Ders 22.
Elektrik Akımı - Direnç
Bir iletkenin dik kesitinden birim zamanda geçen yük miktarına akım şiddeti denir. Akım şiddeti I yük q, zaman t ile gösterilir- se yukarıdaki tanıma göre I = q
t sonucuna ulaşılır.
Yük miktarı Zaman Akım şiddeti
q t I
Coulomb (kulan) Saniye Amper
• Akım skaler ve temel bir büyüklüktür.
Not: Elektrik akımının yönü negatif yüklerin hareket yönüyle zıt yönde kabul edilir.
Katı iletken maddelerde akım; düzenli bir şekilde hareket eden elektronlarla gerçekleşirken sıvı çözeltilerde pozitif, negatif
iyonların hareketiyle oluşur.
+
–
– – –
–
İletken tel içerisinde elektronların hareket
yönü
Sıvılarda (+) ve (–) iyonların
hareketi + –
Gazlar ise uygun koşullar oluşturulduğunda elektrik akımını iletebilir. (Yüksek sıcaklık, düşük basınç)
Plazmalarını içerisinde bol miktarda pozitif iyon ve serbest elektron bulunduğu için elektrik akımını iletir.
Soru
İçerisinde iyon çözeltisi bulunan şekildeki tüpün kesintisinden 5 saniyede 1 yönünde 12 coulombluk negatif iyon geçmektedir.
+ –
1 2
Buna göre S kesitinden geçen yüklerin oluşturduğu akımının şiddetini ve yönünü bulunuz?
Not: Akım Zaman Grafiği
Akım
Zaman t
0 i
Akım - zaman grafiğinde grafiğin zaman ekseni ile arasında kalan alan yük miktarını verir.
Direnç
Bir iletkenin üzerinden geçen akıma karşı gösterdiği zorluğa direnç denir. Bu sayede elektrik enerjisi ısı enerjisine dönüşür.
Katı bir iletkenin direnci yapılan deneyler sonucunda;
• Telin uzunluğuna (
√
)• İletkenin kesitine (A)
• Yapıldığı maddenin türüne bağlı olduğu anlaşılmıştır.
Bu durumda iletkenin direnci (R) R = g.
√
A bağıntısıyla bulunur.
Direnç Uzunluk Kesit alanı Özdirenç
R
√
A gΩ m m2 Ω . m
Not: Öz direnç maddeler için ayırt edici bir özelliktir.
Soru
2A A
K L
√ 3√
Aynı maddeden yapılmış K, L tellerinin uzunlukları ve kalınlıkları şekildeki gibidir. Buna göre dirençleri oranı R = RK
RL kaçtır?
a) Voltmetre
Elektrik devresinde iki nokta arasındaki potansiyel farkı ölçme- ye yarayan devre elemanına denir.
• Devre elemanına paralel bağlanır.
• İdeal bir voltmetrenin direnci çok büyüktür. Sesi bağlandığın- da devre elemanı çalışmaz.
V
R V R
Paralel bağlı
voltmetre Seri bağlı voltmetre
b) Ampermetre
Elektrik devresinde bir iletken üzerinden geçen akımı ölçmeye yarayan devre elemanına denir.
• Devre elemanına seri bağlanır.
• İdeal bir ampermetre için direnci ihmal edilir. Paralel bağlan- dığında devre elemanı çalışmaz. Bu duruma kısa devre denir.
R R
Paralel bağlı
ampermetre Seri bağlı ampermetre A
A
Soru
Şekildeki elektrik devresi voltmetre, ampetmetre ve lambalar- dan oluşmuştur.
V
A A
I + –
X Y
T Z
Buna göre, hangi lambalar ışık vermektedir?
Ohm Yasası
Bir iletkenin uçları arasında oluşan potansiyel farkının bu ilet- kenden geçen akım şiddetine oranı sabittir. Bu oran iletkenin direncine eşittir. Buna Ohm Yasası denir.
V
+ – I
R
Ohm yasasına göre R = V I
SI’da V: Volt (V)
I: Amper (A)
R: ohm dur.
V(Volt)
å
V(Volt)
I(Amper)
V
O I
Grafiğin eğimi direnci verir.
Soru
Bir iletkenin iki ucu arasında ölçülen potansiyel fark 40 volt- tur.
V
+ – I = 4A
R
Devreden geçen akım 4A ise R direnci kaç Ω dur?
Direnç Bağlaması
1) Seri Bağlama
Elektrik devresinde dirençlerin uç uca eklen-
mesiyle oluşan bağlama şekline denir. Birden fazla direnç seri olarak bağlandığında aşağı- daki durum oluşur.
Seri bağlı dirençlerden aynı akım geçer.
Devrenin potansiyel farkı dirençlerin üzerinde oluşan potansi- yel farkın toplamına eşittir.
V = V1 + V2 + V3
Devrenin eşdeğer direnci
R = R1 + R2 + R3 olarak hesaplanır.
R1 R2 R3
V1 V2 V3
+ – V
2) Paralel Bağlama
Dirençlerin giriş uçlarının bir noktaya, çıkış uçlarında başka bir noktaya bağlandığı bağlama şekline denir.
Birden fazla direnç paralel bağlandığında aşağıdaki durum olu- şur.
R1 R1
R1 + –
V I1
I1 I1
Paralel kollarda oluşan potansiyel farklar birbirine eşittir. V1 = V2 = V3
Ana kol akımı olan I paralel kollara di-
rençlerle ters orantılı olarak I1, I2, I3 şek- linde dağıtılır. I = I1 + I2 + I3
Devrenin eşdeğer direnci Res ise 1
Rep = 1
R1 + 1
R2 + 1
R3 olarak hesaplanır.
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Ders 23.
Üreteçlerin Seri ve Paralel Bağlanması
Devrede potansiyal fark oluşturarak elektrik akımı geçmesini sağlayan devre elemanına üreteç denir. Pil ya da elektromator kuvveti kaynağı olarak da isimlendirilebilir. Birimi SI’da volttur.
Üreteçlerin Seri Bağlanması
Üreteçler aynı yönde akım üretecek biçimde bağlanırsa seri
bağlanmış demektir. Bu durumda üreteçlerin gösterimi aşağı- daki gibidir.
V1 V2 V3
K L
+ – + – + –
K ile L noktaları arasındaki toplam potansiyel farkı VKL = V1 + V2 + V3 olarak bulunur.
Pillerden birinin yönü ters çevrildiğinde ise
V1 V2 V3
K L
+ – + – – +
VKL = |V1 + V2 – V3| olarak bulunur.
Üreteçlerin Paralel Bağlanması
İki ya da daha fazla özdeş üreteçlerin (+) uçları birbirine (–) uçları da birbirine bağlanmış olursa paralel bağlanmış olur.
V1 = V
V2 = V + –
+ –
Paralel bağlı özdeş pillerin gösterimi şekildeki gibidir. Bir devre- de tek pilin oluşturduğu elektrik akımının büyüklüğü birden faz- la paralel özdeş pillerin oluşturduğu elektrik akımına eşittir.
Not: Piller paralel bağlandığında lamba parlaklığı değişmezken lambanın ışık verme süresi artar.
Soru
Şekildeki elektrik devresinde üreteçlerin iç direnci önemsizdir.
+ –
+ – + –
20V
10V
10V 5Ω
Buna göre, 5Ω luk dirençten geçen akım şiddeti kaç A’dır?
Elektrik Enerjisi, Elektriksel Güç
Elektrikli cihazların birim zamanda harcadığı elektrik enerjisine elektriksel güç denir. P ile gösterilir.
Elektriksel güç = Elektriksel iş
Zaman bağıntısı ile bulunur.
P = VI formülüyle hesaplanır.
Elektriksel gücün SI’daki birimi ise Volt . Amper = Watt’tır.
t sürede harcanan elektrik enerjisi ya da yapılan iş W = P . t
bağıntısıyla hesaplanır. Elektiriksel enerjinin SI daki birimi Joule’dür.
Soru
R1 = 2Ω R2 = 3Ω
+ –
K L
Şekildeki elektrik devresinde K direnci üzerinde harcanan elekt- riksel güç 32 W’tır.
Buna göre, devrede harcanan toplam elektriksel güç kaç W olur?
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Soru
Ders 24.
Lamba ve Parlaklık
Lambaları da direnç olarak düşünürsek lambanın parlaklığı di- rencin gücü ile doğru orantılıdır.
Örnek:
İş direnci önemsiz üreteç ve özdeş lambalarla oluşturulan şe- kil I’deki elektrik devresi Şekil II’deki elektrik devresine dönüş- türüyor.
+ – + –
X
X Y Y Z
Şekil I Şekil II Z
Buna göre X, Y ve Z lambalarının parlaklıkları için ne söylenebi- lir?
Mıknatısın Oluşturduğu Manyetik Alan
Mıknatısın manyetik özelliklerini gösterdiği bölgeye mıknatı-
sın manyetik alanı denir. B sembolüyle gösterilir. SI’daki birimi Tesla’dır. Manyetik alan Vektörel bir büyüklüktür. Mıknatısların etrafında oluşan manyetik alan manyetik alan çizgileri ile tem- sil edilir. Manyetik etkinin daha güçlü olduğu bölgelere mıknatı- sın kutupları denir.
Bütün mıknatıslar kuzey (N) ve güney (S) olmak üzere iki tane kutuptan oluşur. Manyetik alan çizgileri mıknatısın etrafında N kutbundan S kutbuna yönelirken mıknatıs içerisinde S kut- bundan N kutbuna doğrudur.
S
S N
N
¬B
¬B
Çubuk Mıknatıs U şeklinde mıknatıs
Mıknatısların birbirleriyle olan etkileşimleri ise aşağıdaki gibi- dir.
S
S N
N
¬B
¬B
Çubuk Mıknatıs U şeklinde mıknatıs
Aynı kutuplar birbirini itmektedir.
S N S N B
Zıt kutuplar birbirini çekmektedir.
Not: Bir mıknatısın eğer mıknatısa uyguladığı kuvvetin şiddeti aralarındaki uzaklık artarsa azalır. Mıknatıs demir, nikel, kobalt gibi maddelerden yapılan cisimleri çekmektedir.
Yön bulmada kullanılan pusula, çubuk mıknatısın manyetik ala- nı içerisine konulduğunda pusulanın ibresi manyetik alan çizgi- lerine teğet olacak şekilde konumlanır.
S N
Mıknatısın manyetik alanı içerisindeki pusula ibresinin konumu şekildeki gibidir.
Örnek
Üç mıknatısın arasında oluşan manyetik alan kuvvet çizgileri şekildeki gibi modellenmiştir.
I II III
Buna göre, I, II ve III nolu bölgelerin manyetik kutupları nedir?
Üzerinden akım geçen düz bir telin etrafında oluşan manyetik alan
Üzerinden akım geçen düz telin etrafında oluşan manyetik ala- nın büyüklüğü telden geçen akımın şiddeti ile doğru orantılı
tele olan dik uzaklıkla ters orantılıdır. Manyetik alanın yönü ise sağ el kuralı ile bulunur. Telden geçen akımın yönü başparmak- la gösterildikten sonra tel avuç içine alınır dört parmak ile tel kavranır. Dört parmağın teli kavrama yönü telin etrafında olu- şan manyetik alanın yönünü gösterir.
I
¬B
Yukarı yönlü akımın oluşturduğu manyetik alanın yönü şekilde- ki gibi olmalıdır.
Elektromıknatıslar
Manyetik maddelerin üzerine sarılan telden akım geçirildiğinde maddeler mıknatıslık özelliği gösterirler. Bu tür mıknatıslara
elektromıknatıs denir. Oluşan manyetik alanın büyüklüğü akım şiddeti ve sarım sayısı ile doğru orantılıdır. Elektromıknatıslar elektrik motorlarında, hızlı trenlerde, kapı zillerinde, elektrogi-
tarda kullanılır.