Girifl
Eskiflehir’de 1894 y›l›nda kurulan Cer atölyesi ve vas›fl› iflçi yetifltirilmesinde önemli katk› sa¤layan Ç›rak Okulu, sanayinin geliflmesi için gerekli olumlu koflullar›n sa¤lanmas›nda önemli rol oynam›flt›r. 1924 y›l›nda devletlefltirilen Cer Atölyesini, 1926 y›l›nda kurulan Tayyare Bak›m Atölyesi ve 1933 y›l›nda kurulan fieker Fabrikas› gibi devlet kurulufllar› ve özel sektörce kurulan dönemin ölçülerine göre büyük say›labile-cek un ve kiremit fabrikalar› izlemifltir (Ertin, 1994:25). Bu kapsamda Alman Mühendisler taraf›ndan kurulan DDY Cer Atölyesi’ne ait fabrika yerleflmesi bat›da 1800’lü y›llarda örneklerini veren fiirket Kenti (Company Town-‹flçi Bar›nma Mekânlar›) ile benzerlik göstermektedir. Cumhuriyet Dönemi’nde modernizm ile yeni bar›nma mekânlar›n›n yaflant›ya kat›lmas› Türkiye’deki konut kültürünün analizi aç›s›ndan önem tafl›maktad›r. Bu kapsamda, fiirket Kenti ve iflçi bar›nma mekânlar›n›n geliflimi k›saca aç›kland›ktan sonra Eskiflehir kentinin ilk toplu konut
yerleflmesi olan DDY Lojmanlar›n›n tipolojik analizi yap›lacakt›r.
1. fiirket Kentleri
fiirket Kentleri, iflgücü piyasas›n›n bir parças› olarak 1800’lü y›llardan bafllayarak, gündemde olmufl, genellikle kentlerin d›fl›nda kapital sahiplerinin istekleri do¤rultusunda geliflmifl, k›smen insani nedenlerle, k›smen iflçilerin üretim kapasitelerinin artt›r›lmas› hedefi ile, daha iyi yaflam koflullar›n›n sa¤land›¤› konut, sosyal mekânlar ve çal›flma mekânlar›ndan meydana gelen yerleflim örüntüleridir. Bu yerleflkelerin bar›nd›rd›¤› e¤itim (krefl, de¤iflik dereceli okul), sa¤l›k (sa¤l›k oca¤›, revir ve özel hastane)ve sosyalleflme mekânlar› (park, piknik alan›, gazino, kulüp, spor sahalar›)ile iflçi ailesinin kendisini rahatça yenilemesi olana¤› maksimuma ç›kar›lm›fl olmakta, böylece üretim içinde iflgücünün daha verimli hale gelmesi ve nitelikli iflgücü ile sa¤l›kl› çal›flma koflullar› sa¤lanmaktad›r. Fabrikan›n yaratt›¤› iflçi talebi ve konut a盤› ortam›nda, iflçi belirli bir fabrikaya,
tarz›n›n ve kültürünün topluma tan›t›lmas›n›n ve yay›lmas›n›n araçlar›d›rlar. Bu kapsamda, ‹ngiltere, Almanya ve ABD’de endüstri devrimi ile birlikte artan üretim mekânlar› ile yayg›nl›k kazanan, sanayi yap›lar› kurucu-lar›, çal›flanlardan daha etkin bir biçimde yararlanmak ve daha verimli flartlar sunma kayg›s› ile fiirket Kenti’lar› (fiirket Kentlerini) oluflturmufllard›r. Sanayileflme, Bat›da oldu¤u gibi Modern Türkiye’nin kurucu ö¤elerinden olmufl, bir yandan toplumu dönüfltürüp farkl›laflt›r›rken, di¤er yandan toplumu örgütlemenin ve onun iç dinamiklerine müdahale etmenin bir arac› olarak kullan›lm›flt›r. Eskiflehir Devlet Demir Yollar› (Tülomsafl) Yerleflkesi; günümüz endüstriyel miras›n›n fonksiyonel ve mekânsal ba¤lamda öncü örneklerindendir. Bir prototip olma özelli¤i tafl›yan yerleflke; çal›flanlar›n›n çal›flma d›fl›nda, bar›nma, sosyal, kültürel ve e¤itime yönelik gereksinimlerini karfl›layan mikro ölçekli bir
kent modeli ortaya koyan ilk yap›lanmalar-dan biri olma özelli¤i tafl›maktad›r. Makale kapsam›nda; Bat›da 1800’lü y›llarda ortaya ç›kan Türkiye’de ise Cumhuriyetin ilan› ile örneklerini veren fiirket Kentlerinin geliflimi özetlenerek Eskiflehir’de bir flirket kenti örne¤i olan Devlet Demir Yollar› (Tülomsafl) Yerleflkesinin konut plan tipolojileri
incelenecektir.
Abstract
Industrial facilities are not buildings containing only machines, but are the means of the presen-tation and dissemination of a new life style and its culture to the society. In this context, the founders of the industrial facilities created the fiirket Kentis in order to present the workers more efficient conditions. Industrialization as one of the founding factors of Modern Turkey, was used as a means of “organizing the society and intervening its inner dynamics” while trans-forming the society and making a difference. The Eskisehir State Railways (Tülomsafl) Campus, in this frame, is one of the pioneer cases of the industrial heritage of our time in terms of its functional and spatial features. The campus, is one of the first settlements satisfying the social, cultural, educational and residential needs of the workers as a multifunctional cam-pus offering a micro scale city model. In the frame of the present article, the development of the fiirket Kentis that emerged in the West dur-ing 1800’s and became widespread in Turkey with the proclamation of the republic will be summarized and the residential plan typologies of the Eskisehir State Railways (Tülomsafl) Campus will be analyzed.
Anahtar Kelimeler:
fiirket Kenti, Sanayi Yap›lar›, Toplu Konut, Konut Tipolojisi
Keywords:
fiirket Kenti, Industrial Buildings, Mass Housing, Housing Typology
Berna Üstün Anadolu Üniversitesi
Mühendislik Mimarl›k Fakültesi , Mimarl›k Bölümü
Yollar› Yerleflkesi Lojman
Konutlar› Plan Tipolojileri
Üzerine Bir Çal›flma
lojman türü ucuz ya da ücretsiz konut ile ba¤›ml› k›l›nmakta, dolay›s›yla eme¤ini de ba¤›ml› k›lmaktad›r. Böylelikle, iflverenin iflçi bulma riskini, iflçinin ifl b›rakma riskini azaltan bir tercih ortam› yarat›lm›fl olmaktad›r (Cengizkan, 2009:16-17).
fiirket Kenti’nin ilk örnekleri 1800’lü y›llar›n bafl›nda ‹ngiltere’de dokuma sanayinde çal›flacak olan iflçiler ve aileleri için üretilen küçük ölçekli kasabalar ile oluflmaya bafllam›flt›r. 1812’de infla edilen bu türün ilk tasarlanm›fl örne¤i Lowell’d›r. Avrupal› gözlemcilerin 1839’da kaleme ald›¤› raporda, Lowell, çok say›da beyaz
ve yeflile boyal› ahflap, düzenli bak›ml› ve güvenli ‹ngiliz stilinde infla edilmifl konut gruplar›ndan bahseder (Alanen 2007, 1-2). 1820’de ‹ngiltere’de yine dokuma sanayisinde istihdam edilen bekar genç bayanlar için, daha büyük ölçekli “fiirket Kenti”lar›n inflas›na bafllanm›flt›r. Bu örne¤i izleyen di¤er paternalist yaklafl›mlar, Hopedale ve Ludlow, Massachusetts; South Manchester, Connecticut; Peace Dale, Rhode Island ve Fairbanks Village, Vermont’tur (Alanen 2007, 2). Bu kapsamda tasarlanan flirket kentleri, Amerika’daki ilk örneklerini madencilik sektöründe vermifl, demir-çelik Resim: 1
Kuruldu¤u y›llarda Lowell (URL-1), Lowell Yerleflim Plan›.
(URL-2) Resim: 2 1848 tarihinde O.Pelton taraf›ndan kaleme al›nan, Lowell’in tarihini anlatan kitaptan al›nan bir görüntü. (Alanen 2007,: 2) Resim: 1
endüstrisi, tekstil, makina, vagon vb. di¤er üretim fabrikalar› bunu izlemifltir. 1850–1863 aras›nda sanayici Titus Salt için yap›lan, ‹ngiltere’de Bradford yak›n›ndaki Saltaire yerleflmesi ilk planl› fiirket Kenti modelidir. Saltaire, 4350 kifli için dik aç›l› a¤ plan›nda düzenlenmifl, hastane, krefl, okul, fabrika, aç›k
rekreasyon alanlar›n› içinde bar›nd›ran bir yerleflim alan›d›r(Soygenifl, 1995:59). Saltaire’i izleyen di¤er büyük ölçekli uygulama Pullman Yerleflimidir. Kentin büyük bölümü 1880–1884 y›llar› aras›nda tamamlanm›flt›r. Konutlarda, 1880 standartlar›na göre modern konfor ö¤eleri say›lan kanalizasyon ba¤lant›s›, ev içinde akarsu tesisat› ve gaz bulunmaktad›r. Yerleflmede çeflitli dükkanlar ve kamu hizmet birimleri, banka, kütüphane, tiyatro, postane, kilise, parklar ve rekreasyon alanlar› yer almaktad›r (Alanen 2007, 3-4; Crawford 1995, 47).
Resim: 3 Saltaire Yerleflkesi (URL-3), (URL-4), Saltaire Konutlar›ndan bir
örnek. (URL-5) Resim: 4 Pulmann Kasabas›. (URL-6)
Resim: 3
19. yüzy›lda Ebenezer Howard’›n “Bahçe Kent” teorisi ile bu kentlerin içerikleri de¤iflmifltir. Bu kapsamda 1879’da, ‹ngiltere’de Cadbury ailesi çikolata fabrikalar›n›n iflçileri için tasarlanan Bournville yerleflmesi, 1886–1889’da William Owen taraf›ndan, Liverpool’da bir sabun üreticisi için tasarlanan Port Sunlight yerleflmeleri “Bahçe Kent” teorisi
ilkelerinin benimsendi¤i fiirket Kenti örnekleridir (Akcan 2009, 49-53).
Farkl› sanayi sektörlerinde yayg›nlaflan fiirket Kenti türündeki yerleflimlerin en önemli özelli¤i, sadece endüstriyel üretim mekânlar› olmakla kalmay›p, ayn› zamanda fabrika çal›flanlar› ve ailelerinin sosyal yaflamlar› için gerekli olan kent içinde küçük bir bütünlü¤ü tafl›malar›d›r. Resim: 5
Pulmann Kasabas› Yerleflim Plan›. (URL-7) Resim: 6 Port Sunlight Yerleflkesi – Konutlar
ve Fabrika. (Beeson, E.W., 1911:33) Resim: 7 Port Sunlight Yerleflkesi, 1902. (Beeson, E.W., 1911:1) Resim: 5
Resim:-6
Sosyal yaflamlar›n›n kentin yaflam›n› etkilemesi ve örnek olmas› da di¤er bir etkileflimdir. fiirket Kenti örnekleri, yeni kent dokular›n›n oluflumunda da örnek teflkil etmifltir. Bu yerleflkelerin yak›n çevrelerinde benzer nitelikli yeni yaflam alanlar› oluflmufltur.
Üretim, sosyalleflme, e¤itim, ikamet, rekreasyon mekanlar›n› bir arada içerecek biçimde tasarlanan yerleflkeler 1900’lü y›llarda yap›lan büyük ölçekli toplu konut alanlar›na da kaynak oluflturmufltur. Günümüzde bu tür yerleflkelerin hemen hemen tamam› endüstri miras› olarak kabul edilerek korunmaya al›nm›flt›r. Cumhuriyet modernizmiyle birlikte özel giriflim yerine devlet eliyle gerçeklefltirilmesi d›fl›nda benzer
özellikleri tafl›yan ve flirket kentleri olarak betimlenebilecek baz› karakteristiklere sahip yerleflmeler ülkemizde de örneklerini vermeye bafllam›flt›r. Çal›flman›n bundan sonraki bölümünde, Hava ‹kmal, fieker Fabrikas› ve sonraki dönemde Sümerbank Basma Fabrikas› gibi Eskiflehir kentinde devlet eliyle gerçeklefltirilen büyük sanayi
kurulufllar›n›n ilk örneklerinden say›lan Eskiflehir DDY (Tülomsafl) Yerleflkesinin, farkl› zaman dilimlerinde infla edilen farkl› konut tipolojileri ele al›nacakt›r.
2. Bir fiirket Kenti Örne¤i-Eskiflehir DDY-Tülomsafl Yerleflkesi (1925)
Cumhuriyet’in “yurdu demir a¤larla örmek” ilkesine ba¤l› olarak, 1930’lar›n bafllar›nda infla edilen yeni garlar, demiryollar›n›n ilerici ifllevinin en olumlu mimari ifadesi olmufltur. Bu kapsamda üretilen binalarda belirgin bir biçimde modernist esteti¤i olan ve demiryolu yap›lar› kapsam›nda belirginleflen tipolojiye sahip standart bir tasar›m
izlenmifltir. Birçok taflra flehrinde, en modern görünüfllü konutlar (villa tipi tek evler ya da bahçeli s›ra evler)Devlet Demiryolu personeli için yeni gar binalar›n›n etraf›nda (‹stasyon mahallelerinde)infla edil-mifltir (Bozdo¤an 2002,137; Zeybeko¤lu,
2009:218). Eskiflehir kenti de buna örnek bir ildir. Kuruldu¤u y›llardan bafllayarak kentin geliflimde önemli bir rol oynayan demiryolu yap›lar› kentin konut gelifliminin kavranmas› aç›s›ndan önemlidir.
‹stanbul-Ba¤dat Demiryolu’nun 1892 y›l›nda Eskiflehir’den geçmesi bölgenin sosyo-ekonomik ve kültürel yap›s› üzerinde önemli rol oynam›flt›r. Ayn› y›l kurulan Buharl› Lokomotif Bak›m ve Tamir Atölyesi, Eskiflehir için yeni bir dönemin bafllang›c› olmufl, bu küçük atölye, Kurtulufl Savafl›’nda büyük görevler üstlenmekle kalmam›fl, genç Türkiye Cumhuriyeti’nde ça¤dafl teknolojiye geçiflin anahtar› olmufl, tar›ma dayal› ekonomiden teknolojiye do¤ru ilk ad›m›n at›lmas›n› sa¤lam›flt›r (fienol 1994, 14).
Eskiflehir Cer Atölyesi ad›n› alan bu küçük tesiste 1925 y›l›ndan 1928 y›l› sonuna kadar, kazanhane, çarkhane, marangozhane, köprü, demiryolu makas›, kantar ve yol emniyeti ile ilgili
malzemeler üretecek birimler hizmete girerek d›fla ba¤›ml›l›¤›n k›r›lmas› yolunda büyük ad›mlar at›lm›flt›r. 1923 y›l›nda 800 m2 kapal› alana ulaflan Eskiflehir Cer Atölyesinde, 1925 y›l›nda yeni atölyeler kurulmufl, 20 mühendis 300 iflçi ve memurdan oluflan kadrosu ile y›lda 3-4 lokomotif ve 30 adet yolcu ve yük vagonu tamiri gerçeklefltirilmifltir (fienol 1994, 20). Cer atelyesi ve halk aras›nda “kumpanya” diye an›lan demiryolu flirketi, pek çok Eskiflehirliye ifl alan›
yarat›r. 1928 y›l›nda Anadolu Demiryolu’nun kamulaflt›r›lmas›yla “Eskiflehir Lokomotif ve Motor Sanayii Müessesesi” ad›n› alm›flt›r (Sar›öz 1997, 74). 1932 y›l›nda fabrikada çal›flan kiflilerin çocuklar›na yönelik iflçi ve makinist yetifltirmek amac›yla Ç›rak Mektebi kurulmufltur. Mektepte küçük bir atölye, jimnastik salonu, resim ve flark›
salonlar› ve bir de piyano bulunmaktayd›. Yabanc› dil olarak Almanca ö¤retilmifltir (fienol 1994, 30; Ertin 1994, 24).
Yerleflke içerisinde bulunan hastanede bütün demiryolu mensuplar›n›n paras›z tedavisi yap›lm›fl, ayr›ca atelyeler, personelleri için cüzi bir kira ile oturulabilen genifl hacimli, makale kapsam›nda incelenecek olanlojman konutlar› infla edilmifltir. Lojman konutlar›n›n (caddeleri, spor meydanlar›, çocuk bahçeleri ile)say›s› gereksinim artt›kça ço¤alt›lm›flt›r.
Bu tesislerin bak›m›n› yine atelyeler üstlenmifltir. Konutlar›n d›fl›nda, bütün spor kollar›n› kapsayan bir spor kulübü ile kapal› spor salonu, futbol sahas› ve personel aileleri için toplant› salonu ve bahçesi yap›lm›fl, memur ve iflçiler için toplanma mekânlar› olan lokaller tasarlanm›flt›r. Haftan›n 2-3 akflam›nda atelyenin misafir salonlar›nda sinema gösterimleri düzenlenmifl, bütün atelye mensuplar› ve ailelerine çok az bir ücret karfl›l›¤› ayda 4 kez bu sinema gösterilerine
gidebilme hakk› verilmifltir (fienol 1994,44-45).
1958 y›l›nda Cer Atölyesi, Eskiflehir Demiryolu Fabrikas› ad›n›, 1986 y›l›nda dünyadaki ve yurdumuzdaki de¤iflen koflullara göre yeniden yap›lanarak, Türkiye Lokomotif ve Motor Sanayii A.fi. TÜLOMSAfi ad›n› alm›flt›r. Resim: 8
1890'larda kurulan Eskiflehir Lokomotif Tamir Atelyesi'nin ilk y›llar›ndan kalma bir foto¤raf. (URL-8) Resim: 9 1890 larda Cer Atölyesi Üretim Binalar›. (URL-9)
Resim: 10 Yerleflke içerisindeki hastanenin yap›ld›¤› y›llara ait
bir görüntüsü . (Sar›öz, P, 1997: 83)
Resim: 9
2.1. Eskiflehir DDY-Tülomsafl Yerleflkesi Konut Plan Tipolojileri
Cumhuriyet Dönemi ile birlikte bafllayan sanayileflme sürecinin bir sonucu olan fabrikalarla birlikte yaflant›ya giren fabrika çal›flanlar› bar›nma mekânlar›, yap›ld›¤› dönemde, iflverenin çal›flan›na ve onun yaflam›na bak›fl›n› ayd›nlatabilecek bir mimari kültür ürünü olmufltur. DDY-Tülomsafl Yerleflkesi lojman konutlar› da fabrikan›n kuruldu¤u 1925 y›l›ndan bafllayarak infla edilmeye bafllanm›fl (bu dönem Erken Cumhuriyet Dönemi olarak adland›r›lm›flt›r) ve ihtiyaç duyuldukça yeni konut tipleri eklenerek 1980 y›l›na kadar infla süreci süreklilik arz etmifltir. Yerleflke 10 farkl› konut tipolojisi ile kentin konut kültürünü geliflimini aktaran zengin bir kaynak durumundad›r. DDY-Tülomsafl Yerleflkesi kenti do¤u-bat› yönünde ikiye ay›ran demiryolu a¤› ile Porsuk Çay› aras›nda kalan lineer bir hat boyunca devam etmektedir. Yap›ld›¤› y›llarda kentin çeperinde kal›rken, kentin zamanla kuzey ve bat› aks› üzerinde geliflmesi ile kentin içerisinde kalm›flt›r. Fabrika binalar› ve sosyal tesisleri, yerleflmenin do¤u ve bat› ucundaki lojman-konutlar ile s›n›rlanm›flt›r. Konut gruplar›ndan A yerleflimi, yerleflkenin do¤u ucunda, Atatürk Caddesi ile Kütahya Caddesi üzerinde, B Yerleflimi ise bat› ucunda, Bas›n fiehitleri Caddesi üzerinde yer almaktad›r. A yerleflimi ilk konut yerleflimidir. A yerlefliminde farkl› sekiz tip konut bulunmaktad›r. Bu konut grubunda ilerleyen dönemlerde gereksinmeler artt›kça mevcut dokuya eklemlenmeler gerçekleflmifltir. Yap›ld›klar› y›llar hakk›nda yeterli bilgi arflivde bulunamad›¤›ndan, zamansal olarak dizilimleri konutlar›n cephe karakterleri ile plan tipolojilerinden elde edilen
analizler do¤rultusunda yap›labilmifltir. A yerlefliminde fabrikan›n büyümesi ve çal›flan say›s›n›n artmas› nedeniyle, mevcut konutlar›n ihtiyac› karfl›layama-mas› üzerine B yerleflimi oluflturulmufltur. B yerleflimi Bas›n fiehitleri Caddesi üzerinde apartman tipi konutlardan oluflmaktad›r. Yerleflkede yer alan Lojman konutlar, Eskiflehir Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Bölge Kurulu’nun 20.11.1995 gün ve 27 say›l› karar› ile tescil edilmifltir.
Yerleflke Konutlar›n›n Plan
Tipolojilerinin Analizinde Kullan›lan Dönemsel Ayr›mlar
Yerleflke içerisinde yer alan lojman konutlar›n tamam›n›n yap›m tarihi hakk›nda bilgi olmay›fl› nedeniyle, analiz aflamas›nda konutlar›n dönemsel özellik-leri dikkate al›narak gruplama yap›lm›flt›r. 1. Erken Cumhuriyet Dönemi (1923-1938) 2. Erken Cumhuriyet Dönemi Sonras› (1938-1950 li y›llara kadar geçen süreç) 3. 1950 li y›llar sonras›
Dönemsel ayr›m› kullan›lm›flt›r.
Birinci Dönem olarak adland›r›lan Erken Cumhuriyet Dönemi’nde (1923-1938), mekânsal de¤iflim üzerinde en
önemli etkilerden birini meydana getiren sanayileflme söylemi, ayn› zamanda ulusu sosyal ve ekonomik olarak dönüfltürmeyi de içermektedir. Modernist proje, politik müdahale ile sosyal alan›n radikal biçimde dönüfltürülebilece¤i varsay›m›na dayan-maktayd› ve bu varsay›m, sanayi üretim sisteminin ayn› zamanda toplum etkisinin üretilmesinde de oynad›¤› rolün alt›n› çizen bir yaklafl›md›r (Zebeko¤lu 2009, 222). Böylece, Anadolu’nun farkl› pek çok kentinde yeni kurulan fabrikalar ile iflçi bar›nma mekânlar› ve fiirket Kenti örnekleri verilmeye bafllanm›flt›r.
Eskiflehir DDY-Tülomsafl ve fieker Fabrikas› Yerleflkeleri fiirket Kenti, Mimar Seyfi Arkan’›n, tasarlad›¤› Zonguldak Maden ve Kömür ‹flletmeleri (1934) ve Kozlu Kömür ‹flletmeleri Amele Evleri Mahalleleri (1935) ise iflçi bar›nma mekânlar›na örneklik etmifltir. Bu projeler sosyal bir devlet yönetiminin, konut politikalar›n› belirleyen önemli uygulamalar› aras›nda yer alm›flt›r (Tapan1996, 373).
Bu dönem konut planlar›nda, bir hol ya da koridor etraf›nda benzer büyüklükte odalar›n dizildi¤i dikkati çekmektedir. Bu odalarda henüz uzmanlaflma olmad›¤› için, mekân gündüz oturma odas› iken, gece yatak odas› olabilmektedir. Farkl› fonksiyonlara hizmet edebilen odalar›n tasarlanmas›, geleneksel Türk Evi flemas›ndan etkilenildi¤i fleklinde yorumlanabilir (Kelefl 1988, 75).
Daha sonraki, 1930’lu y›llarda tasarlanan konut planlar›nda, sofa ya da hol sözcü¤ünün tekrar tekrar, birbirleriyle dönüflümlü ve biraz da mu¤lak olarak kullan›lmas› dikkati çekmektedir. Bu y›llarda Mimar dergisinde yay›mlanan birçok projede küçük evlerde bile büyükçe bir sofadan vazgeçilmedi¤i dikkat çekmektedir. Konut ister e¤imli çat›l›, ister düz çat›l› olsun, ister geleneksel, ister modern görünsün, planda büyük-küçük bir sofa kullan›lm›flt›r. Bu sofa bazen sadece bir geçifl alan›, bazen ise hem geçifl hem de yaflama alan› olarak çözülmüfltür. Kimi zaman yaflama alanlar›n› birlefltiren mekâna sofa, yatak odalar›n› birlefltirene hol denilmifl, bazen bu tersine çevrilmifltir. Geçifl alan› olarak düflünülen sofa bazen minimal ölçülerde, bazen küçük bir eve rand›mans›z görünecek kadar büyük ve hacimli tasarlanm›flt›r (Akcan 2009, 246-247).
1938-1950’li y›llar› kapsayan ve Erken Cumhuriyet Dönemi Sonras› olarak adland›r›lan ikinci dönemde, h›zlanan
endüstrileflme-flehirleflme eylemi konut gereksinmesini ço¤altm›fl, baflka ülkelerde oldu¤u gibi önemli ve çözülmesi güç bir sorun ortaya ç›karm›flt›r. Konut sorununun kapsam› ve bunun çözümünde uygulanan yöntemler, Cumhuriyet dönemi konut mimarl›¤›n›n geleneksel konut mimarl›¤›ndan nitelik ve nicelik
bak›m›ndan çok büyük farklar gösterme-sine neden olmufltur. Cumhuriyet yönetimi ile birlikte gelen toplumsal, ekonomik, politik, ideolojik, teknolojik, kültürel de¤iflimler ça¤dafl konut mimarl›¤›n›n geleneksel konut mimarl›¤›ndan
ayr›lmas›na yol açm›flt›r. Geleneksel Türk mimarl›¤›n›n en karakteristik ürünlerinden birini oluflturan Türk evi, Osmanl› toplumunun kendine özgü yaflay›fl biçiminin flekillendirdi¤i bir plan flemas›na sahip olmufltur. Cumhuriyet yönetimi ile bafllayan de¤iflmeler, konut mimarl›¤›n›n malzemelerini, plan flemalar›n›, üretim biçimlerini etkilemifl, de¤ifltirmifltir. Geleneksel Türk mimarl›¤›nda genellikle ahflap, kerpiç gibi geçici malzemelerle yap›lan konutlar, art›k tafl, tu¤la, briket, betonarme gibi kal›c› malzemelerle yap›lmaya bafllanm›flt›r (Kalender 1996, 42). Bu dönemde de¤iflen koflullar›n etkisiyle, Bat›dan etkilenme sonucunda ortaya ç›kan, plan flemalar› gelifltirilmeye bafllanm›flt›r. Her fonksiyona hizmet eden mekânlar›n yerini, belirli fonksiyonlar› bar›nd›ran mekânlar almaya bafllam›flt›r. Örne¤in, oturma fonksiyonu oturma odas›nda, yatma fonksiyonu yatak odas›nda yap›lacak flekilde plan flemalar› üretilmifltir (Kelefl 1988, 75). Bir geçifl döne-mi olarak adland›rabilece¤idöne-miz bu süreçte sofal› ve hollü her iki fleman›n da varl›¤› dikkat çekmektedir.
Üçüncü Dönem olarak adland›rd›¤›m›z 1950 sonras›nda; Cumhuriyet dönemi ile
birlikte modernleflme, özellikle demokratik hukuk düzeniyle yönetilen toplumlarda toplumu oluflturan tüm bireylerin sa¤l›k, e¤itim, sanat ve kültür olanaklar›ndan yararland›r›lma
yöntemlerini, topluluklara yavafl yavafl benimsetmifl ve her türlü kültürel ve toplumsal olguyu tart›fl›l›r k›lm›flt›r. Bu ba¤lamda, mimarinin basit, sade bir dille ve uygun teknolojilerle tabana götürülmesi fikri, modern Bat› mimarlar› öncülü¤ünde
1950’li y›llarda küresel kabul görmüfl radikal bir de¤iflmedir. Bu de¤iflim olgusunda Türk konutu da pay›n› alm›flt›r: Ülkemizde modernleflme çabalar› en ideal “örnek” olarak güdümlü bir biçimde Bat›’ya yönelmifl, Bat›l› yaflam biçimi bütün simge ve göstergeleriyle topluma aktar›lm›flt›r. Yeni konut bölgelerinde tasarlanan konutlarda geleneksel sofalar›n yerini yavafl yavafl koridorlar almaya, odalar›n ifllevleri Bat›’n›n etkisiyle belirgin hale gelmeye bafllam›fl, ›slak mekânlar bir araya toparlanarak koridorlar
Resim: 11
Eskiflehir Devlet Demir Yollar›-Tülomsafl Yerleflim Plan›.
(DDY Müdürlü¤ü Arflivi) Tablo: 11
Resim: 12 Eskiflehir Devlet Demir
Yollar›-Tülomsafl Yerleflim Plan›.
Tablo: 1 Eskiflehir DDY-Tülomsafl Lojmanlar› Bina Tipolojileri. (Üstün:2010) Resim: 13 Eskiflehir DDY-Tülomsafl Lojmanlar› A Yerleflimi. (DDY Müdürlü¤ü Arflivi) Resim 14 Eskiflehir DDY-Tülomsafl Lojmanlar› B Yerleflimi. (DDY Müdürlü¤ü Arflivi) Tablo: 13 Tablo: 15
boyunca dizilmifltir. Cumhuriyet’in ilk yirmi y›l›nda bahçeli evlerin varl›¤› hala belli oranlarda ifade edilebilirken, 50’li y›llardan sonra bitiflik nizam apartmanlar bask›n hale gelmeye bafllam›flt›r. (Gür 2000, 88-89).
1950’lerden sonra Türkiye’de konut normu haline gelmifl olan, beton bloklardaki standart apartman hayat›d›r. Apartmanlar›n tasar›mlar› da, onlarda ikamet edilifl tarz› da, 1930’lar›n sergiledi¤i bütünüyle Bat›l›laflm›fl modellere genellikle pek benzemez. Bu modern apartmanlara, geleneksel ev hayat›n›n birçok yönü (mesela ayr› bir misafir odas›, ailenin mutfakta yemek yemesi ya da Bat› tarz› bir tuvaletin yan›nda bir alaturka tuvalet)dahil edilmifltir (Bozdo¤an 2002, 322).
Özellikle, 1950’ler sonras›nda konut planlar›na gündüz holü –gece holü kavramlar›n›n girmesi dikkati
çekmektedir. Gündüz holü ortak kullan›m alanlar›n›n (salon, mutfak, günlük oda gibi), gece holü ise kiflisel kullan›m alanlar›n›n (yatak odas›, çal›flma odas› gibi) aç›ld›¤› mekânlard›r. Bu dönemdeki konutlarda iki farkl› plan çözümüne rastlanm›flt›r. Birincisi hol da¤›l›ml› flema, ikincisi de salon da¤›l›ml› flemad›r. Hol da¤›l›ml› flemada, giriflten bir hol ya da antreye, buradan da di¤er mekânlara geçilir. Genellikle gündüz holünden mutfak,
salon ve tuvalete ve yatak odalar› grubunun bulundu¤u gece holüne geçilir. Salon da¤›l›ml› flemada, girifl holünden ortak kullan›m alan›na (salon, yaflama, oturma vb.), buradan da yatak odalar›n›n bulun-du¤u gece holüne geçilir (Kelefl 1988, 76). 1970’li y›llardan sonra, geleneksel evlerin göz al›c› motifleri yerlerini düz sade duvarlara b›rakm›fl, konut içindeki yaflam iyice anonim hale gelerek “üç oda bir salon”a endekslenmifltir (Gür 2000, 89).
2.2. Tipolojik Analizlerin De¤erlendirilmesi
Yap›lan analizler sonucunda, 1925’li y›llardan bafllayarak infla edilen lojman konutlar›n›n bina tipolojileri ile konut plan flemalar›n›n u¤rad›¤› fonksiyonel ve mekânsal de¤iflimler saptanm›flt›r. Süreç içerisinde de¤iflen sosyal, kültürel, ekonomik ve teknolojik faktörler, fonksiyonlar›n de¤iflmesine, buna ba¤l› olarak da mekânlar›n farkl›laflmas›na neden olmufltur. Günümüze kadar müstakil ve apartman tipi konut
planlar›nda benzer de¤iflikliklerin oldu¤u dikkati çekmifltir. Saptamalar flöyledir: • Bu kapsamda incelenen lojman-konut-lar›n Erken Cumhuriyet Dönemi’nde yap›lan ilk örnekleri, bahçeli ve az katl› yap›lar› ile 1900’lü y›llarda Avrupa’da
Tablo: 2 Eskiflehir DDY-Tülomsafl Lojmanlar› Bina Tipolojileri. (Üstün:2010) Tablo: 2
Tablo: 3 Tip 1A Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 4 Tip 2 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 5 Tip 3 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 6 Tip 4 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 7 Tip 5 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 8 Tip 6 Tipolojik Analiz Föyü.
Tablo: 9 Tip 7 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 10 Tip 8 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo: 11 Tip 9 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
Tablo 12 Tip 10 Tipolojik Analiz Föyü. (Üstün:2010)
ortaya ç›kmaya bafllayan “Bahçe Kent” teorisinin temel özelliklerine sahiptirler. Mekân kurgusu olarak ise, bir hol ya da sofa etraf›nda benzer büyüklüklerde odalar›n dizilimiyle oluflan bir plan tipolo-jisi uygulanm›flt›r. Kiler, depo gibi servis veren mekânlar konut içerisinde yer al›r. Farkl› fonksiyonlara hizmet eden odalar›n kurgusuyla oluflan flemada Geleneksel Türk Evi kurucu ö¤elerinden olan sofadan etkilenildi¤i söylenilebilir.
• Az katl› s›ra düzen apartman tipi konutlar›n ilk örnekleri bu dönemde yerleflkede oluflmaya bafllam›flt›r. Erken Cumhuriyet Dönemi sonras›nda de¤iflen yaflam koflullar›n›n da etkisiyle, Bat›dan etkilenme sonucu sofan›n hole dönüflmeye bafllad›¤› görülmektedir. Ancak bu dönemde de gece holü, gündüz holü ayr›m› henüz belirgin de¤ildir. Mekânlarda uzmanlaflman›n oluflmaya bafllad›¤› bu dönem bir geçifl dönemidir denilebilir.
• Az katl› s›ra düzen apartman tipi konutlar›n bu dönemde de süreklili¤i gözlenmektedir. 1950’li y›llardan sonra her fonksiyona hizmet eden mekânlar›n yerini, belirli fonksiyonlar› bar›nd›ran mekânlar alm›flt›r (mekânlarda uzmanlaflma netleflmifltir). Gece holü, gündüz holü ayr›m› oluflmaya bafllam›flt›r. Bu dönemde iki tür plan flemas›na rastlanm›flt›r. Hol da¤›l›ml› planlama ve salon da¤›l›ml› planlama. Salon da¤›l›ml› plan flemas›na Tip 5, hol da¤›l›ml› plan flemas›na ise
Tip 7 örnek olarak verilebilir. Kiler, depo, çamafl›r y›kama gibi bir konutta yer almas› çok önemli olan baz› servis mekânlar› ortadan kalkmaya bafllam›flt›r. Bu mekânlar›n ortadan kalkmas› ile özellikle mutfa¤a ba¤l› olan balkonlar, kullan›c›lar taraf›ndan kapat›larak depolama alan› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r.
Mekânlarda uzmanlaflma ile birlikte, büyüklükler de de¤iflmifltir. Mutfak-banyo gibi mekânlar›n içlerinde bulunan donat› elamanlar›n›n teknoloji ile birlikte de¤iflmesine ba¤l› olarak boyutlar›nda de¤iflimler gözlenmifltir.
1970’li y›llar s›ra düzen ve ayr›k düzen 4-5 katl› apartman bloklar›n infla edildi¤i bir dönemdir. Bu dönemde konut
planlar›nda gündüz holü- gece holü ayr›m› netleflmifl ve konut plan flemalar› da tek tipleflmifltir. Tip 8, 9 ve 10’da oldu¤u gibi, daralan ve karanl›k bir mekana dönüflen ve sadece sirkülasyon eleman› olarak görevini yerine getiren hole ba¤l› gündüz birimleri ve gece birimleri kurallaflm›fl bir flemaya dönüflmüfltür.
• Analizler sonucunda, az katl› müstakil ya da apartman tipi konutun plan flemalar›n›n günümüze kadar de¤iflerek geldi¤i ve sonucunda gece holü - gündüz holü ayr›m› bulunan, kullan›c› ihtiyaç ve isteklerine cevap vermeyen, toplumsal geleneklerin dikkate al›nmad›¤›, kullan›c›y› tek tiplefltiren konut plan flemalar›n›n yayg›nlaflt›¤› söylenebilir.
3. Sonuç ve Öneriler
Devlet Demir Yollar› (TÜLOMSAfi) Yerleflkesi; günümüz endüstriyel miras›n›n fonksiyonel ve mekânsal ba¤lamda öncü örneklerindendir. Eskiflehir kenti için bir prototip olma özelli¤i tafl›yan yerleflke; çok fonksiyonlu yap›s›yla, çal›flanlar›n›n sosyal, kültürel, e¤itimsel ve ikamete yönelik gereksinimlerini karfl›layan mikro ölçekli bir kent modeli ortaya koyan ilk yap›lanmalardan biri olma özelli¤i tafl›r. Eskiflehir kenti için özellikle infla edildi¤i dönemde ve sonras›nda önemli bir ekonomik ve sosyal dinamik oluflturmufltur.
‹stasyon binas›n›n hemen karfl›s›nda bahçeli konut alanlar› ve oteller
yerleflkenin kente tafl›d›¤› ilk etkiler olarak gösterilebilir.
Bu dönemde bir çok kaynakta, ad›n› da ‹stasyon’dan alan ve kentin en büyük caddesi olan ‹stasyon Caddesi yeni infla edilen konutlar› ve ifl yerleri ile kentin en ifllek ve en modern görünümlü caddesi olarak tan›mlanm›flt›r .
Lojman-konutlar›n Cumhuriyet’in ilan› ile bafllayan modernizm sürecinde (1925) infla edilmeye bafllanarak 1980’li y›llara kadar, gereksinme artt›kça eklemlenerek çeflitlenmesi, kronolojik anlamda modernleflme-konut kültürü iliflkisinin de
Resim 27 ‹stasyon binas›n›n karfl›s›ndaki Madam Tad›a Oteli ve yan›ndaki bahçeli iki katl› konutlar
(Sar›öz 1997, 94-95), ‹stasyon Caddesi 1935-40’l› y›llar . (Sar›öz 1997, 82) Resim 28 1950’li y›llarda ‹stasyon Caddesi. (K›l›ç 1997, 98) Resim: 27
toplu olarak gözlemlenebilece¤i bir do¤al müze durumundad›r. Bu nedenle, fiirket Kenti örne¤i teflkil eden yerleflkenin korunmas› ve gelecek kuflaklara aktar›lmas› kültürel birikim aç›s›ndan önem tafl›maktad›r.
Modernizm ile flekillenen ve kentin gelifliminde etkin olan bu yerleflkeler, günümüzde nitelik aç›s›ndan fazlaca tart›fl›lan toplu konut kurgular›na yerleflim örüntülerindeki ve konut tipolojilerindeki zenginlikler ile kaynakl›k edebilirler● Resim 29
2011 y›l›nda ayn› cadde.
KAYNAKÇA
Akcan, E. 2009. Çeviride Modern Olan fiehir ve Konutta Türk-Alman ‹liflkileri. Yap› Kredi Yay›nlar›, Cogito.
Alanen, A.,R. 2007.Morgan Park, Duluth, U.S.Steel and Forging of a Company Town. London, University of Minnesota Press.
Beeson, E.W. 1911. Portsunlight The Model Village Of England. New York City:The Architectural Book Publising Company.
Bozdo¤an, S. 2002.Modernizm ve Ulusun ‹nflas›, Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür. Metis Yay›nc›l›k.
Cengizkan A. 2009. ‹stanbul Silahtara¤a Elektrik Santrali Yerleflme ve Konut Yaflam Çevreleri, Fabrikada Bar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi Konutlar›.Yaflam, Mekan ve Kent. der. Cengizkan, A., 8-15, Ankara: Arkadafl Yay›nevi.
Crawford, M. 1995. Building The Workingman’s Paradise: The Design of American Company Towns. London: Bath Pres.
Do¤an, Ç. 2009. Nazilli Basma Fabrikas› Yerleflimi: Tarihçe ve Yaflant›, Fabrikada Bar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi Konutlar›.Yaflam, Mekân ve Kent, der. Cengizkan, A., 77, Ankara: Arkadafl Yay›nevi. Ertin G. 1994. Eskiflehir Kentinde Yerleflmenin Evrimi.
Eskiflehir: Anadolu Üniversitesi Yay›nlar› No:773.
Eskiflehir Kültür Ve Tabiat Varl›klar›n› Koruma Kurulu Arflivi.
Eskiflehir Devlet Demiryollar› Arflivi.
Gür, fi. 2000.Do¤u Karadeniz Örne¤inde Konut Kültürü. YEM Yay›nlar›.
Kalender E. 1996. Konut Tipleri Üzerine Bir ‹nceleme. Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü. Kelefl, G. 1988. Konut Plan fiemalar›ndaki De¤iflimin Grafik
Tekniklerle ‹ncelenmesi. Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi.
K›l›ç, L. 1997.An›larda Eskiflehir. Eskiflehir Anadolu Rotary Kulübü.
Sar›öz, P. 1997. Bir Zamanlar Eskiflehir. ‹stanbul: Esbank Yay›nlar›.
Soygenifl S. 1995. Konut Yerleflmelerinde Konut Tipolojileri ve Yerleflim Örüntülerinin De¤erlendirilmesine Yönelik Analitik Bir Çal›flma, Yay›nlanmam›fl Master Tezi, ‹stanbul Teknik Üniversitesi. fienol S.B. 1994. Türkiye Demiryollar›nda 100.Y›l
1894-1994, Eskiflehir: Etam A.fi.
Tapan M. 1996.Toplu Konut ve Türkiye’deki Geliflimi, Tarihten Günümüze Anadolu’da Konut ve Yerleflme. ‹stanbul: Tarih Vakf› Yay›nlar›. Üstün, B. 2010. Eskiflehir’de Modernizm ve Kentsel
Geliflme Sürecinde Gerçeklefltirilen Toplu Konut Alanlar›nda Konut Tipolojileri ve Yerleflim Örüntülerindeki De¤iflimlerin De¤erlendirilmesine Yönelik Bir Çal›flma, Anadolu Üniversitesi Bilimsel Araflt›rma Projeleri, Proje No: 80211.
Zeybeko¤lu, S. 2009. Erken Cumhuriyet Döneminde Sanayi Komplekslerinin Mekânsal Analizi: Nazilli,
Kayseri, Bursa Eskiflehir, Fabrikada Bar›nmak, Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de ‹flçi Konutlar›.Yaflam, Mekân ve Kent, der. Cengizkan, A., 178-215, Arkadafl Yay›nevi, Ankara. ‹NTERNET KAYNAKÇAS‹ URL-1, http://ashp.cuny.edu/wp-content/images/daughters-viewerguide908.pdf URL-2, http://www.library.csi.cuny.edu/dept/americanstud-ies/lavender/lowegal1.html URL-3, www.bbc.co.uk/.../bradford/gallery_1.shtml URL-4, http://www.arxitecture.org.uk/diss/II%20WORK- ING%20CLASS%20HOUSING%20-%20COMMUNI-TIES.htm URL-5, http://en.wikipedia.org/wiki/File:Saltaire_ Almshouses.jpg (02.12.2009) URL-6, www.library.cornell.edu/Reps/DOCS/pullman.htm (10.11.2009) URL-7, http://utopiascommunitystory.blogspot.com/ 2011_06_01_archive.html URL-8, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=12303& start=50 URL-9, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=12303 &start=70 URL-10, www.earth.google.com
