Hei Han

Kralı ~~x sözcüğün yarısı

mana çevri ve

yansı

ise ses çevri olup

aslında

Kara Han Kr~lı demektir.

²³

Aynca, Çin tarihinde ''Han Wang ~x (Han Kıralı)" yerine

Kağan

Ruhu manasma gelen K'e-han Sheo iii ff 1$

sözcüğünün kullanılmış olmasının

örnekleri

vardır. ²⁴

O halde "Han

~"

ile

"Kağan

iiJ)f" terimlerinin

21 Hsin-fu Chou Wf~ffl ile Hsin-fu Chou ~:llffl aynı yeri göstermektedir, bakınız Jliı.llı~

,

<l!iıı;ıJF .3::ııl~ıili!IMIDı:fliiE>

,

{l!i~!Uf~) ,

Zf!

2

!lll (

1983 1:F ) , Ji112-113.

~ ~m~, lliP.J.~~~~. <m~~ımaH~:~ıtim>< tlt~l!!!ll~D*ıii 349IID

>.

~ 317,

J:iiü: 1:

il!i!ıı11:1:lı:&tl:. 19861:F. j{ 2959

'F;

(5R~) ~ 16

*:PP*

3 • 1977 1:F • Ji305; {;;iÇ~) ~ 490 91-li~Hl!J~m~, 19771:F ,

J!:

14124. YUeh-cb'ang şehri *9~ıı&. Hotan'ın dogusunda bulunan Niya harabesi olabilir, bakınız James R. Hamilıon, "Le pays des Tcbong-yun, Cungul, ou Cumuda au Xe siecle", Journal Asiatique, Tome, CCLXV, Fascicules 3 et4 (1977), pp. 361-362. Yüeh-ch'ang Niya'nın

doğusundaki Çerçen de olabilir, bakınız ll%&~. <lliıt;\!Jf.3::WIB\Iili!XJ.iUtiJt~~~>. (~:lt~Jı!!) ıii 2

Jtll

(19841:F), j{ 41.

ıı ~Jil~. <mJ~IIi~Jf.3::WlB\I~ıJ&;ft~lfjlj>, (!!~lilf~) ıl! 2 Jill( 19821:F ),

J'i

14-15. Aurel Stein de Çin kayıtlarındaki Hei-han, Karahanlılar ile ilişkili oldugu görüşündedir, bakınız Aurel Stein, Ancielll

Klıotan: Detailed report of orc/ıaeo/ogical explarations in Clıinese Turkestan. 2 vo1s., Oxford: Ciarendon Press, 1907 (Delhi, 1981 ), p. 180. Benzer görüş için bakınız ~ffii#

, <1181!i4Jf

.3::ııl:ıt~Jl~H:E~.!!IB\IR Jl&;ıt!İqılitJtJUTM~~lilf~B\Jit~>.

Ji

(~til:ıtH.Jl-~il~lı1€~!f~$~~~tfi), :11:~: ~)'jlflJl&

tl: •

ı 995 1:F •

Ji

473.

ı•çin I<}ıynaklannda Eski Korelilerin inacında K'e-ban Shen

RJJf#

(Kağan Rubu) bulunınakta ve onun için anma törenleri yapıldığı kaydedilmektir. ;Bakınız Oi!lıf) ~ 199 J:~IIH5, 1975:5320; (~.ll·)

~ 220

iliiö{S,

1975: 6186. Araştırmacılar söz konusu K'e-ban Shen'in aslında Han Wang

ll.%

(Han Kralı) olması gerektiğini ortaya koymal-tadır. İlgili çalışmalar için bakınız l!lR~. <~f&f,t:g 'iiJJf~>

,

<~mıı:l!i~~> ııJ 2

!lll<

1988

i:F >. l1r

ı ı4-116; ~*ti&. <RJn::g~~~r.ııım~m>. <~lı1€lilf~>

karşılıklı

birbirinin yerini

alabileceği

durumunu meydana getirmetedir, yani yukandaki Hei Han

Kralı'nı m.~.:ı:..

Hei (Kara)

Kağan Kralı

olarak çevirmek mümkündür. Nitekim Sung Sülalesi Tarihi'nde Hei (Kara)

Hanm.lı sözcüğünün

"Kağan" QJ)f sözcüğünün yanlış okuması olabileceği açıklanmaktadtr.²⁵

Gerçi Hei (Kara) Han

sözcüğünü

"Kara

Kağan"

olarak

değil, yalnızca "Kağan"

olarak

açıklamasına karşın

soruna çözüm

getirernemiş olmasına rağmen,

Hei (Kara) Han sözeünün

"Kağan"

söZÜ ile ilgili

olduğunu

göstermektedir.

Bazı araştırmacılar,

Hei (Kara)

Han~~

sözcüsünün

"Kağan"

sözeünün Çince ses tercümesi üzerinde

ısrarlı

ise de,

²⁶

bazı araşttrmacılar Hei (Kara) Han m lı SÖZCÜSÜDün "Hakaniyye"

sözcüğünün Çince ses tercümesi olduğunu ileri sürmektedirler.

²⁷

Bazıları ise Hei (Kara) Han

~ ~ sözcüğünün

Karahan

adının

transkripsyonu

olduğu görüşündedirler. ²⁸

Yukarıda

Çin

kayıtlarından. anlaşıldığı

gibi, Hei (Kara)-han

Kralı ~ıı.:ı:.,

Hotan

Kralı

olarak zijo:edilmektedir , ancak eski Hotan'da

değil,

bu

Hotan'ın batı­

SıD:da (doğrusu kuzeybatısı)

bulunan Hsin-fu

Clıou adlı

yeni Hotan'da

oturmaktaydı.

Hsin-fu

Clıou

ise büyOk

ilıtirnalle Kaşgar

olabilir;

Kaşgar

da bu dönemde

Karabanlı

hükümdarının payitahtı

idi. Ancak Hsin-fu Chou'da oturan hükümdan dönemindeki Çin kayıtlarında "Hotan Kralı" olarak tanımlamıştır.

²⁹

Söz konusu "Hotan Kralı"

Çin

kayıtlannda

genel olarak "Kara Han" (Hei Han

m.~

ya da Hei Han mff)

şeklinde

geçmektedir. Sung Sii/a/esi Tarihi'nde Orta Asya'daki birçok devlete ve bölgelere özel bölümler

aynlmış,

ancak

Kaşgar'a

bölüm

aynlmamıştır. Kaşgar

(Shu-le

iVıtfJJ) adı Sımg

Siilalesi Tarihi 'nde sadece QO kez

geçmişti. İlk

olarak, 961 yılında Hotan hükümdan Li Sheng-t'ian ~~;R (Hotanca adı Visa Sambbava) Sung SUlalesine elçi

göndermiş

ve elçi Surig Sülalesi imparatoruna kendi ülkesini

tarutırken, kuzeybatı

2000'li küsur mesafede

Kaşgar'm

Wiff)j

bulunduğunu

belirt-

mişti.30 İkinci kayıtta

ise,-971

yılında Hotan'ın Kaşgar

Devleti'ne

iVıtfJJ~ karşı

bir

~ 2

Jl1l

{1988 ~). :i[ 47-55.

25

IDI.Bll.,

<*~> ~ 490

9\.II:R,

:ltJ.iı::ı:j:ılii@Nıi, 1977 ~.

J'i

14108.

16

ililtrf,

<~~m5HJiıl~). ~@.*J!f: ~~A.&!:IH:riıt, 1990 ~.

li

2; i!ilt~. rm7ftJI'!!I~

~-•ma7f~Fili-!iiın:a:gJ. <E!iiiililf~>

m

^ı

m<

²⁰⁰¹ ~

> . Jt

s3-s4.

27511/ıil. <ml~ff.i~*·aıftıııJ.l!ı:f.l (~JR9fal~) ~Jı~ılt§ı:f.ll!ID%:11!!!;

(

..t) >. (ı:j:ı:!k&~!i!

l!Jl.li\~ll> 1978 ~~ 2

Jl1l, Ji

31-32; !i5Jı~llitil, (E!i~~:lt!!illfit1DıM>, ..tiföi:!i~ı±ılllifl:, 1995 ~ ,

Ji

57-82o

21

jJjft.,

{ijE~Jif1M~), Jljl;; .iEı:j:ıt!J/iij, 1975 ~.

Ji

185o

29 ~»11~. < <*~·!ElfiGiQJ) ~:;p. ~~~~. <~*lEII!l~~ııo. :Jt;J.i(, A.&ı±ıl:riıt, 1993 ~.

lt

117.

30 nıı.nıı.. <*~> ~ 490 9\.l§l~=fflllf5, :lt$:: ı:j:ı~-~. 1977 ~. Ji 14106.

Erkin EKREM 1 177

savaşta bu memleketi mağlup ettiğine dair Sung Sütalesini haberdar eı;ınişti.

³¹

Hotan ile

Kaşgar arasında

meydana gelen bu

savaş hakkında

bilgiler Rotanca metinlerde (mektuplar) de yer

almaktadır.

970

yılında

Hotan

hükümdannın

Kan-chou'da bulu- uan Kral Ts'ao'ya il *. X:

yazdığı

Rotanca mektuplarda,

Kaşgar'daki

(Khyeseva-kara) Tazik Tsun Hien ile Chaghri Khan'a

karşısavaşmış olduğu

ve neti- cede Kaşgar kuwetlerini mağlup ettiği yazmaktadır.

³²

Ancak bu tarihten sonra uzun bir süre Hotan

hakkında

hiçbir haber

bulunmamaktadır.

Aurel Stein,

Hotan'ın

971 yılından sonra yönetici sınıfı ile dini durumunun değişime uğradığı karusındadır.

³³

Rotanca

uzmanı

R. E.

Emınerick

de, 10.

yüzyıla

kadar Hotan

~esikalarında İslam'ın

izleri

bulunmadığını,

ancak bu durumun 1005

yılında KaralıaDlı

Yusuf Kadir Han

'ın Hotan'ı

fethetmesine dek

değişmiş olduğunu

tespit

etmiştir.³⁴

A. Stein'in

araştırma­

sına

göre,

Karahanlı

Yusuf Kadir Han

Hotao'ı

fethetmek için

İslam dünyasından

destek almaya

çalışmış

ve

menk.ıbenamelere

göre, yusuf Kadir Han dört

İmam'ın yardımına

sahip

olmuştu.

Nihayet 1006

yılında

Hotan memleketi Yusuf Kadir Han tarafından zapt edilmiştir.

³⁵

Genel olarak

Karabanlılarm

Hotao memleketine yönelik fetih hareketi, Hotan hükümdarlan Vi sa Sura (967 -977), Visa Dharma (978-982) ve Visa Samgrama

lı

IDI.lm, < *.i!>

^~ 490 91-11*-TIHI~. ı977 ~.

li

ı4107.

l l H. W. Baiıey, Khotanese Text Volzmze II, Cambridge: Cambridge University Press, 1954, pp. ı25-129.

Hotan ülkesinin Kan-su bölgesindeki derebeylik hakimiyetleriyle siyasal, ekonomik ve kültürel alanında yakın ilişkileri vardır. ı O. yüzyılın ikinci yansına ait H otanca mektuplan birçok araştumacı incelemiştir.

Bakınlz F. W. Thomas and S. Konow, "Two medieval documents from Tun-Huang", Oslc> Etnograjiske M11seums Skrifler 3, Oslo, 1929, pp. 121-160; G. L. M. Clausoo, "The geographical oames in the Staei-Holstein scroll," JRAS, 1931, pp. 297-309; F. W. Thomas, "Some Words found in Central Asiao Documenıs", BSOS (Bulletin of the School of Oriental Studies), University of London, Vol. 8, No. 2-3, 1936, pp. 789-794; H. W. Bailey, "Ttaugara," BSOS (Bulletin of the School ofOriental Studies), Vol. 8, No. 4, 1937, pp. 883-921; F. W. Thomas, "A Buddhlsı Chinese text in Brab.mi script", ZDMG (Zeiıschrift der Deutschen Morgenlandischen GeseUschaft), Vol. 91, 1937, pp. 1-48; W. B. Henning, "Argi and the 'Tokharians"' BSOS (Bulletin of the School ofOriental Studies), Vol. 9, No. 3 (1938), pp. 545-571; Sten Konow, "The Khotanese text of the Stael-Holstein scroll," Acta Orientalia, XX, 1947, pp. 133-160; H. W.

Bailey, "A Khotanese Text concerning.the Turks in Kanısou,'' Asia Majo!', Vol. 1, No. 1 1949, pp. 28-52;

H. W. Bailey, "The Stael-Holsıein miscellany," Asia Major (Journal of the Royal Asiatic Society), new series, Vo1.2, No 1, 1951, pp. 1-45; E. G. Pulleyblaok, "The Daıe of the Stael-Holstein Rol!", Asio Major.

Vol. 4, No. ı (1954), pp. 90-97; James R Hamilton, "Autour Du Manuscrit Staei-Holstein", T'ozmg Pao, Vol. 46, No. 1-5 (1958), pp. 1ı5-153; James R Hamilton, "Toquz-oyuz et On-uyyur," Journal Asiatique, Tome, CCL, Fascicules ı (.1962), pp. 23-63; James R Hamilton, "Le pays des Tcbong-yun, Cungul, ou Cumuda au Xe siecle", Journal Asiatique, Tome, CCLXV, Fascicu1es 3 et 4 (1977), pp. 35 1-379; James R.

Hamilton, "Nasales instables en turc khotanais du X e siecle", BS OAS (Bul1etin of the School of Oriental and Afiican Studies), University of London, Vol. 40, Nu.: 3 (1977),

pp.

508-521.

l l Aurel Stein, Ancient Klzotan: Delai/ed report of arclıaeological e:rplorations in C/ıinese '[urkestaıı. 2

vols., Oxford: Ciarendon Press, 1 907 (Delhi, 198 ı), p. ı 80.

34 RE. Emmeıick, "The Histarical lmportance of the Khotanese Manuscripts", in Jıinos Harmatta (ed.), Profegome/la to Sources on tlıe Hist()ry of pre-lslamic Cemral Asia. Budapes ı: Akademiai Kiadô, 1979, p.

177.

" A. Stein,Ancien Klıotan, ı981, pp. 180-181; J)l.li~. (l!i~ff::Elli.IE.f/0

,

1986 ~.

lt

78.

\

(983- 1 006) dönemlerine denk gelmektedir.?

⁶

Hotan hakimiyetinin el değişmesi Çin

kayıtlarına

da

yansLIDlştır.

Kuzey Sung SüJalesi imparatoru Cben-tsung'un Ta-chung Hsiang-fu

:;kı:pfff-.f

saltanat devrinin 2.

yılının

3.

ayının

4. gününde (ll Nisan

ı

009), Hotan Devleti

bükfundarı

Kara Han

Kralı ~ll~

yerel

üıünleri

hediye etmek için Uygur Luo-ssu-wen'i NIOOfJNfı göndermişti.

³⁷

Bu tarihten soma, 1063

yılının

sekizinci

ayında,

1081

yılında,

1089

yılının altıncı ayında

ve 1097

yılmda

Kara Han

Kralı ~~~

ya da Kara Han

Kralı ~)f:E,

genellikle Hotan Devleti adına Sung Sülalesi ile temasta bulunmuştu.

³⁸

Buradaki Ho tan Devleti yukarıda tespit

edildiği

Hsin-fu Chou bölgesidir.

Wei Liang-tao'nun tespitine göre, Kara Han

Kralı ~fı~

ya da Kara Han

Kralı ~)f~banlık unvanı, 8_ımg Siilalesi Tarihi, Ts'e-fu Yüan-kui

{ffi!-J&]ti!)) ; Sımg Sülalesi Fermanlan Derlemeleri «*-*~il"~)) v.e Sımg Siilalesi Önemli

Olaylar Derlemeleri {SRft~U;ij~O

gibi eserlerde 12 kez geçmekte, tarih olarak 1009-1107

yıllan

kapsamaleta ve bem

Karabanlılann

bem de Sung Sülalesinin en kuvvetli zamanına denk gelmektedir.

³⁹

Aynca Sung Sülalesi döneminde bazı

yazarların

eserlerinde de

aynı unvanlı bükfundarın

Sung Sillalesi ile olan

ilişkilerinden

bahsedilmektedir. Ta-kuan saltanat devrinde (1107-1110), Arslan Kara Han

Kralı

G'ilirm5f.:E Sung Sülalesi imparatoru Hui-tsung'un

~*isteği

ÜZere büyük yeşim taş. hediye ettiğine dair belgeler bulunmaktadır.

⁴⁰

Arslan Kara Han

unvanlı

bu

hükümdarıo

bir de T'ao-kuan-chu

~l!tj: adlı unvanı vardı.

Huang Shih-chien'in

araştırmasına

göre, T'ao-kuan-chu

unvanı aslında

Tabgaç

unvanınm

ses Çince tercümesidir.

⁴¹

Kara

Türgişler

ve

Sarı Türgişler

Çin

kayıtianna

göre,

Türgişler,

hükümdarlan

Sha-ke'nın ~lt;

neslinden gelen ZÜmreye Sarı Oymak cHuang-bsing) lttıi, Sha-ke'nın ölümünden soma yerine

36 ~~j!, <(*~·'FII!l$) ıtı~®llllRBmiE>, ~~~j!. <~*IIDil!l~fiUIO, 1993 ~, ~ 315-316.

H. W. Bailey, ''Vı~a Samgrama", Asia Major, Vol. ll, No 2 (1965), pp. 101-119.

3' <*~> ~ 490, :tl:;*:ıfı~ii,F.i;, 1977 ~.

J'i

14107. ~~W,

fiP).}i;Ja!Hllm,

((ift~~i1!HlfU~

#;:ffij) ~ 317, 1986 ~. Ji 620

"fo

31 <*~> ~ 490, 1977 ~.

l'i

14108; 14109; <*~> ~ 17, 1977

il!, :R

329; <*~> ~ 489, 1977

~.

l'i

14087-14088.

39 mıHft, <~~7fz~~~> ,1986 ~.

n

241-242.

•o Jıt~, <fii~Mıı.Urıtt:O< 11*~-lSl-lifBatHH ı~ ı, :ıı:;*= ıt:ı~•~. 1983 ~.

lii

8-9; ~t!l:m,· <1.&1

1iU.Cil1J)(

li*~.lôJ.-IcfılfiJ )~ 5,

:11:;*:

ıtıJiU!J~. 1981 ~. l!i 46; l!ltı!J. <mııuıt~>

!$/'\ ,(

1!!1 mlfılfiJ&'fti-7-ml), .1:$: ..t~;m5HU~Ell 1934 ~. ~ 5

"F.

•ı JU~~. < r~l!l~J

:11>,

(Jıte!ixli'ii.i!lafAI>

,

.bfi: l:~ôJiıfli\IHi:, 1998 ~. l'i 34-38.

Erkin EKREM 1 179

geçen

TürgişleriD

bir

başka

boyundan olanSu-lu'nun

ii~

(*Suluk) zümresine ise Kara Oymak (Hei-hsing) ~;tt demektedirler.

⁴²

Sha-ke, Batı Gök Türklerin hakimiyeti

ylkıldıktan

sonra kendi bölgesinde siyasi otoritesini tesis eden ve On-ok kavminin

Türgiş

boyunun lideri olan Wu-chih-le'nin

,~~~ oğlu

idi. Wu-chih-le öldükten sonra oğlu Sha-ke 708 yılında yerine geçmiş ve kağanlığını ilan etmişti.

⁴³

709

yılında

Sha-ke

Kağan

ve

kardeşi

Che-nu (-na)

)lg~ arasında

mal

paylaşma

üzerinde ihtilaflar

yaşanmıştı.

Che-nu, Gök Türklere

sığınmış

ve Gök Türklerin Sha-ke'ya

karşı yapılacak saidıniarına yardımcı olacağını

ifade

etmişti.

Bunun üzerine, Gök Türk

Kağanı

Mo-ch'o

~1!1,

Che-nu'yu kendi bölgesinde

bırakarak

20 bin askerle Sha-ke'ya

saldırmış

ve onu yakalayarak geri

dönmüştü. ⁴⁴

Ancak Mo-ch'o

Kağan, düşmanı

olan Sha-ke ve Sha-ke'ye ihanet eden

kardeşi

Che-nu'yu birlikte

öldürnıüştü. ⁴⁵ Bazı

Çin

kaynaklarına

göre,

Sha-ke'nın

öldürülmesi 714

yılında gerçekleşmiştir.⁴⁶

Ancak Köl Tigin

Yazıtı D~34-38

ve Bilge

Kağan Yazıtı

D 27-28

satıriarına

göre, Köl Tigin 26, Bilge

Kağan

27

yaşındayken

yani 711

yılında Türgiş Kağanı

yakalanarak

öldürülmüş

ve "Kara

Türgiş

bodunu (budunu)" da teslim

olmuştu.

Sba-ke

Kağao'ın

ölümünden

sorıra, Sha-ke'nın

emrindeki general Su-lu ise kalan Türgişleri topadamış ve kağanlığını ilan etmişti.

⁴⁷

Bazı kaynaklara göre Su-lu'oun kağan ilan edilme tarihi Mo-ch'o Kağan'ın ölümünden (716) sonradır.

⁴⁸

Su-lu

Kağao, Türgişlerin

Ch'e-pi-shih

~~tif§ (*Çapiş

>

Çavuş)

Çor'u idi ve

kağan

ailesi ile

farklı boydanclı.⁴⁹

Su-lu

Kağan Türgişleri.n başına

geçince

Türgiş halkı arasında Sha-ke'nın ~:g

neslinden olanlara

Sarı

Oymak, Su-lu

Kağanın

boyuna ise Kara _ Oymak denmeye başlanmıştı.

⁵⁰

Yani Sha-ke'nın ~- neslinden gelenler

Sarı Türgişler,

Su-lu'nun neslinden gelenler Kara

Türgişler

olarak

ayrılmışlardı.

Su-lu 'nun ölümünden sonra Kara

Türgişler

ile San

Türgişler

_ siyasal otoriter

•ı

Ufifii!n

~ 215

""F,

1975 %f, f! 6068; 0!5-bla~} ~ 214, 1956 %f,

li

6833.

41 (fl/i!f§) ~ 7, 1975

Zf, li

146; (jt)itjit'j~) ~ 214, 1956

Zf, lt

6625.

44

(llf.Jfi)

~ 194

""F,

1975·%f, lt 5190; {lit'i!ll!) ~ 199,1935

Zf,

J{ 1079

""F.

45 (IJ.Iii}) ~ 194

""F,

1975

Zf,

J( 5190.

46 ot5ttımt~n ~ 211, 1956 %f,

Jt

61o1.

47 <ıtm§> ~ ı94

""F,

ı975 %f, ı.t 5ı9o, 5193; <ıt5ttil~> ~ 211, ı956 %f,

li

67ı4.

" <11./iit)

~ 194

..1:,

1975 %f, ll5176; OfiJ~H!O ~ 215

""F,

1975 %f,

lt

6051; <n5-bil~)

~ 211, 1956

Zf, li

6720.

49

01il.!fiU

~215

""F,

I975.%f, 1{ 6067;

<wmB> 5lf

194

""F,

1975 %f,

Jr

5194.

so

01i.P.IW>

$215

""F,

1975 %f,

1!

6068; <ll15a3M~> ~ 214, 1956 %f,

li

6833.

mücadele nedeniyle birbirlerine

girınişlerdi. sı

Bu mücadele

Tillgişler

tarih salinesinden çekilineeye kadar devam

etmiştir.

Burada

anlaşLidığı

gibi San

Türgişler

ile Kara

Tillgişler ayrun.ı. Türgiş

Devleti 'nin

klın;ıcusu Wu-chih-le'nın oğlu Sha-ke'nın

öldürülmesiyle yerine onun generali ve Wu-chih-le ile

Sba-ke'nın

boyundan olmayan Su-lu'nun geçmesi ile beraber ortaya

çıkmıştır.

Yani Su-lu, Sba-ke'ya göre asil ve

asıl

soyundan

değildir

ve Kara

Türgiş'tir.

Wu-chih-le ve onun

oğlu

Sba-ke ise asil ve asLI soyundan olup San

Türgiş'dirler.

Ancak Orhun

Yazıtlan'nda

Gök Türklerin

mağlup ettiği "Sarı Türgişler" değil,

"Kara

Türgişler"

idi, bu bilgi Çin

kaynaklarında zikrettiği

olay ile

çelişkili

idi. Çin

kaynaklarında Türgiş Kağanı

Sha-ke'nm ölümünden sonra

"K.a~a Türgiş"

tabiri ortaya

çıkmamıştı,

Gök Türklerin

öldürdüğü Türgiş Kağaw

"San Oymak" soyundan

olmalıdır. ~unun makul

bir

açıklaması

ise, daha önce Gök Türklere

bağlı

olan On-ok

topluluğunun

bir boyu olan

Türgişlerin,

liderleri Wu-chih-le'dan sonra

oğlu Sba-ke'nın

kendini

kağan

olarak ilan etmesiyle, 682

yılında

yine A-shih-na soyu

tarafından

kurulan ve

tanrıdan

kut

almış

olan ikinci Gök Türk hakimiyetine nispeten

Türgişler

"kara"

olmalarıdır,

yani Gök Türkler

"sandır", Türgişler

ise

"karadır".

Bilge

Kağan Yazıtı

D 16'ya göre,

Türgiş K.ağanı

Türk badunu idi. Bu ifadede gerek siyasi gerekse etnik

bakımdan

bir hata yoktur. Fakat

Türgişler,

Gök Türklere göre

tanrıdan

kut

almış

soylu kavim olmayabilir. T'aog Sülalesi imparatorunun Gök Türk

K.ağaw'na yazdığı

bir mektubunda,

Türgişlerin

Gök Türklere göre soylu

olmadığım

ve

"farklı oym~an"

(Yi-hsing)

~~geldikleri vurgulanmıştı. ⁵²

Bu da

Türgişlerin

Gök Türklere göre asil ve asLI

olmadığının

bir

örneğidir. Dolayısıyla, Tillgişleri

siyasal

meşruluk

mücadeleden örtaya

çıkan

Kara

Türgişler

ile San

Türgiş!er kavramı dışında,

bu iki grup

Türgiş aynı

zamanda Gök Türklere göre yine de Kara

Türgişler'dir.⁵³

Eski Türklerde, toplumu kara ile

diğer

renkler (ak ve san) olarak ikiye

ayırma

sistemi

vardır. ⁵⁴ Örneğin:

51

Ufili! H!)

~ 215

1'.

1975

iF, lll

6068; ('ıi5tl~~> ~ 214, 1956 ~.

lll

6833;

<w.Jl!fl!J)

~ 194

1',

1975 ~.

lll

5192~

52 ~:h.&ı, <ıtıırr~> (l!!l!ilt1.ğ.A.x~ınıJıı&>. ~ ıı, ...tıti:...titei!i~ı±ııı&il:. 1992 ~.

Jt so.

53 Tuba Yazın ffi'de, Ezgeoe adlı bir beyin Türgiş bölgesinden olduğunu ve Kara Han'ın sarayında hizmet verdiğini yazmaktadır (H. N. Orkun, Esl..i Tiirk Yazllları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yaytnlaiı, 1994, s.580). Ezğeoe bey, Mo-cb'o Kağao'ın ~~ (691-716) Türgiş se_ferindeo sonra Yenisey bölgesine getirilmiş olabilir. ifade edilen "Kara Han" büyük ihtimalle San Türgiş Kağarıı Sha-ke ~:g olmalıdır, s.ı Omeljan Priısak, "Qara, Stuctie zur türkisehen Rechıssymbolik", Zeki Ve/idi Toga11'a Amıağan. Istanbul, 1955, p. 245.

Erkin EKREM 1181

• Kara Ogur-Saragur (Ak0gur)

⁵⁵

• Kara H un-Ak H un

• Kara Hazar-Ak Hazar

• Kara Macar-Ak Macar

• Kara Kuman-Ak Kuman

• Kara

Türgiş-Ak Türgiş.

• Kara Kıpçak-Ak Kıpçak

⁵⁶

• Kara Koyunlu-Ak Koyunlu

• Kara Nogay-Ak Nogay

• Kara T:Zeda-Ak T:Zeda

• Kara Tumat-Ak Tumat

• Kara Cystar-Ak Cystar

• Kara

Türgiş-San Türgiş

• Kara Yugur-San Yugur

• Kara Qas.-Sarig Qas

⁵⁷

Japon tarih

araştırmacısı

Yanai Watari

(~P'Jl[,

1875-1926), 1918

yılında MoğoUar

ve Tatarlar ile ilgili bir

çalışmasında,

Türkler ve

Moğolların

siyasal kültüründe yönetici ailenin "ak" ile "_ kara" olarak

ayrıldığını

ve bu simgesel terimlerle yönetici ailenin

meşru

veya gayri

meşru özelliğinin

belirtilmekte

olduğunu

ortaya

koymuştu. ⁵⁸

Bazen "ak" ile "kara" yerjoe "san" ile "kara"

karşılaması yapılmaktadır.

"San ailesi" genelikle asil ve soylu olup,

tanrıdan

kut

almış

yönetici ailesidir. "Kara ailesi" ise bunun aksine asil ve

asıl

olmayan ve

tanrı

tarafından

kut verilmeyen yönetici illesidir.

⁵⁹

Bahaeddin Ögel'in Türk mitolojisi üzerindeki

araştırmasında,

"!,<ara-han", asil soyundan gelmeyen hükümdarlara verilen bir ad olarak ortaya konmaktadır.

⁶⁰

Bahaeddin Ögel'in tespitine göre,

Kırgızların

Maoas

Destanı'nda

San Nogay

unvanlı

Manas, Kara

Nogaylı

olan

ss İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kıiltıini, İstanbul: Ötüken Neşriyat AŞ, 2006, s. 198.

S6 İbrahim Kafesoğlu, 2006, s. 272. - sı Omeljan Pritsak, 1955, p. 246.

ss ~P-1&~.

F.Jtl,

~iil.JAIJ, (Jt.&*1UU!!~) c~.illı'Niit!t)

,

J::ifij:

illUE!liUt ,

1932 ~ , ]ii 37.

s⁹ Erkin Ekrem, "San Uygurlarn Köken.i", Modem Türklük Araştırmaları Dergisi (Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Cografya Fakilltesi), Cil! 4, Sayı 3 (Ey! OJ 2007), s. 169.

60 Bahaeddin Öge!, 1989, p. 104.

hükümdardap daha asil ve soylu idi.

⁶¹

Yani "Sarı ailesi" asil ve soylu yönetici ailesi

olacaktır;

bunun önemli örnekleri ise San Uygurlar

!imi@!~~.

San

Türgişler

!litt

~.fibffi

ve San (Gök) Türkler

!imi~~

gibi "San aileler" döneminin toplum yönetici aileleri idi.

⁶²

Kıtaylar

ve Kara

Kıtaylar

Kıtaylar

Hsien-pi (-pei) • 5\! kavminin Yü-wen !:f. )( kolundan olup dördüncü

yüzyılda

tarih

kayıtlarında

görünmeye

başlamışlardı.

Tarihte önce Gök Türklere, sonra Uygurlara

bağlanmışlardı.

906

yılında

kavim reisi Yeh-lü A-pao-chi'nin

l!IH~ lfıiJ ~

.fm

kağan

ilan edilmesiyle Cb 'i-tan

(Kı

tay) Devleti

kurulmuştu.

947

yılında menşe

bölgesinin

adını

alarak devletinin

adını

Büyük Liao

.:7\i! Devleti olarak değiştirmişti. Asiında tarih boyunca Kıtay Devleti ile Büyük Liao Devleti adlan

karışık

halde

kullanılmıştı.

Çin'in kuzey bölgelerini ve bir arada Orhun bölgesini de idare eden

Kıtaylar

200

yıllık

bir süreçten sonra son imparatoru T'ian-tso-ti 7eiii'F* (1101-1125) ile zayıftaşİnaya başiamıştı. ·

1113

yılından

itibaren ülkede iç isyanlar

başlamış

ve

bazı isyancılar

kendilerini imparator olarak ilan

etmişlerdi.

Bunun

yanında, Kıtay

Devleti'nin

kuzeydoğusunda

bulunan Çin tarih.

kayıtlarında

Nü-chen olarak bilinen Ciliçenler

(Jurclıeiı),

1115 yılında kavimlerinin reisi Wan-yen A-ku-ta'nın 1EM:ırnJ~*T Clıin Devleti'ni ilan etmesiyle birlikte

bağırnsızlıklannı

elde

etmişlerdi.

Cürçen reisi bunun

ardından

giderek

müşkül

duruma

düşen

Liao

haıqmiyetin~ saldırmaya başlamıştı. ⁶³

1122

yılında

Ciliçenler güneye

doğru lıücum

ederek

Kıtay Devl~ti'nin

birçok yerini ele

geçirmişlerdi. K.ıtay

imparatoru T'ian-tso-ti,

başkenti

terk ederek bir bölük adarruyla Chia-shan

~ ı.l.ı

bölgesine

kaçmıştı.

Bu

olayın

üzerine, bölge

komutanı

Yeh-lü

Ta-shilı'in IIIH~:k~ cl087-1143) de bulunduğu bir grup ·üst yönetici, başkent

muhafız

ordusu

komutanı

Yeh-lü

Clı'un'u ~~~

imparator olarak ilan

etmişti;

böylece Kuzey Liao Devleti

kurulmuştu.

Bu tarihten itibaren

Kıtay

Devleti

bölünmüştfu.

⁶⁴

İmparator Yeh-lü Ch'un tahtta altı ay kalarak ölmüştü, ^yerine eşi

Hsiao-shilı

m Et naip olarak Kuzey Liao Devleti'ni

id~e etmişti. ⁶⁵

Ancak

. Cürçenlerin

saldınsına dayanamadılar

ve 1123

yılının

ikinci

ayında Kıtay

Devleti'nin imparatoru T'ian-tso-ti'nin

yanına

kaçmak zorunda

kaldılar.

imparator T'ian-tso-ti, kendisi henüz ölmeden Kuzey Liao Devleti'ni

kurulmasını

bir ihanet

61 Bahaeddin Öge!, 1989, p.301.

62 Erkin Ekrem, "San Uygurlann Kökeni", 2007, s. 164-173.

63 &c~:;ı:. ((E§'J!~~-Illl~*1=iif~). fli'aııi.A~ı±ı~tf:

.

1996 ~.)i 4-7Q

64 -*:ıt~BBm,

'$'E!i'$&.f5t •

«*~~$> <=+.nııtlre.> ~

2 •

)jifili: J!l~l!ftt

. 2ooo

~

• Jr

ı o~

63 {:k~l!$)

<=+lilltlre.)

^~2,

^Jr

^IOQ

Erkin EKREM 1183

suçu olarak

görmüş,

Hsiao-shih ve

diğer yakınlannı öldürmüş,

ancak suç ortaklanndan biri olan Yeh-lü Ta-shih özel kabiliyeti nedeniyle kurtulmuş ^tu.

⁶⁶

^Bu esnada, Kuzey Liao Devleti'nin Hsi

~

kavminden olan ordu

kumutanı

Hsiao Kan

E-'t de Büyük Hsi Devleti'ni *~~ ilan etmişti.

⁶⁷

imparator T'ian-tso-ti'ye

bağlı

Liang

Kralı ~3:

Yeh-lü Ya-li

lf13~B~

de kendini imparator olarak ilan etmişti, ancak 1123 yılının onuncu ayında ölmesiyle bu hakimiyet de dağılmıştı.

⁶⁸

ı

123

yılının

dördüncü ayuida Yeh-lü Ta-shih Cürçenler ile bir

savaşta

esir

düşmüş,

ancak dokuzuncu

ayında

kurtularak imparatoru T'ian-tso-ti'nin

yanına gelmişti.

Fakat imparator T'ian-tso-ti ile komutan Yeh-lü Ta-shih

arasındaki şüphe

ve

anlaşmazlıklar yoğunlaşarak

gün yüzüne

çıkmaya başlayınca,

I

ı24 yılının

yedinci

ayından

sonra Yeh-lü Ta-shih irnparatordan

ayrılarak

kuzeye

doğru kaçmış

ve kendini kral ilan etmişti.

⁶⁹

ı ı 25 yılının ikinci ayında Kı tay imparatoru T'ian-tso-ti, Cürçenler

tarafından yakalanmış, Kıtay

Devleti de

yı.kılı:nıştı. ı ı28 yılında Kı

tay Devleti'nin son

İmpaı:atoru

T'ian-tso-ti

ölmüştü.

Ancak Cürçenler

krallığını

ilan eden Yeh-lü Ta-shih'in

peşini brrakrnamışlardı.

Yeh-lü Ta-shih 1130

yılında

Türkistan seferine

çıkmaya

karar

vermiş ⁷⁰

ve 1132

yılında

kendini Gür Han olarak ilan ederek

Batı

Liao, ya da

İslam

kaynaklannda Kara

Kıtay

olarak geçen devleti kurmuştu.

⁷¹

66 }i{~~m, *g§"~f!~. <~:Jll.~$>

<=+:n.8tl2)

~ 12 7Çfl=~*"~'. ~m: ~tının±. 2ooo

·~ , Ji 105; ke~li

,

(g§"jg.!e.~-llJlf*;k:Ql"iJf~), 1996 ~, lll4o

67 Sli!~~illft

.

<~:Jll.~$) ~ 12 7Çfl=~'ri1"F

•

J'i ıo4-l05o 68

( i!.!e.)

~ 29 7Çjt;Jii!fŞ: , Ji 347o

69 *~~mm. <~:Jll.lll$> ~ 12 7Çfl=Jlıi!iŞ"F.

1t

ıo8; ~ı.&SYt, (g§"il.!e.~>. :ıt:!ii:: A.~Wıı&ı±, 1991 ~, Ji 28-29. Liao-slıilı'ye göre, Yeh-Iü Ta-shih önce krallı~ı ilan ederek kuzeye dogru kaçmıştır. ·

Bakınız ( il.!e.) ~

²⁹

7Çjl=~\!iŞ:, ^lt

^349;

(if!.!e.) ~

³⁰

7Çjt;~\!iŞeY,

^{j [} 355. Ancak Karl A.

Wittfogel ve Feng Cbia-Sbeng, Yeh-~n Ta-shih'in kuzeye doğru giderken kendini kral ilan eımiş old~~

kanaatindedir (Karl A. Wittfogel and Feng Cbia-Sbeng, 1946, p. 623). 1124 yılının onuncu ayında

Cürçenler Yeh-lü Ta-sbib' in kendisini kral ilan ettiği haberini almışlardı.

· 70

(i!.!e.)

~ 30

7Çfl=!l*l!!l.

Ji 356o Karl A. Wittfogel and Feng Chia-Sheng, 1946, p. 623; Liang Tung-yüan'ın ~ıt!IJiı tespitine göre, bu tarih Chin Sülalesi (1115-1234) imparatoru T'ai-tsııng'un T'ian-bui

7Ç 1!t .

saltanat devrinin 8.

yılının 2. ayının

22. gilnildür (26 Eylül 1130).

Bakınız

E.

Bretschneider, ~IB!Jfı~. (g§"JI.ıf)

,

1934 ~. :I~Jii:: Jtlfll~.ll5

•.

Jı 35-40o Çin tarihçisi Liang Yüan-tung mlfj)jfi 1934 yılında E. Bretschneider'in ''Notice of the Ki-tan and the Kara Khitai (Si Liao)"

(Mediaeval Researclıes ji'Om Eastenı Asiatic Sources, Vol. I, London, 1888, pp. 208-235) çalışmasını

Çineeye tercüme ve tahlil ederek ayn baskı hlilde 1934 yılında yayırnlamıştı. 1955 yılında ise bu

çalışmayı bazı Çinli araştırmacılann konu ile ilgili çalışmalannı da ilave ederek yeni bir ön sözle tekrar

yayımlamıştır.

71 Yeb-lü Ta-shih'in Han ilan tarihi ile ilgili araştinnalar için bakınız

ll.&SYl, ( g§"JI.!e.SU ,

1991 ~ ,

Kara

Kıtay

Devleti'nin kurucusu Yeh-lü Ta-shih'in (1087-1143),

Kıtay

Devletinin (Liao Sülalesi) kurucusu Yeh-lü A-pao-chi'nin sekizinci

kuşak

torun

çocuğu olduğu

bilinmektedir.

K.ıtayca

ile Çinceyi çok iyi bilmekte; binicililc ile ok

atıcılık alanında

iyi dereceye sahiptir. ll 15

yılında

sadece Çintilerin

girdiği

Chin-shih Jlt± (palace graduate)

sınavında başanh olmuş

ve bir süre sonra Liao Sülalesinin Hsing-chun Askeri Valisi ~ft~W!Jrlf olmuştu.

⁷²

Wei Liang-t'ao, Kara

Kıtay

Devleti'nin kurucusu Yeh-lü Ta-shih ile Liao SUlalesinin son imparatoru T' ian-tso-ti 1i: iF*

arasındaki akrabalık ilişkilerinin

uzak ve on ·yedi dereceli

olduğunu

tespit

etmiştir.

Bu nedenle Yeh-lü Ta-shih,

diğer

soylu

Kıtaylar

gibi

doğrudan

yönetici

sınıfa girememiş,

aksine bilim ve askeri

alanındaki başanlılığıyla

kendisini

geliştirerek

Çinliler gibi Chin-shih (imparatorluk yüksek memuriyet

sınavı)

yoluyla yönetici sınıfa girebilıniştir.

⁷³

Nitekim Kıtay taribiyle ilgili Ch 'i-tan Kuo-chih de ~:fH~I~ onu sadece Kıtay kökenli biri olarak tanıtmaktadır.

⁷⁴

Yeh-lü

Ta-s~,

mevcut imparator henüz ölmeden 1122

yılında

Yeh-lü Ch'un'un

~f$~

irnparator

olmasına

destek

verdiği

gibi, yine mevcut irnparator henüz ölmeden 1124

yılında

imparatoruoa ihanet ederek kendini kral olarak ilan

etmiştir.

"(ani

meşru

halefi olmayan Yeh-lü Ta-shih, önce kendisini kral, sonra 1132

yılında

kend ,isini

"Han" olarak ilan

etmiş

ve

ı<;ara Kıtay

Devleti'ni

kurmuştur.

Yeh-lü Ta-shih'in

kurduğu

devlet 88

yıl

devam

etmiş⁷⁵

ve Çin kaynaklannda

Batı

Liao !ii! Devleti olarak

geçmiştir;

"Kara

Kıtay" adı

ise Kara

Kıtay

Devleti

yıkıldıktan

sonra

Moğollar

döneminde ancak . Çin

kayıtlarında

yer almaya başlamıştır.

⁷⁶

İslam kaynaklannda sıkça geçen "Kara Kıtay" adı, ne Arapça ve

Ji

41-42, )'İ 3.

n (illE.) ~ 30 I!lltıic:ıi,

:a

355.

u B.lll~.

( e§ii.!E.JU,

:lt]i(: .A.~tllJ!JHt, 1991 ~.

:a

20; !C~3C, (e§ii.!E.~-1113$ic:ıifilf~)

,

~~~.A.~tl::ll&ıt

'

1996 ~ '

:a

^7-8.

74 *~~mm

.

<~PJ-~~> ~ ıı ~i'F~?F"F

. lt

ıo4.

15 Karl A. Wittfogel and Feng Chia-Sheng, ı 946, p. 621.

76 Güney Song Sülalesi (I 127-1279) elçisi P'eng Ta-ya'nın ~*B 1232-1233 yılında Mo~ollara yaptığı ziyaret sonrası hazırladığı Hei-ta Slıilı-lıielı lUi!~a§ adlı raporunda Chia·la Hsi-t'ai IJji'*~M olarak geçmektedir. Kara Kıtay adı Yüan Sülalesi (1271-1368) yazan Liu Yü'niin ~liJ 1263 yılında elçi Ch'ang Te'nio

*tl!

^{1259 yılında batı} seferinde bulunan Hülagu'yu (121 7-1265) ziyaret etmek vesilesi ile yazılan Hsi-slıilı Clıi e§~lc seyahaınamesinde, Yüan Sülalesi yazan Chou Chih-chong'un

ffllf&rp

yazdığı Yi-yü Clıilı ft~~ adlı kitabında ve Ming Sülalesi (1368-1644) yazan Wang Ch'i'nin

::E#f

1607-1609 yılında hazırlayıp yayımlanan San-ts'ai T'u-lıui ::;tı;ı~ adlı kitabında Hei Ch'i-tan ~~

f} (Kara Kııay) olarak geçmektedir. Moğollan Gizli Tarihi'nde Ho-la Ch'i-ta ~ ııJ Z;

=iii

olarak

Erkin EKREM 1 185

Farsça, ne de Kıtaycadır; "Kara Kıtay" adı Türkçe ya da Moğolcadır.

⁷⁷

Bu nedenle, Bretschneider, Kara

Kıtay adının Moğollar

veya Türkler

tarafından verilmiş olabileceğini

ileri sürmektedir; ancak Bretschneider neden "Kara

Kıtay" denildiğini

hakkında bilgisi olmadığını ifade etmektedir.

⁷⁸

Kıtay Devleti ile Kara Kı tay Devleti üzerinde önemli

çalışması

olan Karl A. Wittfogel ve Feng Chia-Sheng de bu devletin neden Kara

Kıtay

(Qara-Khitay)

denildiği

konusunun

bilinmediğini

dile getirmektedirler.

¹⁹

Kara

Kıtaylar

üzerinde

araştırma

yapan Michal Biran de "Kara

Kıtay'' adının menşeının

ve

manasının

henüz bilinmemekte

olduğunu

belirtmektedir.

⁸⁰

D enis Sinor da konuyla ilgili bir çalışmasında bu probleme cevap vermemiştir.

⁸¹

W. Barthold'a göre, Kara

Kıtay adının

ne zaman ve

nasıl

ortaya

çıktığı

malum

değildir.

Bu tabiTin meydana

çıkmasının Karabanlıtar

Devleti'nin.

yıkılması

ile ilgili

olması

muhtemeldir. Bu tabirin, bir taraftan Kara

Kıtaylan

eski

Kıtaylar

ile

bağlamak

ve

diğer

taraftan bunlan

doğu Kıtaylar'dan

(Ak?)

ayırmak

üzere, iki vazife

gördüğü anlaşılıyor. ⁸²

Japon

araştırmacısı

Yana i Watari

fıİ

1*1

]1,

eski

Moğollann

ve Türklerin hakimiyet

anlayışında

soylu olmayan aile

tarafından

kurulan hakimiyetin

meşru olmadığı

için onlara "Kara"

lakabının verildiğini

ortaya koyarak, Yeh-lü Ta-shib'in

kurduğu Batı

Liao Devleti'nin de bu nedenle Kara

Kıtay

adını almış olduğu görüşünü

beyan

etmişti.⁸³

W. Barthold ile Yanai Watari'nin

geçmektedir. Yüan Sülalesi ile Ming Sülalesi dönemindeki yazar ve tarihçi T'ao Tsung-yi'nin ~*ftl

(1329-1412) yazdığı Clmo-keng Lu ftfjt ~ adlı kitabında Ha-la Cbi-ta-ıai Dfı ~J ili~ 37 olarak geçmektedir (Karl A. Winfogel and Feng Chia-Sbeng, 1946, p. 625, not 69). Aynca Yıian Sülalesi Tarihi'nde Batı Kıtay ~SII!f:l- adı da geçmektedir. Bakınız (]tjl!) ~ 124 $~(10~JaW. :lt~:ıfılil

• .f.ij. 1976

il!, Jr

3049.

77 Karl A. Winfogel and Feng Chia-Sheng, 1946; p.18. Plano Carpini'nin (1 180-1252) seyabaınamesinde

(1246) Kara Kııay'ın "nigri Kitai" yazılış şeklini de vermektedir, bakınız E. Bretscbneider, Mediaeva/

ReseatY:hesfrom Eastem Asiatic Sources, 1967, p. 234.

71 Bretscbneider, ~lf!Bit3

,

(~~ll!) , 1955

il! , Jr

3.

79 Karl A. Winfogel and Feng Chia-Sheng, 1946, p. 625; Aynca bakınız C. E. Boswortb, "Kara Khitay",

Eııcyclopaedia ofis/am, Vol. IV, Brill NV, Leiden, The Netberlands, 1999, p. 580b.

so Micbal Biran, Tlıe Empire of tlıe Qara Klıitai in Eurasian History:· Betweeiı C/ı ina and tlıe !slamic World (Cambridge Studies in Islamic Civilizatioı;ı). New York: Cambridge University Press , 2005, pp.

215-217.

81 Denis Sinor, "Westem Information on the Kitans and Some Related Questions", Journal of tlıe American Oriental Saciety, Vol. I 15, No. 2 (April - June 1995), pp. 263-264.

12 W Bartbold, "Kara Kıtaylar", islam Ansiklopedisi, Cilt 6, Istanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1977, s.

273.

n ~ı;t;ı!Fi:t, ~tİ-

f*iUI.W,

(JUtllfı&iUI!~) , 1932

iF, Jr

37o

görüşü

"Kara

Kıtay"

terimine

açıklık

getirebilir:

Yel:ı-lü Ta-slıih, Kıtay

(Liao) Devleti imparatoru ile

aynı soyadını taşunasına rağmen,

imparator ailesine mensup

~eğildi. Kıtay

Devleti'nin son imparatoru döneminde

bazı

devlet mensuplan kendilerini imparator olarak ilan

etmişti;

Yeh-lü Ta-shih de bizzat bu

tür girişimlerde bulunmuştu.

Nihayet kendisi de

Batı

Liao Devleti'ni

kurmuştu

ve Türk ve

Moğol

hakimiyet

anlayışına

göre, Yeh-lü Ta-shih'in

kurduğu

bu devlet, bundan önce Çin'in kuzeyinde kurulan

Kıtay

Devleti'ne nispeten

meşru değildi

ve "Kara Hakimiyet" idi.

Kara Kelimesi ve Karahanb Devletinin

Adı

Türk kültüründe "kara" kelimesinin

anlamı

çok

geniştir. ⁸⁴

Divanü Lügat-it-Tiirk renk (siyah)

manasını

verirken,

⁸⁵ Kutadgıt

Bilig'de ise bu anlam ile birlikte bey ve soylutann aksi olan avam halk

manasının

mevcut

olduğu

belirtilmektedir.

⁸⁶

G Doerfer' e göre "kara" kelimesi eski Türk devletlerinde özel bir

ıııana taşunaktadır.

O.

Pritsak'ın

bu kelime üzerindeki

araştırmasına

göre, "kara"

terimi güçlü,

şiddetli,

sert

anlamında

olup kuzey yönünü belirten

manası

da

vardır.

A.

von. Gabain, W. Eberhard, C. E. Boswort ve

İ. Kafesoğlu

da kuzey

yönilı!ü belirttiği göıiişündedirler.

R. Genç bu

görüşlere

bir

katkıda

bulunarak, Türklerde kull3.t!1lan

"kadır''

ve "kara" unvan ve isimlerinin

aynı olduğunu

ortaya

koymuş,

her iki kelimenin de

"şiddetli,

çetin, sarp" ve "sert

"manasını içerdiğini belirtmiştir.

B. Y.

Vladimirtsov'a göre, "kara" kelimesi

Moğol

metinlerinde

halkı aşağılayan

bir

sıfat

taşır.

⁸⁷

Aslında araştırmacılar arasında "kara" kelimesini. n büyük, kudretli, yüksek, saygıdeğer gibi anlamı tercih edil.mektedir

⁸⁸

ve birçok araştırmacı da Karahanlı Devleti'nin "kara"

sıfatını (uovarunı)

bu

anlamın

çerçevesinde izah etmektedir.

⁸⁹

Kar. l A. Wittfogel ve Feng

Clıia-Sheng,.Gazneli

Mahmud'un

sıfatındaki

"Karahan"

kelimesini kastederek,

"kara"nın

büyük

manasında olduğunu,

Karahan kelimesinin ise

saygın

bir unvan

olduğu göıiişünü

beyan etmektedirler.

⁹⁰ Bazı araştırmacılar,

Kara

Kıtay'ın

"kara"

sıfatını

da "Büyük

Kıtay"

ve "Yüce.

Kıtay"

olarak tanun1amaktadırlar.

⁹¹

Hatta Orhun Yazıdan'nda geçen "Kara Boduo'' kelimesinin

~ Türk Dil Kurumu, Türkçe Sö·z/ıik, Ankara: Türk Dil Kurumu (IDK) Yayuılan, 1988, Cilt O, s. 789-796.

ıs Sesim Atalay, Divanıi Lugat-it-Tiirk Temimesi, 1992, Ci lt ID, s. 221.

16 Yusuf Has Hac i b, Kutadgıt Bi lig, İndeks

m

^{(Çev. Reşid Rahmeti} Arat), Ankara: Tarih Kurumu

Yayınlan, 1979, s. 222-223.

17 Ekber N. Necef, Karalıan/ılar, İstanbul: Selenge Yayınlan, 2005, s .. I 36-137.

11 İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kıiltıini, istanbul: Ötüken Neşriyat AŞ, 2006, s. 242.

"~lı&~, <ırırıitff.:Ull~flil), ~ 53

Jt;

*"~- ~!1ıi!J, (1§1~~>. 113'.fll5!4~: P\ı~i!IA.~tflll&

~ , 1994

if . lt

ı ı

o.

90 Karl A. Wittfogel and Feog Chia-S~eng, 1946, p. 625.

91

iltl2f!,

<llfil!iı~f.t~, (~~li!f~} ~ 2 Jl1l(I956

if), Jr

77.

Erkin EKREM 1187

asıl,

büyük,

kalabalık

bodun

aoJamında olduğu

belirtilmektedir.

⁹²

O. Pritsak da kuzey yönünü simgeleyen "kara" kelimesinin Türk siyasi kültüründe önemli yeri

olduğunu,

keza Türklerin siyasi merkezlerinin hep Çin'in kuzeyinde

olduğunu işaret

etmektedir.

⁹³

Pritsak'a göre, "kara" Türklerin hukuki rumuzunda büyüklük ve yükseklik ifade eden bir tabirdir; Karahan ise "büyük baş" manasındadır.

⁹⁴

Doğal olarak "Kara Han" da "Büyük Han" olacaktır.

⁹⁵

Ancak KarahaoJılar Çin'in kuzeyinde

değil, batısında bulunmaktadırlar; dolayısıyla

O.

Pritsak'ın

"kara"

kelimesinin

izahı Karahaalı

Devleti'nin

adını aydınlatamamaktadır.

"Kara"

kelimesinin güçlü,

şiddetli,

sert, büyük, yüce, yüksek,

saygıdeğer

vs.

anlamla~

Karahaalı

Devleti'nin

adını açıklayamamaktadır,

zira bütün devletler kendisini bu

sıfatiada adlandırabilir.

Türkçede "kara" kelimesinin bii: de

asıl, meş!U>

resmi ve nonnal olmayaolar aoJarm da vardır. Örneğin mezarlık için Kara Orun kelimesi kullanılmaktadır,

⁹⁶

yani eski Türklerin hayattayken

bulunduğu

orun'un (mevki) aksi durumu "kara orun"dur.

Köle manasında olan "Karabaş" kellınesi

⁹⁷

de nonnal kimliğini kaybeden kimseler için

kullanılmaktaydı.

Kutadgu Bilig'de (beyit 4320, 4321) soylu ve beyler gibi asil olmayan halka da Kara Bodun (%ara 'am Bodun) denmektedir.

⁹⁸

Bahaeddin Ögel'in Sibirya'daki masallar Uzerinde

yaptığı araştırmasında

Ögel, Sibirya topluluklannda kendi soyundan olmayan ve

başka

bir kabileden gelen çocuklara da "kara"

adının verildiğini

belirtmektedir.

⁹⁹

Bugün de "Kara Nüfuslu" (Uygurca, nüfus

kaydı

olmayan kimseler), "Kara Borsa", "Kara Para", "Kara Pazar", "Kara Yer" (mezar, sin, gömüt), "Kara Kavza" (yaban bavucu) vs. sözcükleri

kullanılmaktadır.

"Kara"

kelimesinin bu

mananın ışığında

"Karahan" kelimesinin

asıl, pıeşru

ve resmi soydan olmayan ailenin

kurduğu

hakimiyeti

kastettiği

ihtimali yüksektir. Eski Türk siyasi kültüründe tanrı tarafından "kut" verilmesiyle hakimiyet ancak meşru olrnaktaydı.

^{100 .}

Bu kut'a sahip olamayan kimselerin

kurduğu

biikirniyet

doğal

olarak

meşru değildir.

9i Ihrahim Kafeso~lu, 2006, s. 242.

9) Omeljan Pıitsak.. "Qara, Studie zur türkiseben Reehtssymbolik", 1955, s. 258-259.

94 Omelyao Pıitsak.. "Kara-HaoWar", Islam Ansiklopedisi, Cilt 6, 1977, s. 251. Aynea ilgili açıldamalar için bakınız J. H. Kramers, "Kara", Encycfopaedia of Islam, Vol. IV, Leiden: Bıill NV, The Netlıerlands,

1999, p. 572b; Gerard Clauson, An etymological dictionary of pre-tlıirteentlı cellfWJ' Turl..islı, Oxford:

Ciarendon Press, 1972, pp. 643-644. _

95 C. E. Bosworth, "llek Khaos or Karakbiinids", Encyclopaedia oflslanı, Vol.

m,

Leiden: Brill NV, The Netherlands, 1999, p. 1 ll3a.

96 Besim Atalay, Divanü Lügat-it-Tiirk Terr;ıimesi, 1992, Cilı

m.

^{s. 222.}

97 Besim Atalay, Divami Lıigat-it-Tıirk Tercümesi, 1992, Cilt lll, s. 221.

9' Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, Metin I (Çev. Reşid Rahmeti Arat), Ankarn: Tarih Kurumu Yayıolan, 1991, s. 434.

99 Bahaeddin Ögel, Tıirk Mito/oj isi, ı 989, s. 242, not 108.

100 İbrahim Kafeso~lu, 2006, s. 248-258.