HAYVANSAL ÜRETİM YATIRIM FİZİBİLİTESİ
(KONVANSİYONEL VE ORGANİK MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ YATIRIM FİZİBİLİTESİ)
HAZIRLAYANLAR Prof. Dr. Muzaffer DENLİ
Proje Koordinatörü Dr. Muhittin TUTKUN
Araştırmacı
Arş.Gör. Hasan Hüseyin İPÇAK Proje Asistanı
Şeyhmus DEMİR Proje Uzmanı
“Diyarbakır İli Hayvansal Üretim Yatırım Fizibilitesi, 2018 Yılı Fizibilite Desteği kapsamında
Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından sağlanan mali destek ile yürütülmektedir. Sözleşme No: TRC2/18/FD/0008”
Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü
DİYARBAKIR, 2019
stratejiler düzeyinde bölgesel yatırımların isabetli ve sürdürülebilir düzeyde gerçek- leşmesi için çeşitli fizibilite çalışmalarını destekliyoruz. Desteklediğimiz yatırım fizi- bilite çalışmalarını raporlar haline getirerek paydaşlar ve kamu yönetimi temsilcileri ve yatırımcılar ile paylaşıyoruz. Bu raporda ise TRC2 bölgemizde önemli bir potansiyele sahip olan manda yetiştiriciliğinin konvan- siyonel ve organik üretim modellerinde ya- tırım fizibilitesi hazırlanmıştır.
İnsanoğlunun yaşamını sürdürülebil- mesinde beslenme önemli yer tutmakta- dır. Günümüzde hızlı gelişen ve değişen dünyada gıda üretim teknolojileri ile sosyal yaşam koşulları çeşitli beslenme problem- lerine neden olabilmektedir. Bu da sağlıklı ve kaliteli gıdaya olan ihtiyacı artırmakta- dır. Sağlıklı ve ideal beslenme, bilinçli gıda tercihi ile kaliteli gıda tüketimi ile müm- kün olup dengeli ve yeterli düzeyde besin madde öğelerine sahip hayvansal kaynaklı gıdalar sağlıklı ve ideal beslenmede önemli yer teşkil etmektedir.
Kaliteli ve sağlıklı gıda üretimi iyi hay- vancılık uygulamaları ile olası olabilmekte- dir. Doğru ve yerinde yapılmış hayvancılık yatırımları kaliteli gıda arzı ile faaliyetin ekonomik sürdürülebilirliğini etkileyen te- mel unsurlardır. Bölge coğrafik, sosyal ve ekonomik koşullarının iyi bir şekilde tespiti ile yatırımların güncel ve gerçekçi verilere dayalı olarak değerlendirilmesi yatırım fizi- bilite raporlarının hazırlanmasıyla olanak- lıdır. Bu bakımdan Ajansımız tarafından
samlı bir saha araştırması, mimari çizimler ve keşif metraj raporlarına dayalı bilimsel mali analiz sonuçlarına göre hazırlanan bu fizibilite raporu yatırımcılara önemli bir rehber niteliği taşımaktadır.
Bölgemiz gerek coğrafik koşullar ve gerekse sosyal ve kültürel faktörlerin etkileşimi ile manda yetiştiriciliğinde önemli bir potansiyele sahiptir. Bu potansiyelin geliştirilmesinde yeni manda yetiştiriciliği işletmeleri yatırımları büyük önem arz etmektedir. TRC2 bölgesinde yatırım yapmak isteyen girişimcilere yatırım rehberinin hazırlanmış olması yatırımların isabetliliği ve karlılığını artıracağı gibi ilin sosyo-ekonomik gelişmesine katkı sağlanacağını düşünüyoruz. Bu amaçla, konvansiyonel ve organik hayvancılık üretim modellerinde hazırlamış “Manda Yetiştiriciliği Yatırım Fizibilitesi” adlı çalışmanın başta TRC2 bölgesi olmak üzere hayvancılığa yatırım yapmayı planlayan girişimcilere önemli katkılar sağlayacağını ümit ediyorum.
Raporun hazırlanmasında başta Dicle Üniversitesi proje çalışanları olmak üzere katkıda bulunan tüm değerli kurum ve ku- ruluşlara teşekkür eder, fizibilite çalışması- nın ülkemize ve bölgemize hayırlı olmasını temenni ederim.
Dr. Hasan MARAL Karacadağ Kalkınma Ajansı Genel Sekreteri
SUNUŞ
İÇİNDEKİLER
1. YÖNETİCİ ÖZETİ ...14
2. GİRİŞ ...15
3. PROJENİN TANIMI VE KAPSAMI ...16
4. PROJENİN ARKA PLANI ...17
4.1. Sosyo-ekonomik Durum ... 17
4.2. Sektörel ve Bölgesel Politikalar ve Programlar ... 17
4.3. Kurumsal Yapılar ve Yasal Mevzuat ...18
4.4. Proje Fikrinin Kaynağı ve Uygunluğu...22
4.4.1. Projenin Sektörel ve Bölgesel Kalkınma Amaçlarına Uygunluğu ...22
4.4.2. Projenin Geçmiş, Yürüyen ve Planlanan Diğer Projelerle İlişkisi...22
4.4.3. Projenin Diğer Kurum Projeleri ile İlişkisi ...22
4.4.3.1. Proje ile Eşzamanlı Götürülmesi Gereken Diğer Kurum Projeleri ...22
4.4.3.2. Projede Başka Kurum Projesi İle Fiziki Çakışma Oluşmamasına Yönelik Tedbirler ...22
4.4.4. Projenin İdarenin Stratejik Planı ve Performans Programına Uygunluğu ...23
4.4.5. Proje Fikrinin Ortaya Çıkışı ...23
4.4.6. Projeyle İlgili Geçmişte Yapılmış Etüt, Araştırma ve Diğer Çalışmalar ...26
5. PAZAR ARAŞTIRMASI VE PAZARLAMA PLANI ... 26
5.1. Pazar ve Talep Analizi...26
5.1.1. Manda Yetiştiriciliği ...26
5.1.2. Dünyada Manda Yetiştiriciliği ...29
5.1.3. Türkiye’de Manda Yetiştiriciliği ...33
5.1.4. Diyarbakır’da Manda Yetiştiriciliği ...34
5.1.5. Türkiye’de Mevcut Hayvansal Üretim Durumu ve Beklentiler ...35
5.1.6. Talebi Etkileyen Faktörler ...37
5.1.6.1. Talebin Geçmişteki Eğilimi ... 38
5.1.6.2. Mevcut Talep Düzeyi ... 38
5.1.7. Pazarlama Hedefleri ve Stratejileri ... 38
5.1.7.1. Pazarın Ürün Gruplarının Belirlenmesi ... 38
5.1.7.2. Pazarlama Stratejisi ve Planı ...39
5.1.7.3. Rekabet Yapısı ve Satış İmkânı ...40
5.1.7.4. Talep Tahmini ve Gelecekteki Gelişim Potansiyeli ...40
5.1.7.5. Talep Tahminlerine Temel Teşkil Eden Varsayımlar, Çalışmalar Ve Kullanılan Yöntemler ... 41
6. ÜRETİM VE SATIŞ PROGRAMI ... 42
6.1. Üretim Bilgileri ve Programı ...42
6.1.1. Hayvanların Seçimi ve Tedariki ...43
6.1.2. Üretim Modeli ...43
İÇİNDEKİLER
6.1.3. Mandaların Beslenme Programları ve Rasyon Uygulamaları ...44
6.2. Satış Bilgileri ve Programı ...45
6.2.1. Ürünlerin Satış Şeması ...45
6.2.2. Ürünlerin Satış Planı ...46
6.2.3. Ürünlerin Satış Fiyatları ...46
6.3. Pazarlama Stratejisi ...47
7. KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE ÇEVRESEL ETKİLER ... 47
7.1. Fiziksel ve Coğrafik Özellikler ...49
7.1.1. Coğrafi Yerleşim ...49
7.1.2. İklim ... 50
7.1.3. Toprak ve Arazi Yapısı ... 51
7.1.4. Bitki Örtüsü ... 51
7.1.5. Su Kaynakları ... 51
7.2. Ekonomik ve Fiziksel Altyapı ... 51
7.3. Sosyal Altyapı ... 51
7.4. Kurumsal Yapılar ...54
7.5. Çevresel Etkilerin Ön-değerlendirmesi...54
7.6. Alternatifler, Yer Seçimi ve Arazi Maliyeti (Kamulaştırma Bedeli) ...55
8. TEKNİK ANALİZ VE TASARIM ... 55
8.1. Kapasite Analizi ve Seçimi ...55
8.2. Alternatif Teknolojilerin Analizi ve Teknoloji Seçimi ... 56
8.3. Seçilen Teknolojinin Çevresel Etkileri, Koruma Önlemleri ve Maliyeti ... 56
8.4. Proje Teknik Tasarımı ... 56
8.4.1. Makine ve Donanım Özellikleri ... 56
8.4.2. Manda Yetiştirme Tesisi Yerleşim Düzeni ...57
9. KONVANSİYONEL MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ YATIRIM FİZİBİLİTESİ ...61
9.1. Yatırım Giderleri... 61
9.1.1. Sabit Yatırım Giderleri ... 61
9.1.1.1. Arazi Alım Gideri... 61
9.1.1.2. Etüd-Proje Giderleri ... 61
9.1.1.3. İnşaat Giderleri ...62
9.1.1.4. Alet-Ekipman Alımı Gideri ...63
9.1.1.5. Canlı Hayvan Alımı Giderleri ...63
9.1.1.6. Demirbaş Alımı Giderleri ...64
9.1.1.7. Taşıt Alımı Giderleri ...64
9.1.1.8. Montaj Giderleri ...64
9.1.1.11. Sabit Yatırım Giderleri Tablosu ...64
9.1.2. Üretim Dönemi Giderleri ... 66
9.1.2.1. Personel ve İşçilik Giderleri ... 66
9.1.2.2. Yem Alımı Giderleri ... 66
9.1.2.3. Sağlık ve Veteriner Hizmeti Giderleri ...67
9.1.2.4. Elektrik, Su ve Yakıt Giderleri ...67
9.1.2.5. Tamir, Bakım ve Onarım Giderleri ...67
9.1.2.6. Hayvan Nakliyesi ve Sigortası Giderleri ... 68
9.1.2.7. Satış ve Pazarlama Giderleri ... 68
9.1.2.8. Genel Yönetim Giderleri ... 68
9.1.2.9. Genel Giderler ... 69
9.1.2.10. Beklenmeyen Giderler ... 69
9.1.2.11. Amortisman Giderleri ... 69
9.1.2.12. Yatırım Dönemi Faiz Giderleri ... 69
9.1.2.13. Üretim Dönemi Toplam Giderleri ... 69
9.2. Yatırımın Toplam Maliyeti ... 71
9.3. Yatırım Gelirleri ... 71
9.3.1. Üretim Gelirleri ... 71
9.3.2. Tarım ve Orman Bakanlığı Tarafından Verilen Hayvan Başına Destekleme Gelirleri ...73
9.4. Gelir-Gider Tablosu ...73
9.5. Nakit Akım Tablosu ...73
9.6. Yatırımın Yıllara Göre Dağılımı ...73
9.7. Yatırımın Finansmanı ve Finansal Analizi ...78
9.7.1. Finansman İhtiyacı ve Kaynak Planlanması ...78
9.7.2. Sermayenin (Yatırımın) Karlılığı ...78
9.7.3. Geri Dönüş Süresi (ROI) ... 81
9.7.4. Net Bugünkü Değeri (NBD) ... 81
9.7.5. İç Karlılık Oranı (İKO) ... 83
9.7.6. Yatırımın Devlet Bütçesi Üzerindeki Etkisi ... 83
9.8. Yatırımın Ekonomik Analizi... 83
9.8.1. Katma Değer Etkisi ... 83
9.8.2. İstihdama Etkisi ... 85
9.9. Sosyal Analizi ... 85
9.10. Bölgesel Analizi ... 85
İÇİNDEKİLER
9.11. Duyarlılık Analizi ... 85
9.12. Fizibilite Sonuçlarının Değerlendirilmesi ... 88
10. ORGANİK MANDA YETİŞTİRİCİLİĞİ YATIRIM FİZİBİLİTESİ ...89
10.1. Yatırım Giderleri ... 89
10.1.1. Sabit Yatırım Giderleri ... 89
10.1.1.1. Arazi Bedeli ... 89
10.1.1.2. Etüd-Proje Giderleri ... 89
10.1.1.3. İnşaat Giderleri ... 90
10.1.1.4. Makine-Ekipman Alımı Gideri ... 91
10.1.1.5. Canlı Hayvan Alımı Giderleri ... 91
10.1.1.6. Demirbaş Alımı Giderleri ...92
10.1.1.7. Taşıt Alımı Giderleri ...92
10.1.1.8. Montaj Giderleri ...92
10.1.1.9. Genel Giderler ...92
10.1.1.10. Beklenmeyen Giderler ...92
10.1.1.11. Sabit Yatırım Giderler Tablosu ...92
10.1.2. Üretim Dönemi Giderleri ...94
10.1.2.1. Personel ve İşçilik Giderleri ...94
10.1.2.2. Organik Yem Alımı Giderleri ...94
10.1.2.3. Sağlık ve Veteriner Hizmeti Giderleri ...95
10.1.2.4. Elektrik, Su ve Yakıt Giderleri...95
10.1.2.5. Bakım ve Onarım Giderleri ...95
10.1.2.6. Hayvan Nakliyesi ve Sigortası Giderleri ... 96
10.1.2.7. Satış ve Pazarlama Giderleri ... 96
10.1.2.8. Genel Yönetim Giderleri ... 96
10.1.2.9. Genel Giderler ... 96
10.1.2.10. Beklenmeyen Giderler ... 96
10.1.2.11. Amortisman Giderleri ...97
10.1.2.12. Yatırım Dönemi Faiz Giderleri ...97
10.1.2.13. Kontrol ve Sertifikasyon Giderleri ...97
10.2.Yatırımın Toplam Maliyeti ... 99
10.3. Yatırım Gelirleri... 99
10.3.1. Üretim Gelirleri ... 99
10.3.2. Tarım ve Orman Bakanlığı Hayvan Başına Destekleme Gelirleri ...100
10.4. Gelir-Gider Tablosu ...100
10.5. Nakit Akım Tablosu ...100
10.7.1. Finansman İhtiyacı ve Kaynak Planlanması ...105
10.7.2. Sermayenin (Yatırımın) Karlılığı ...105
10.7.3. Geri Dönüş Süresi (ROI) ...108
10.7.4. Net Bugünkü Değeri (NBD) ...108
10.7.5. İç Karlılık Oranı (İKO) ... 110
10.8. Yatırımın Ekonomik Analizi ... 110
10.8.1. Katma Değer Etkisi ... 110
10.8.2. İstihdama Etkisi ...112
10.9. Sosyal Analizi ...112
10.10. Bölgesel Analizi ...112
10.11. Duyarlılık Analizi ...112
10.12. Yatırım Sonuçlarının Değerlendirilmesi ...115
11. YATIRIM UYGULAMA PROGRAMI VE SÜRESİ (TERMİN PLAN) ... 115
12. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ...116
13. KAYNAKLAR ... 117
14. EKLER ... 119
EK-1. Diyarbakır İlçe ve Köylerdeki Manda Varlığı Haritası ...120
EK-2. Diyarbakır’da Konvansiyonel Ve Organik Manda Yetiştiriciliği İçin Uygun Görülen İlçe ve Köy Haritası ...121
EK-3. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Tesisi Vaziyet Planı ...122
EK-4. Organik Manda Yetiştiriciliği Tesisi Vaziyet Planı ...123
EK-5. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Ahırı Planı ... 124
EK-6. Organik Manda Yetiştiriciliği Ahırı Planı ...125
EK-7. İdari Bina Planı...126
EK-8. Yem Deposu Planı ...128
EK-9. Gübre Çukuru Planı ...131
EK-10. Rampa Planı ...134
EK-11. Silaj Çukuru Planı ...136
EK-12. Tüm Yapım Detayları ...139
KISALTMALAR
AB Avrupa Birliği
ABD Amerika Birleşik Devletleri
BGUS Bölgesel Gelişme Ulusal Strateji Belgesinde
ESK Et ve Süt Kurumu
FDA Birleşik Devletler Gıda ve İlaç Dairesi (Food and Drug Administration) FAO Gıda ve Tarım Organizasyonu (Food and Agriculture Organization)
GAP Güneydoğu Anadolu Bölgesi Projesi
GAPUTAEM GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü GSMH Gayri Safi Millî Hâsıla
IPARD Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma Programları
İKO İç Karlılık Oranı
İO İndirgeme (İskonto) Oranı
KKO Kapasite Kullanım Oranı
KKYDP Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi programı
KOSGEP Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı
KSP Kurumsal Stratejik Plan
NBD Net Bugünkü Değer
NNA Net Nakit Akım
NNABD Net Nakit Akımların Bugünkü Değeri
NRC National Research Council
SGK Sosyal Güvenlik Kurumu
SİO Sermaye İstihdam Oranı
TARSİM Tarım Sigortaları
TCMB Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
TİM Türkiye İhracatçılar Meclisi
TKDK Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu
TOB Tarım ve Orman Bakanlığı
TOBDİM Tarım ve Orman Bakanlığı Diyarbakır İl Müdürlüğü
TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu
UNDP Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı
Tablo 1. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) IPARD Kapsamında Verilen AB Hibe Destekleri Tablo 2. Tarım ve Orman Bakanlığı Hibe Destekleri
Tablo 3. Diyarbakır’da Tarımsal Yatırım İçin Uygun Sektörler ve Alanlar Tablo 4. Tarım ve Orman Bakanlığı 2019 Yılı Manda Yetiştiriciliği Destekleri Tablo 5. Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi 2018 Yılı Uygulamaları Tablo 6. Tarım Sigortaları 2019 Yılı Prim Desteği
Tablo 7. TKDK Destekleri ile Diyarbakır’da Kurulan Hayvancılık İşletmeleri ve Kapasiteleri
Tablo 8. TKDK Destekleri ile Diyarbakır’da Kurulan Hayvansal Ürünleri İşleme Tesisleri ve Kapasiteleri Tablo 9. Anadolu Mandasının Bilimsel Sınıflandırılması
Tablo 10. Anadolu Mandası Vücut ve Verim Özellikleri Tablo 11. Dünya Büyükbaş Hayvan Varlığı
Tablo 12. Kıtalara Göre Manda Varlığı (Baş)
Tablo 13. Dünyada Ülkelere Göre Manda Varlığı (Baş)
Tablo 14. Türkiye’de Sığır ve Manda Varlığının Yıllara Göre Değişimi Tablo 15. Türkiye’de Bölgelere Göre Manda Varlığı (Baş)
Tablo 16. Türkiye’de İllere Göre Manda Varlığı (Baş) Tablo 17. Diyarbakır İlçeleri Manda Varlığı
Tablo 18. Türkiye’de Hayvan Türlerine Göre Süt Üretim Miktarı
Tablo 19. Türkiye’de Sağılan Büyükbaş Hayvan Sayıları ve Üretilen Süt Miktarı Tablo 20. Türkiye’de Hayvan Türlerine Göre Kırmızı Et Üretim Miktarı
Tablo 21. Türkiye’de Kesilen Büyükbaş Hayvan Sayısı ve Kırmızı Et Üretim Miktarı Tablo 22. Diyarbakır’da Üretilen Süt Miktarı
Tablo 23. Manda Sütü Bileşiminin Diğer Sütlerle Mukayesesi Tablo 24. Manda ve Sığır Etinin Bileşenleri
Tablo 25. İşletme Kapasite Kullanım Oranı Tablo 26. Sağmal Mandaların Üreme Özellikleri Tablo 27. Sağmal Mandaların Verim Özellikleri Tablo 28. İşletmenin Yıllık Sürü Projeksiyonu Tablo 29. İşletmenin 10 Yıllık Sürü Projeksiyonu Tablo 30. İşletmenin 10 Yıllık Üretim Projeksiyonu
TABLOLAR LİSTESİ
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 31. Mandaların Besin Madde İhtiyaçları Tablo 32. Sağmal Mandaların Besin Madde İhtiyaçları Tablo 33. Sağmal Mandaların Rasyon Uygulamaları Tablo 34. İşletmenin Yıllık Yem İhtiyacı
Tablo 35. İlk Yıl Ürün Satış Planı Tablosu Tablo 36. Ürün Satış Fiyatları
Tablo 37. İlçelere Göre Diyarbakır Nüfusu
Tablo 38. Türkiye’de Kurumsal Olmayan Nüfusun İşgücü Durumu Tablo 39. Türkiye’de Sektörlere Göre İstihdam Dağılımı
Tablo 40. Diyarbakır Kurumsal Olmayan Nüfusun İşgücü Durumu Tablo 41. TRC2 Bölgesinde İstihdamın Sektörlere Göre Dağılımı
Tablo 42. TKDK, Tarımsal İşletmelerin Fiziki Varlıklarına Yönelik Yatırımlar İçin Spesifik Uygunluk Kriterleri Tablo 43. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Etüd-Proje giderleri
Tablo 44. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Tesisinin İnşaat Giderleri
Tablo 45. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Tesisinin Makine-Ekipman Giderleri Tablo 46. Canlı Hayvan Alımı Giderler
Tablo 47. Demirbaş Alımı Giderleri Tablo 48. Taşıt Alımı Giderleri
Tablo 49. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Tesisinin Sabit Yatırım Giderleri Tablosu Tablo 50. Personel ve İşçi Giderleri
Tablo 51. Konvansiyonel Yem Alımı Giderleri Tablo 52. Sağlık ve Veteriner Hizmeti Giderleri Tablo 53. Bir Yıllık Elektrik, Su ve Yakıt Giderleri Tablo 54. Bakım ve Onarım Giderleri
Tablo 55. Hayvan Nakliyesi ve Nakliye Sigortası Giderleri Tablo 56. Satış ve Pazarlama Giderleri
Tablo 57. Genel Yönetim Giderleri Tablo 58. Amortisman Giderleri
Tablo 59. İşletme Giderleri Tablosu (10 yıllık)
Tablo 60. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Yatırım Maliyeti
Tablo 63. Tarım ve Orman Bakanlığı Çiğ Süt Destekleme Gelirleri
Tablo 64. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Gelir-Gider Tablosu Tablo 65. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Nakit Akım Tablosu
Tablo 66. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği İşletmesi Yatırımının Yıllara Göre Dağılımı Tablo 67. Projenin Finansman İhtiyacı ve Kaynak Planlanması
Tablo 68. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Yıllara Göre Kar/Zarar Tablosu Tablo 69. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının 14 Yıllık Karlılık Hesabı Tablo 70. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Geri Ödeme Süresi
Tablo 71. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Net Bugünkü Değer Tablosu Tablo 72. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının İç Karlılık (Verimlilik) Oranı Tablosu Tablo 73. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Katma Değer Analizi Tablosu
Tablo 74. Gelirlerin % 10 Oranında Artması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 75. Gelirlerin % 10 Oranında Azalması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 76. Giderlerin % 10 Oranında Artması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 77. Giderlerin % 10 Oranında Azalması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 78. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Fizibilite Sonuçları
Tablo 79. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Etüd-Proje giderleri Tablo 80. Organik Sağmal Manda Yetiştiriciliği Tesisinin İnşaat Giderleri
Tablo 81. Organik 50 Başlık Sağmal Manda Yetiştiriciliği Tesisi Makine-Ekipman Giderleri Tablo 82. Canlı Hayvan Alımı Giderleri
Tablo 83. Demirbaş Alımı Giderleri Tablo 84. Taşıt Alımı Giderleri
Tablo 85. Organik Manda Yetiştiriciliği Tesisinin Sabit Yatırım Giderleri Tablosu Tablo 86. Personel ve İşçi Giderleri
Tablo 87. Organik Yem Alımı Giderleri Tablo 88. Sağlık ve Veteriner Hizmeti Giderleri Tablo 89. İşletmenin Bir Yıllık Yakıt Gideri Tablo 90. Bakım ve Onarım Giderleri
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 91. Hayvan Nakliyesi ve Nakliye Sigortası Gideri Tablo 92. Satış ve Pazarlama Giderleri
Tablo 93. Genel Yönetim Giderleri Tablo 94. Amortisman Giderleri
Tablo 95. Organik Manda Yetiştiriciliği Kontrol ve Sertifikasyon Giderleri Tablosu Tablo 96. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Giderleri Tablosu (10 yıllık) Tablo 97. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Yatırım Maliyeti
Tablo 98. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Üretim Gelirleri Tablosu (10 yıllık) Tablo 99. Tarım ve Orman Bakanlığı Hayvan Başına Destekleme Gelirleri (Canlı hayvan) Tablo 100. Tarım ve Orman Bakanlığı Çiğ Süt Destekleme Gelirleri
Tablo 101. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Gelir-Gider Tablosu Tablo 102. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesinin Nakit Akım Tablosu
Tablo 103. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesi Yatırımının Yıllara Göre Dağılımı Tablo 104. Projenin Finansman İhtiyacı ve Kaynak Planlanması
Tablo 105. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Kar/Zarar Tablosu
Tablo 106. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının (Sermayenin) 14 Yıllık Karlılık Hesabı Tablo 107. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Geri Ödeme Süresi
Tablo 108. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Net Bugünkü Değer Tablosu Tablo 109. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının İç Karlılık (Verimlilik) Oranı Tablosu Tablo 110. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Katma Değer Analizi Tablosu
Tablo 111. Gelirlerin % 10 Oranında Artması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 112. Gelirlerin % 10 Oranında Azalması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 113. Giderlerin % 10 Oranında Artması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 114. Giderlerin % 10 Oranında Azalması Durumunda Net Bugünkü Değer ve İç Karlılık Oranı Tablosu Tablo 115. Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımının Fizibilite Sonuçları
Tablo 116. Projenin Uygulama Programı ve Süresi (Termin Plan)
Tablo 117. Konvansiyonel ve Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırımı Fizibilitesinin Genel Değerlendirmesi
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1. Diyarbakır İlinin Organik Tarıma Elverişli Alanlar Haritası Şekil 2. Bataklık ve Nehir Mandalarının Sınıflandırılması Şekil 3. Manda Irkları
Şekil 4. Küresel Manda Yetiştirme Bölgeleri ve Buna Karşılık Gelen Yerel Irklar Şekil 5. İşletmenin Ürün Satış Şeması
Şekil 6. Diyarbakır İlçe ve Köylerdeki Manda Varlığı Haritası
Şekil 7. Diyarbakır İli Konvansiyonel ve Organik Manda Yetiştiriciliği Yatırım Yeri Öneri Haritası Şekil 8. Diyarbakır İli Konumu
Şekil 9. Diyarbakır Sıcaklık ve Yağış Grafiği
Şekil 10. Konvansiyonel Manda Yetiştiriciliği İşletmesi Yerleşim Planı Şekil 11. Organik Manda Yetiştiriciliği İşletmesi Yerleşim Planı
FOTOĞRAFLAR LİSTESİ
GRAFİKLER LİSTESİ
Fotoğraf 1. Anadolu Mandası ve Malağına Ait Görüntü Fotoğraf 2. Diyarbakır Anadolu Mandasından Bir Görünüm Fotoğraf 3. Manda Kaymağı
Fotoğraf 4. Manda Eti ve Sucuğu
Fotoğraf 5. Organik Meradan Bir Görünüm
Grafik 1. Yıllar İtibariyle İşletme Gelirleri (Konvansiyonel) Grafik 2. Yıllar İtibariyle İşletme Gelirleri (Organik)
1. YÖNETİCİ ÖZETİ
Bu çalışmada; manda yetiştiriciliğinin genel özellikleri ile dünyada, ülkemizde ve Diyarbakır’daki mevcut manda varlığı, pazar durumu ve ekonomik üretim koşulları ince- lenerek, reel fiyat değerleri ve bilimsel yöntemler kullanı- larak konvansiyonel ve organik yetiştirme modellerinde yatırım fizibilitesi hazırlanmıştır.
Tarım ve Orman Bakanlığı Diyarbakır İl Müdürlüğü’
nden Diyarbakır İli’ndeki manda varlığının köylere göre dağılımı verileri tedarik edilmiş ve proje ekibi olarak ya- pılan değerlendirmeler sonucunda manda yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı Diyarbakır ilçe ve köylerine saha zi- yaretleri gerçekleştirilmiştir. Elde edilen veriler ve yapılan gözlemler bilimsel yöntemlerle değerlendirilmiştir. Yapılan bilimsel değerlendirmeler sonucunda Diyarbakır’da yatı- rıma alınacak konvansiyonel veya organik manda yetiş- tiriciliği işletmesi kapasitesinin 50 baş sağmal manda olacağına karar verilmiştir. Kapasite belirlemede mevcut işletmelerin kapasite durumları, pazar koşulları, yatırımın karlılığı ve geri dönüş süresi ile olası risk etmenleri göz önüne alınmıştır. Proje uygulama yeri olarak belirli bir alanı seçmek yerine ildeki mevcut manda varlığının yoğun ola- rak yapıldığı yerler ile manda yetiştiriciliğine uygun köy ve ilçeler belirlenerek haritalandırılmıştır. Bu kapsamda “Di- yarbakır Mevcut Manda Varlığı Haritası” ve “Diyarbakır’da Konvansiyonel ve Organik Manda Yetiştiriciliği Öneri Hari- tası” hazırlanmıştır. Konvansiyonel ve Organik Yetiştirme modellerindeki iki farklı tesis için hazırlanan mimari pro- jeler doğrultusunda işletmelerin sabit yatırım giderleri he- saplanmıştır. Tesiste kullanılacak alet-ekipman makine ve diğer gerekli donanımlar belirlenerek firmalardan alınan güncel fiyat teklifleri göz önüne alınarak işletme model- lerine ait yatırım giderleri hesaplanmıştır. Her iki projenin
detaylı mimari çizimleri ekler bölümünde sunulmuştur. İş- letmede yetiştirilecek hayvanların satın alınması, yetişti- rilmesi, bakım-beslenmesi, ürün-üretim projeksiyonu vb.
teknik bütün hesaplamalar yapılmıştır. Üretim aşamasın- da, işletmeler için gelir gider analizleri yapılarak projelerin toplam yatırım maliyetleri ile diğer ekonomik analizler de gerçekleştirilmiştir.
Sabit yatırım giderleri bakımından her iki üretim modeli karşılaştırıldığında; konvansiyonel manda yetiştiriciliğinin organik yetiştiriciliğe göre yaklaşık % 6 daha yüksek oldu- ğu görülmektedir. Projenin ekonomik ömrü her iki üretim modelinde benzer (14 yıl 8 ay ve 14 yıl 6 ay) bulunmuştur.
Yatırımın ekonomik ömrü süresince organik manda yetiş- tiriciliği yatırım karlılığının konvansiyonel yetiştiricilikten daha fazla olduğu belirlenmiştir. Projede; Yatırımın Geri Dönüş Süresi, Net Katma Değeri, Net Bugünkü Değeri, Net Kar ve İç Karlılık Oran değerleri incelendiğinde; orga- nik manda yetiştiriciliğinin daha karlı bir yatırım olacağını göstermektedir. Mandaların genel olarak zor iklim koşul- larına kolay bir şekilde uyumu ve diğer hayvanlara (sığır ve küçükbaş hayvanlar) göre hastalıklara karşı daha di- rençli olmaları organik yetiştirme için büyük avantaj oluş- turmaktadır. Ancak organik manda yetiştiriciliğinin bölge için bir ilk, ülkemiz için ise yeni sayılabilecek bir faaliyet olması, yatırımın risk duyarlılığını yükseltebilmektedir.
Sonuç olarak hazırlanan yatırım fizibilitesi çalışması her iki yetiştirme modeli yatırımları için önemli bilgiler içeren bir rehber niteliğindedir. Bu rehberden yararlanılması doğ- ru ve sürdürülebilir bir yatırım için önem arz etmektedir.
Prof. Dr. Muzaffer DENLİ
2. GİRİŞ
Manda yetiştiriciliği yatırım fizibilite çalışmasının amacı; dünyada ve ülkemizdeki manda yetiştiriciliğinin mevcut durumunu ortaya koymak, Diyarbakır’da mev- cut manda yetiştiriciliği potansiyelini belirlemek, pazar durumu ve ekonomik üretim koşullarını inceleyerek, iki farklı üretim modelinde (konvansiyonel ve organik) man- da yetiştiriciliğini bilimsel yöntemlerle tanıtarak, manda yetiştiricilerine, potansiyel faydalanıcı ve yeni girişimcile- re olası yeni yatırımlar için başvuru rehberi oluşturmaktır.
Ülkemiz sahip olduğu coğrafi konumu ve iklim özellikleri bakımından dünyada tarım için en ideal ülkelerden biridir.
Ancak gerek bitkisel ve gerekse hayvansal üretimde sa- hip olduğu potansiyeli istenilen düzeyde kullanamamak- tadır. Bu da hayvansal üretim ve bitkisel üretimde dışa bağımlılığı artırmış durumdadır. Son yıllarda yapılan canlı hayvan, kırmızı et veya yem ithalatı ülke hayvancılığında uygulanan politikaları sorgular hale getirmiştir. Hayvancı- lıkta üretim maliyetinin yüksek olması, hayvancılık koope- ratifleri ve birliklerin beklenen başarıyı gösterememesi ve pazarlama organizasyonunun yetersizliğine bağlı olarak, yüksek pazarlama giderleri hayvancılık işletmelerinin ge- lişmelerini ve üretim alt yapılarının iyileştirilmesini kısıtlı hale getirmiştir.
Diyarbakır ilinde manda yetiştiriciliğinin yoğun olduğu alanlarda yapılan saha çalışmaları ve gözlemler ile elde edilen verilerin bilimsel değerlendirilmesine dayalı olarak hazırlanan bu yatırım rehberinde, konvansiyonel ve orga- nik manda yetiştiriciliği işletmesi yatırımı için elde edilen veriler ve en güncel teknolojilerden yararlanılarak proje- lendirilmiş ve yatırım maliyeti, üretim projeksiyonu, pazar koşulları, yatırımın karlılığı ve sürdürülebilirliği gibi önemli bilgileri içeren bir rehber niteliğinde sunulmuştur.
İlgili kurum ve kuruluşlardan elde edilen istatistiki veriler ile manda yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı işletme- lere yapılan saha ziyaretleri sonucunda TRC2 bölgesinde yer alan Diyarbakır’da yatırıma alınacak konvansiyonel veya organik manda yetiştiriciliği işletmesinin kapasite- sinin 50 baş sağmal manda olacağına karar verilmiştir.
Kapasite belirlemede mevcut işletmelerin kapasite du- rumları, pazar koşulları, yatırımın karlılığı ve geri dönüş süreleriyle olası risk etmenleri göz önüne alınmıştır.
Diyarbakır’da manda yetiştiriciliği çok uzun yıllardan beri yapılmakta olup, tarihi olan bir hayvancılık faaliyetidir.
Özellikle yoğurt, peynir ve kaymak gibi manda ürünlerinin tüketiciler tarafından beğeni ile tüketilmesi bu üretimin ekonomik bir faaliyet olarak hızlı bir şekilde yaygınlaşa- bileceği varsayımını güçlendirmektedir. Bu perspektiften bakıldığında üretilen konvansiyonel veya organik olarak elde edilecek manda ürünlerinin markalaştırılması sadece bölgede değil, ülkemizin diğer bölgelerinde ve dünyada da talep göreceği öngörülmektedir.
Diyarbakır’da yapılan saha çalışmalarına dayalı olarak tavsiye edilen yatırım yerlerinde kurulacak 50 baş kapasi- teli manda yetiştiriciliği işletmesi için yapılan teknik, mali ve ekonomik analizler sonucunda; konvansiyonel manda yetiştiriciliğinde; yatırımın karlılığı % 45,7 olup, yatırımın geri dönüş süresi 4 yıl 2 ay ve yatırımın 14 yıllık net bu- günkü değerinin ise 6.708.313 TL olduğu tespit edilmiştir.
Organik manda yetiştiriciliğinde ise bu değerler sırasıyla;
% 32,7 olup, 3 yıl 11 ay ve 7.480.288 TL olarak bulunmuş- tur.
Hazırlanan yatırım fizibilitesi sonuçları incelendiğinde;
Hayvancılık yatırımları işletmelerin karlılığı ve sürdü- rülebilirliği için büyük önem taşımaktadır. Bu yüzden yatırıma karar vermeden önce bir yatırım fizibilite rehberinin kapsamlı bir şekilde yapılması gerekir. Ha- zırlanmış bu yatırım fizibilitesi özellikle Diyarbakır’da yapılacak bir yatırım için mutlaka incelenmesi gereken bir rehber niteliğindedir.
Yapılacak yatırımın üretim modeli (konvansiyonel veya organik) belirlenirken, üretilen ürünlerin sürdürülebilir pazar koşullarının mutlaka incelenmesi gerekir.
İşletmenin kapasitesi belirlenirken ilgili kurum ve kuru- luşların verdikleri destek miktar ve koşullarının mutla- ka incelenmesi gerekir.
Manda yetiştiriciliği yapılacak işletmenin kurulum ye- rinin belirlenmesinde, mutlaka hayvanların doğal dav- ranışlarını rahat bir şekilde gösterebilecekleri, doğal meraları bulunan nehir ve gölet gibi su kaynaklarına yakın yerler tercih edilmelidir.
3. PROJENİN TANIMI VE KAPSAMI
Projenin Adı DİYARBAKIR İLİ HAYVANSAL ÜRETİM YATIRIM FİZİBİLİTESİ
Projenin Amacı
Diyarbakır ili manda yetiştiriciliği faaliyetlerinin konvansiyonel ve organik ta- rım modellerinde ayrı ayrı yatırım fizibilite raporlarını hazırlayarak bu alanda yatırım yapacak üretici ve girişimcilere katkı sağlamaktır.
Projenin Teknik İçeriği
Dünyada ve Türkiye’de manda yetiştiriciliğinin genel yapısı ve mevcut du- rumu ile Diyarbakır’daki manda yetiştiriciliği potansiyeli, pazar durumu ve yatırım koşullarını içeren teknik ve ekonomik bir değerlendirmedir.
Projenin Bileşenleri -
Uygulama Süresi 9 ay
Uygulama Yeri Diyarbakır ve İlçeleri
Proje Sahibi Kuruluş Dicle Üniversitesi
Proje Sahibinin Yasal Statüsü Üniversiteler
Projenin Hedef Kitlesi
Manda yetiştiriciliği yapan üreticiler
Et ve Süt Ürünleri İşleyen Tesisler
Yeni Yatırımcılar
Proje Çıktıları Konvansiyonel ve organik üretim modellerinde manda yetiştiriciliği yatırım fizibilitesi
4. PROJENİN ARKA PLANI
4.1. Sosyo-Ekonomik Durum
Türkiye İhracatçılar Meclisi (TİM) 2016 yılı Tarım Ra- poru verilerine göre; Dünya nüfusunun yaklaşık % 47’si kırsal kesimde yaşamaktadır. Bu oran 2015 yılı itibariy- le Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde % 25, Türkiye’de ise % 27’dir. Dünya genelinde toplam 664 milyon kişi tarımda istihdam edilmektedir. Bu yaklaşık 2.5 milyar toplam is- tihdamın % 30’una karşılık gelmektedir. Dünya nüfusu- nun yarısından fazlasının yaşadığı 20 ülke toplam dünya istihdamının da % 77’ini sağlamaktadır. Tarımsal istihda- mın toplam istihdam içinde % 21 pay aldığı Türkiye, kırsal istihdam büyüklüğünde dünyada 12’nci sırada yer almak- tadır. AB ülkelerinde tarımsal istihdamın toplam istihdam içindeki payı % 5’de kalmaktadır.
Son çeyrek yüzyılda, Türkiye’de tarım ve gıda sektörün- deki büyüme oranı, diğer sektörlerin ihracat ve ithalatla- rına paralel bir seyir izlemiştir. Sektör özellikle sebze ve
meyve üretimini ve ihracatını artırırken, işlenmiş ürünleri ithal etmeye devam etmiştir. Tarımda bitkisel üretim her açıdan ağır basmaktadır. Toplam tarımsal üretim içindeki 1/3 lük bir paya sahip olan hayvancılık, ülkemizin sosyal ve ekonomik gelişmesinde stratejik bir öneme sahiptir.
Hayvancılık faaliyeti genel olarak gıda üretimi, sanayiye hammadde sağlama ve başta kırsal bölgelerde yaşayan insanlara istihdam sağlama gibi önemli rollere sahiptir.
Türkiye’de hayvansal ürünlerin ihracatı çok düşük dü- zeydedir. İhracat sınıra yakın olan bölgelerde kısıtlı dü- zeyde yapılmaktadır. En fazla ihracatı yapılan hayvansal ürünler tavukçuluk sektörü ürünleridir. Ancak yem mali- yetinin yüksek olması, dış politikalar ve mevzuat tavuk- çuluk sektörünün ihracat pazarlarında rekabet gücünü azaltmaktadır.
4.2. Sektörel ve Bölgesel Politikalar ve Programlar
Diyarbakır İli’nin ekonomisi büyük ölçekte tarıma da- yanmakta olup, brüt gelirin yaklaşık olarak % 40’ı tarım- dan, % 10’u ise sanayiden karşılanmaktadır. Diyarbakır ili, 2008-2012 yılları arasında GAP Eylem planı kapsamında cazibe merkezlerinden biri olarak belirlenmiştir. 2014- 2018 tarihleri arasındaki 10. Kalkınma Planı’nda tarım ve sanayi sektörlerinde rekabet edebilirliğin arttırılması ve sürdürülebilirliğin sağlanması noktasında kaynakların etkin ve verimli bir biçimde kullanımının temin edilmesi- ne özel önem atfedilmiştir. Ayrıca Türkiye Sanayi Strateji Belgesi (2015-2018), kırsal kalkınmada ve tarımda ve- rimliliğin arttırılmasına özel atıfta bulunan Türkiye Ulusal Kırsal Kalkınma Stratejisi (2014- 2020) Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından belirlenmiş olan entegre su yönetimi politika ve stratejileri de 10. Kalkınma Planı ile çizilen kay- nak verimli ekonomilere dönüşümü destekler niteliktedir.
Güneydoğu Anadolu Bölgesi Projesi (GAP) kapsamında Bölgede Tarıma Dayalı Sanayide Entegre Kaynak Verimli- liği Projesi (EKV), T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı (GAP BKİ) tarafından, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile iş bir- liği içerisinde yürütülmektedir. Projenin ana amacı, GAP Bölgesi’nde tarıma dayalı sanayi alanlarında, üretim fak- törlerinin ve üretim kaynaklarının daha etkin ve verimli
bir biçimde kullanılması suretiyle, rekabet edebilirliğin arttırılmasına katkıda bulunmaktır. Benzer şekilde Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu’nun (TKDK) 10. Kalkınma Planı’nın yukarıda belirtilen politikalara kat- kı sağlayacak şekilde faaliyetlerini sürdürmektedir. TKDK ulusal kalkınma plan, program ve stratejilerinde öngörü- len ilke ve hedefler çerçevesinde, Avrupa Birliği ve ulusla- rarası kuruluşlardan sağlanan kaynaklarla kırsal kalkınma programlarının uygulanmasına yönelik faaliyetleri gerçek- leştirmektir. Bu amaç doğrultusunda, TKDK, Avrupa Birliği Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma Programları (IPARD I ve IPARD II) ile hayvancılık üretim işletmelerine ve gıda işleme tesislerine yatırımları desteklemektedir.
GAP Projesi kapsamında su ve toprak kaynaklarının ge- liştirilmesi ile sosyal ve ekonomik kalkınmanın amaçlan- dığı bölgede Diyarbakır % 25 sulanabilir alan ve sulama hedefleri açısından en büyük paya sahip illerden birisidir.
Sulama alanlarının genişlemesiyle birlikte tarımsal üre- timde artış ve bununla beraber sanayinin de gelişmesi beklenmektedir. Bölgeler arası gelişmişlik farklarını azalt- maya yönelik uygulanan politikalar ile Diyarbakır yatırım ve teşviklerden en fazla yararlanan illerin başında gelmiş- tir.
4.3. Kurumsal Yapılar ve Yasal Mevzuat
Tarım ve Orman Bakanlığı’nca, GAP bölgesi illerindeki mevcut hayvancılık işletmelerinin altyapılarını geliştirme- leri için ahır yapımı, hayvan ve makine alımı gibi yatırımlar için yüzde 50 hibe desteği sağlamaya devam etmektedir.
Ayrıca, GAP Bölgesi’nde Tarım ve Tarıma Dayalı Sanayi- de Entegre Kaynak Verimliliği Projesi (EKV) kapsamında Karacadağ Kalkınma Ajansı ile T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı (GAP BKİ) ile imzalanan protokole göre Ajans tarafından 2019 Yılı “Tarıma Dayalı Sanayide Entegre Kaynak Verimliliği Mali Destek Programı” yürütülmektedir. Bu programda ile bitkisel üretim yanında koyun sütü ve diğer süt çeşitleri (keçi, inek ve manda sütü) öncelikli olmak üzere birincil üretim sonrası değer zincirlerinde yer alan tarıma daya- lı sanayi işletmelerinin ve bu işletmelerin faaliyetlerinde zorunlu olan depolama ve lojistik operasyonlarının verim- liliğinin artırılması; bu sayede bölgenin potansiyellerinin değerlendirilerek ulusal ve uluslararası pazarlara erişimi- nin iyileştirilmesi hedeflenmektedir.
Ülkemizde farklı kurumların değişik alanlarda olmak üzere manda yetiştiriciliğine hibe ve krediler yanında hay- van başına ve ürünlerine çeşitli destekler vermektedirler.
Bu desteklerden yeni yatırımcılar ile hâlihazırda söz ko- nusu hayvancılık faaliyetini gerçekleştiren üreticiler fay- dalanabilmektedir.
TKDK, Tedbir-101-Tarımsal işletmelerin fiziki varlıkla- rına yönelik yatırımların yeniden yapılandırılması ve top- luluk standartlarına ulaştırılması yönelik yatırımlar tedbiri kapsamında 101-1 süt üreten tarımsal işletmeler ile 101-2 kırmızı et üreten tarımsal işletmeleri için yatırım alt tedbi- ri kapsamında 10-120 baş süt ineği ve sağmal manda ye- tiştiriciliği yatırımları için hibe desteği vermektedir. Yapım işleri (inşaat, elektrik, tesisat vb.) , makine ekipman alım- ları, hizmet alımları (yapım işleri projelerinin hazırlanması, proje dosyası hazırlama ve proje yürütme, sertifikasyon vb.) hibe kapsamındadır (Tablo 1).
Tarım ve Orman Bakanlığı, GAP projesi kapsamında 2019-2023 yılları arasında yapılacak 10-50 baş işletme kapasiteli büyükbaş hayvancılık işletmeleri yatırımlarında hayvan alımı, inşaat ile makine-ekipman alımlarında % 50 hibe desteği vermektedir. Bu desteklerin kapsamı ve
diğer detaylı bilgiler Tablo 2’de verilmiştir. Bakanlığın bu destekleri yanında Tarım ve Orman Bakanlığı Diyarbakır İl Müdürlüğü (TOBDİM) manda yetiştiriciliğini tarımsal yatırıma uygun hayvancılık faaliyeti olarak belirlemiştir (Tablo 3).
Tedbir Adı Sektör Kodu Sektör Adı Destek Oranı
Tarımsal İşletmelerin Fiziki Varlıklarına Yönelik Yatırım- lar (101)
101-1 Süt Üreten Tarımsal İşletmeler
% 40-70 101-2 Kırmızı Et Üreten Tarımsal İşletmeler
Tablo 1. Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) IPARD Kapsamında Verilen AB Hibe Destekleri*
* TKDK süt, et ve yumurta sektörleri için hibe destek miktarını 5.000 ile 500.000 Avro arası olarak belirlemiştir (Bu çağrı için Avro kuru 1 Avro = 6,04 TL olarak sabitlenmiştir).
Sektör Adı Açıklama
Hayvancılık
Manda yetiştiriciliği için il de hayvansal ürünlerin tüketimi için uygun şartları taşımaktadır. İlin kuzey bölgelerinde doğal şartlardan dolayı keçi yetiştiri- ciliğine uygun konumdadır. Ayrıca il de organik üretim alanlarının artacağı göz önüne alınırsa hayvansal orjinli gübrenin depolanması ve paketlenmesi ile ilgili yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır.
Tablo 3. Diyarbakır’da Tarımsal Yatırım İçin Uygun Sektörler Ve Alanlar (TOBDİM) Tablo 2. Tarım ve Orman Bakanlığı Hibe Destekleri
Destek Kapsamı
Damızlık Manda Yetiştiricileri Birliği’ne üye olan gerçek ve tüzel kişi üreticilerin yapacakları, 150 baş kapasiteye sahip, damızlık manda düve üretimi ve ticari gebe manda satışı için yeni işletme kurulması veya mevcut işletmelerin kapasitelerinin 150 baş olacak şekilde artırılma- sı ve bu işletmelerin rehabilitasyon yatırımlarını kapsar.
Kimler Başvurabilir Damızlık manda yetiştiricileri birliğine üye gerçek ve tüzel kişiler
Yatırım Konuları, Destek Oranı
İnşaat Yeni inşaat yapımı, rehabilitasyon ve kapasite artı-
rımı, %50,
Hayvan Alımı Damızlık dişi manda ve manda boğası alımı-%50,
Makine Alet-Ekipman Alımı Yem Karma ve Dağıtma makinesi ile Gübre Sıyırı- cı-%50,
Gerçek Kişiler Başvuru tarihinden en az bir yıl önce Bakanlık Türkvet veri tabanına veya Koyun Keçi Kayıt Sistemine kayıtlı olan ve başvuru tarihinde ise en az 10 en fazla 49 baş anaç sığır veya en az 100 en fazla 200 baş anaç koyun-keçi kapasiteli aktif işletmesi olan bireyler.
Tüzel Kişiler
Başvuru tarihinden en az bir yıl önce Bakanlık Türkvet veri tabanına veya Koyun Keçi Kayıt Sistemine kayıtlı olan ve başvuru tarihinde ise en az 10 en fazla 50 baş anaç sığır veya en az 100 en fazla 200 baş anaç koyun-keçi kapasiteli aktif işletmesi olan tüzel kişiler, destekleme konularına tüzel kişilik olarak başvurabilirler;
Tarım ve Orman Bakanlığı manda yetiştirilen işletmelere hayvan başına destek primleri vermektedir. 2019 yılı hayvan başına verilen destekler Tablo 4’de verilmiştir.
T.C. Ziraat Bankası A.Ş. ve Tarım Kredi Kooperatiflerin- ce Tarımsal Üretime Dair Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi Kullandırılmasına İlişkin Uygulama Esasları Tebli- ğinde (No: 2018/16) manda yetiştiriciliğine yönelik kredi koşullarını belirlemiştir. Karar kapsamında üreticilere faiz indirimli işletme ve yatırım kredisi kullandırılabilmesi için;
beş baş ve üzeri kapasitede, manda işletmesi kurmaları veya işletme kapasitesini bu sayının üzerine çıkarmaları gerekmektedir.
Banka tarafından kullandırılacak krediler manda alımla- rı, barınak yapımı ve tadilatı, yem hazırlama ünitesi, balya makinesi, çayır biçme makinesi, silaj makinesi, hayvan yatağı, travay, gübre yönetimi ile ilgili altyapı ve alet-ekip- man alımı, işletmenin kendi elektrik ihtiyaçlarını yenilene- bilir enerji kaynaklarından (güneş ve biyokütle) üretmek için gerekli olan tesis ve alet-ekipman alımı, kurulu işlet- melerin münferit alet, ekipman alımları ve diğer yatırım giderleri ile sütçü ve kombine ırklarda süt sağım ünitesi ve süt soğutma tankı alımlarını kapsamaktadır (Tablo 5).
Tablo 4. Tarım ve Orman Bakanlığı 2019 Yılı Manda Yetiştiriciliği Destekleri Destek Verilen
Hayvan
Destek Miktarı
(TL/baş) Destek Süresi Destek Koşulları
Anaç Manda
850 Her yıl Halk Elinde Islah Projeleri kapsamında hayvan genetik kaynaklarının korunması (2 yaş ve üzeri) TAGEM
400 Her yıl
Manda Islah Sistemi (MIS)'ne kayıtlı olmalı ve 2018 yılında en az 4 kez, işletmedeki sağılan hayvanların en az yarısının süt ölçümü yapılmış olmalıdır.
250 Her yıl Manda Islah Sistemi (MIS)'ne kayıtlı olmalı, Damızlığa ayrılan
yavru desteği 200 Her yıl TAGEM Halk Elinde Islah Projeleri kapsamında hayvan genetik kaynaklarının korunması
Manda boğası 850 Her yıl Halk Elinde Islah Projeleri kapsamında hayvan genetik kaynaklarının korunması (2 yaş ve üzeri) TAGEM Malak Desteği (4
ay ve yaş ve üzeri) 350 Her yıl Anne ve babaların Manda Islah Sistemi (MIS)'ne kayıtlı olmalı,
Soy kütüğü Malak 400 Her yıl
Malak desteklemesinin şartlarına ilave olarak; Ma- lakların ana ve babası MIS' a kayıtlı olmalı, Malakların doğduğu işletme, 31 Aralık 2018 tarihine kadar MIS'a kaydedilmelidir.
Manda sütü primi
desteği 0.25 TL/lt süt Her yıl
Üretici örgütüne üye olmak, Türk-Vet’te kayıtlı işletmesi olmak, Üretmiş olduğu çiğ sütü fatura/müstahsil mak- buzu karşılığında Gıda İşletme Onay Belgesine sahip bir süt işleme tesisine satmak.
Kredi ile temin edilecek mandalarda ise Bakanlık kayıt sistemine kaydedilmiş, ilk yavrusuna gebe veya en fazla ilk doğumunu yapmış ve azami kırk sekiz aylık yaşta olma şartları aranmaktadır. Karar kapsamında damızlık düve yetiştiriciliği kredisinden yararlanabilmek için; 50 baş ve üzeri kapasitede manda işletme kurmaları veya işletme kapasitesini 50 baş ve üzerine çıkarmaları gerekmektedir.
Karar kapsamında büyükbaş hayvan besiciliği kredisin- den yararlanabilmek için; manda dâhil olmak üzere 10 baş ve üzerinde besi sığırcılığı işletmesi kurmaları veya işletme kapasitesini 10 baş ve üzerine çıkarmaları isten- mektedir.
Tarımsal faaliyetler sırasında sigorta yapmak isteyen üreticiler Tarım Sigortası (TARSİM) prim desteğinden yararlanabilmektedir. Destek başvurusu yapacak üre- ticilerin; 5488 sayılı Tarım Kanununun 20 nci maddesi (d) bendi ve geçici 2 nci maddesi ile 5363 sayılı Tarım Sigortaları Kanununun 13 üncü maddesi ikinci fıkrasında belirtildiği şekilde, Tarım ve Orman Bakanlığının kayıt sis- temlerine kayıtlı olmaları yasal bir zorunluluktur. Manda yetiştiriciliği için Tarım sigortaları destek kapsamı ve oranı Tablo 6’da sunulmuştur.
Karacadağ Kalkınma Ajansı TRC2 bölgesinde Mali Des- tek Programları kapsamında tarım sektörüne belirlediği alanlarda destek sunabilmektedirler. Bu program kapsa- mında gerçek ve tüzel kişilere, proje veya faaliyetleri için
“Kalkınma Ajansları Proje ve Faaliyet destekleme Yönet-
meliği’nde belirtilen usul ve esaslar dâhilinde “mali ve tek- nik” olmak üzere iki konuda destek sağlanmaktadır. Bu destekler Doğrudan Finansman Desteği, Faiz Desteği ve Faizsiz Kredi Desteği şekillerinde olabilmektedir.
Tablo 6. Tarım Sigortaları 2019 Yılı Prim Desteği (TARSİM, 2019) Tablo 5. Düşük Faizli Yatırım ve İşletme Kredisi 2018 Yılı Uygulamaları (TOB, 2019)
Destek Oranı Destekleme Konuları Destek Kapsamı
Poliçede yazılı olan primin % 50’si Büyükbaş hayvan hayat sigortası
Büyükbaş hayvanlar için ölüm riski ve ek olarak isteğe bağlı olmak üzere hırsızlık ve terör riskleri.
Hayvancılık Kredi Konuları
İndirim Oranı (%)
Kredi üst Limit Yatırım (TL)
Dönemi İşletme Dönemi/Kredisi
Sütçü, Etçi, Kombine Sığır
Yetiştiriciliği
100.000 TL'ye kadar 100 100
12.500.000
100.001-750.000 TL 100 50
50.001-5.000.000TL 75 50
5.000.001-12.500.000TL 50 25
Yaygın Hayvansal Üretim
100.000 TL'ye kadar 100 100
250.000
100.001-250.000 TL 75 50
Damızlık Düve
Yetiştiriciliği - 100 75 7.500.000
Büyükbaş Hayvan
Besiciliği - 50 50 5.000.000
4.4. Proje Fikrinin Kaynağı ve Uygunluğu
4.4.1. Projenin Sektörel ve Bölgesel Kalkınma Amaçlarına Uygunluğu
Bölgesel Kalkınma, Bölgesel Gelişme Ulusal Strateji Belgesinde (BGUS) “ülke kalkınma politikasının bölge ve şehir düzeyinde yapı taşlarını oluşturan; bölgesel ve yerel düzeyde kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplumun karar alma süreçlerine katılmasını ve kaynaklarını kalkınma yö- nünde birlikte harekete geçirmesini esas alan; bölgelerin rekabet gücünün artırılması ve bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması politikaları arasında dengeyi göze- ten; yapısal ve temel bir politika” olarak tanımlanmakta- dır. Bu kapsamda Diyarbakır ve Şanlıurfa illerinden oluşan TRC2 Bölgesi çeşitli teşvik ve desteklerle kalkınması he- deflenmektedir. Bölge ekonomisinin büyük ölçüde bitki- sel üretim ve hayvancılığa dayalı olması bu faaliyetlerin geliştirilmesine öncelik verilmesini zorunlu hale getirmek- tedir. Bu kapsamda Karacadağ Kalkınma Ajansı “Stratejik Planlama” yaklaşımını benimsemiş ve 2016-2020 yıllarını kapsayan Kurumsal Stratejik Planının da (KSP) buna yer vermiştir. TRC2 bölgesinde yapılacak doğru ve isabetli hayvancılık yatırımları bölgenin ekonomik kalkınmasına önemli katkılar sağlayacaktır.
4.4.2. Projenin Geçmiş, Yürüyen ve Planlanan Diğer Projelerle İlişkisi
Bölgemizde hayvancılık ve sanayisinin mevcut duru- mu, sorunları ile sürdürülebilirlik analizini içeren saha fi- zibilite çalışması Karacadağ Kalkınma Ajansının 2014 yılı Doğrudan Faaliyet Desteği Kapsamında sağladığı Mali Destek ile Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bö- lümü tarafından gerçekleştirilmiştir (Proje No: TRC2/14/
DFD/0022). Bu çalışma ile Diyarbakır ili hayvancılık ve sanayisinin mevcut durum tespiti yapılarak belirlenen so- runlara ilişkin çözüm stratejileri geliştirilmiştir. Bu çalışma dışında ilimizde günümüze kadar hayvancılık yatırımları ile ilgili bir yatırım fizibilite çalışması yapılmamıştır. Bu da bölgemizde hayvancılık alanında son yıllarda yapılmış yatırımlarından beklenen düzeyde başarı sağlanamama- sına neden olmuştur. Yatırımcının yararlanabileceği bir fizibilite rehberi olmadığı için inşaatı bitirilen birçok tesis süründürülebilir bir üretime geçememiştir. Ayrıca, ilimizde bölge hayvancılığının mevcut potansiyeli ve üretim düze- yi henüz istenilen düzeyde değildir.
Günümüze kadar bölgemizde organik tarım ile ilgi- li farklı çalışmalar yürütülmüştür. Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen ve GAP Uluslararası Ta- rımsal Araştırma ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü (GAPU- TAEM) tarafından 2011 yılında yürütülen “Diyarbakır İli’nde Organik Tarıma Uygun Alanların Belirlenmesi ve Haritalanması Projesi” ile Diyarbakır İli’nin organik tarım potansiyeli belirlenmiştir. GAP Organik Tarım Değer Zin- ciri Pilot Uygulamaları Mali Destek Programı kapsamın- da GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı’nca yürütülen ve Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından 2016 yılında desteklenen “Organik Etlik Tavuk Yetiştiriciliğinin Yaygın- laştırılması Projesi” Dicle Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü tarafından yürütülmüş ve bölgede pilot uygulama olarak ilk kez organik etlik tavuk yetiştiriciliği yapılmıştır. Aynı Bölüm GAP Kalkınma İdaresi Başkanlığı ve Dicle Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordi- natörlüğü tarafından desteklenen “Organik Keçi Yetiştiri- ciliğinin Yaygınlaştırılması Projesini” de yürütmektedir. Bu projeler bölgede ciddi organik tarım potansiyeli bulunan organik hayvancılık faaliyetinin yaygınlaşmasına önemli katkılar sağlayacaktır.
4.4.3. Projenin Diğer kurum projeleri ile ilişkisi Hazırlanan manda yetiştiriciliği yatırım fizibi- litesi, hayvancılığa hibe, teşvik ve kredi veren kurumlar ile bu kurumlara başvuran yatırımcılara önemli katkı sağ- layacak bir rehber olacaktır. Tarım ve Orman Bakanlığı, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK), Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekle- me İdaresi Başkanlığı (KOSGEB), Kalkınma Ajansları, Zi- raat Bankası vb. kurumlar ile manda yetiştiriciliği yapan üreticiler, manda ürünleri işleyen veya pazarlayan tesisler yatırımlarını yaparken bu rehberden yararlanabilecektir.
4.4.3.1. Proje ile Eşzamanlı götürülmesi gere- ken diğer kurum projeleri
Proje ile eş zamanlı götürülmesi gereken kurum projesi bulunmamaktadır.
4.4.3.2. Projede Başka Kurum Projesi İle Fiziki Çakışma Oluşmamasına Yönelik Tedbirler
Proje ile başka kurum projeleri arasında çakışma bu- lunmamaktadır. Projede işletme kapasitesi belirlenirken
diğer kurumların verdikleri destek ve teşvik koşulları ince- lenmiş ve gereken tüm tedbirler alınmıştır.
4.4.4. Projenin İdarenin Stratejik Planı ve Perfor- mans Programına Uygunluğu
Proje Karacadağ Kalkınma Ajansı’nın “TRC2 (Diyarba- kır-Şanlıurfa) Bölgesi’nin sürdürülebilir kalkınması ve re- kabet gücü açısından önemli fırsatlardan yararlanılması, yatırım ortamına yönelik tehdit ve risklerin önlenmesi, girişimcilik kapasitesinin geliştirilmesi ve büyük hacimli yatırım kararlarının kısa vadede yönlendirilmesi amacıy- la stratejik nitelikli fizibilite çalışmalarının desteklenmesi planına” uygundur. Proje aynı zamanda bu planın “Strate- jik tarım, sanayi ve hizmetler sektörüne yönelik kümelen- me, tedarik ve değer zinciri analizleri ile pazar araştırmala- rını içeren fizibilite çalışmalarının yapılması” programına da uygunluk göstermektedir. Proje ile TRC2 bölgesindeki yatırımcılara konvansiyonel ve organik manda yetiştirici- liği faaliyet alanlarında AR-GE, yenilikçilik ve girişimcilik kapasitesinin geliştirilmesi, ihracatın artırılması ve reka- bet gücünün geliştirilmesine yönelik önemli katkı sun- maktadır. 2013-2018 yıllarını kapsayan Onuncu Kalkınma Planı’nda “Bölgesel gelişme politikalarıyla, bir taraftan bölgesel gelişmişlik farkları azaltılarak refahın ülke sathı- na daha dengeli yayılmasının sağlanması, diğer taraftan tüm bölgelerin potansiyellerinin değerlendirilip rekabet güçlerinin artırılarak ulusal büyümeye ve kalkınmaya kat- kılarının azami seviyeye çıkarılması” amaçlanmıştır. 2018 yılı itibarıyla tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin cari Gayri Safi Millî Hasıla (GSYH) içerisindeki payları sıra- sıyla yüzde 5,8, yüzde 22,2 ve yüzde 61,5 olarak gerçek- leşmiştir.
2019–2023 yıllarını kapsayan On birinci Kalkınma Pla- nı’nda ise “her alanda rekabetçiliği ve verimlilik artışını sağlamaya odaklanmıştır. Plan, istikrarlı ve güçlü ekono- mi, rekabetçi üretim ve verimlilik, nitelikli insan ve güçlü 2 toplum, yaşanabilir şehirler ve sürdürülebilir çevre ile hukuk devleti, demokratikleşme ve iyi yönetişim gelişme eksenleri olmak üzere beş temel eksenden oluşmakta- dır. Bu yaklaşımla, imalat sanayiinde belirlenen öncelikli sektörler başta olmak üzere yerli üretimin artırılması ve sanayileşmenin hızlandırılması öngörülmektedir. Önce- likli sektörlere ilaveten tarım, turizm ve savunma sanayii kalkınma planında öncelikli gelişme alanları olarak belir- lenmiştir. Kalkınma planına göre “Küçük aile işletmeleri- nin büyükbaş hayvancılıkta 10, küçükbaş hayvancılıkta
300 hayvan kapasitesine ulaştırılmasını teminen barı- nakların modernizasyonu ve genişletilmesi, hayvan, alet ve ekipman alımı desteklenecektir.” On Birinci Kalkınma Planında teknoloji kullanımı, işgücü becerileri, şirketlerin yönetim kalitesi, yatırım ortamı, yenilikçiliği ve girişim- ciliği destekleyen teşvikler, finansmana erişim kolaylığı gibi politika alanlarında öngörülen ve hayata geçirilecek tedbirlerle TFV, ülke düzeyinde ve ana üretim sektörleri olan tarım, sanayi ve hizmetlerde artırılması ve bu sek- törlerin daha rekabetçi olması hedeflenmektedir. Başta yüksek katma değerli tıbbi ve aromatik bitkilerde olmak üzere, ürün güvenilirliği, çeşitliliği ve üretimini artırmak amacıyla, iyi tarım uygulamaları, organik tarım, sözleşmeli üretim, kümelenme, araştırma, pazarlama ve markalaşma faaliyetleri desteklenecektir. IPARD ve Kırsal Kalkınma Yatırımlarının Desteklenmesi programı (KKYDP) Prog- ramları kapsamında kırsal tarım, kırsal ekonomik altyapı yatırımları ile çiftlik faaliyetlerinin geliştirilmesi, kırsal tu- rizm, el sanatları ve kırsalda bilişim uygulamalarına yöne- lik destekler sürdürülecektir.
GAP Kalkınma İdaresi Başkanlığı 2018-2022 yılları stratejik planında gem organik tarım hem de yeni ino- vatif çalışmaların destekleneceği belirtilmiştir. Planda;
GAP Bölgesi için rekabet odaklı bölgesel kalkınma gün- demlerinin geliştirilmesine yönelik çalışmaların yapılması, Bölge’de organik tarım ve nitelikli gıda ürünleri gibi katma değeri yüksek ürünlerin geliştirilmesi, üretimi, markalaş- ması ve pazarlanmasına ilişkin çalışmaların yapılması veya yaptırılması yönelik projelerin uygulanacağı belirtil- miştir.
Karacadağ Kalkınma Ajansının 2016-2020 yıllarını kapsayan “Stratejik Planlama” yaklaşımında Bölgesel Kalkınma, Bölgesel Gelişme Ulusal Strateji Belgesi’ndeki (BGUS) “ülke kalkınma politikasının bölge ve şehir düze- yinde yapı taşlarını oluşturan; bölgesel ve yerel düzeyde kamu kesimi, özel kesim ve sivil toplumun karar alma süreçlerine katılmasını ve kaynaklarını kalkınma yönünde birlikte harekete geçirmesini esas alan; bölgelerin rekabet gücünün artırılması ve bölgeler arası gelişmişlik farkları- nın azaltılması politikaları arasında dengeyi gözeten; ya- pısal ve temel bir politika” benimsenmiştir.
4.4.5. Proje Fikrinin Ortaya Çıkışı
Son yıllarda Diyarbakır’da hayvancılık sektörünü geliş- tirmek amacıyla önemli kaynaklar ayrılmış ve ciddi yatı-
rımlar yapılmıştır. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın bölgesel kalkınma programları ile AB, IPARD programı kapsamın- da sağlanan mali kaynaklar ile önemli hayvancılık yatı- rımları gerçekleştirilmektedir. Ayrıca GAP Bölge Kalkınma İdaresi Başkanlığı gerek kendisi ve gerekse de bölgede bulunan Kalkınma Ajansları ile birlikte organik hayvancılık basta olmak üzere birçok inovatif (yenilikçi) hayvancılık
faaliyeti projelerine ciddi düzeyde mali destek sağlamak- tadır. Bu destekler sayesinde Diyarbakır’da başta süt ve besi sığırcılığı olmak üzere koyun ve keçi işletme sayısın- da önemli artışlar meydana gelmiştir. TKDK destekleri ile Diyarbakır’da kurulan hayvancılık işletme sayıları ve ka- pasiteleri Tablo 7’ de verilmiştir.
Günümüze kadar 50-250 baş arası kapasitelerde 78 adet sığır besiciliği, 42-120 baş arası kapasitelerde 22 adet sığır süt hayvancılığı işletmesi, 100-500 baş ara- sı kapasitelerde 4 adet koyunculuk işletmesi, 200-500 baş arası kapasitelerde 12 adet süt keçiciliği işletmesi, 19.600-50.000 adet arası kapasitelerde 11 adet etlik piliç
(broyler) üretim kümesi ve 3936 adet kapasiteli 1 adet hindi üretim kümesi kurulmuştur (TKDK, 2019).
TKDK destekleri ile Diyarbakır’da 2 adet süt işleme, 1 adet süt toplama merkezi, 3 adet kanatlı kesimhanesi ve 1 adet büyükbaş ve küçükbaş hayvan kesimhanesi ve et parçalama tesisi kurulmuştur (Tablo 8).
Tablo 7. TKDK Destekleri ile Diyarbakır’da Kurulan Hayvancılık İşletmeleri ve Kapasiteleri (TKDK, 2019)
Tablo 8. TKDK Destekleri ile Diyarbakır’da Kurulan Hayvansal Ürünleri İşleme Tesisleri ve Kapasiteleri (TKDK, 2019) Yatırım Sektör Alt Sektör İşletme Sayısı Kapasite Aralıkları (Baş) Toplam Kapasite (Baş)
Besicilik Sığır 78 50-250 12.172
Süt Hayvancılığı Sığır 22 42-120 2.129
Süt Hayvancılığı Koyun 4 100-500 1.400
Süt Hayvancılığı Keçi 12 200-500 5.520
Kanatlı Etlik Piliç 11 19.600-50.000 346.806
Kanatlı Hindi 1 3936 3936
Yatırım Sektör Alt Sektör İşletme Sayısı
(Adet) Kapasite Toplam Kapasite
Süt İşleme Peynir 1 40 ton 40 ton
Süt İşleme Dondurma 1 10 ton 10 ton
Süt Toplama
Merkezi - 1 70 ton 70 ton
Et İşleme Kanatlı Kesimhane 3 1000-2000 adet/saat 4000 adet/saat
Kesimhane ve Et Parçalama
Büyükbaş ve
Küçükbaş 1
200 adet büyükbaş/gün 2000 adet küçükbaş/gün
5 ton et/gün parçalama
200 adet büyükbaş/gün 2000 adet küçükbaş/gün
5 ton et/gün parçalama
Son yıllarda ise Diyarbakır ve ilçelerinde yumurta ta- vukçuluğunda ise özellikle serbest dolaşımlı üretim veya gezen tavuk olarak bilinen free-range sistemi yetiştiricilik hızlı bir şekilde yaygınlaşmış, 500 adet ve üzeri tavuk ka- pasiteli işletme sayısı Ocak 2018 tarihi itibariyle 22 adet olmuştur.
2011 yılında Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından desteklenen ve GAP Uluslararası Tarımsal Araştırma Ve Eğitim Merkezi Müdürlüğü (GAPUTAEM) tarafından yü- rütülen projede; Diyarbakır ilindeki arazileri kapasite ve kirlilik açısından inceleyerek organik tarıma uygunluğunu araştırmışlardır. Araştırma sonucunda Diyarbakır ilinde bulunan arazilerin %74.35’inin organik tarıma 1. derecede uygun, % 20.04’ünün 2. derecede uygun ve % 4.62’si- nin ise 3. Derecede uygun olduğu bildirilmiştir. Bu uygun arazilerin daha çok Kulp, Lice, Hani, Dicle, Ergani, Çüngüş,
Çermik, Silvan, Bismil, Hazro ve Kulp ilçelerinde bulundu- ğu tespit edilmiştir (GAPUTAEM, 2011). Yürütülen proje kapsamında Diyarbakır ilinin organik tarım potansiyeli coğrafik işaretleme ile belirlenmiştir (Şekil 1). Şekil 1 ince- lendiğinde manda yetiştiriciliğinin yoğun olarak yapıldığı bölgelerdeki arazinin genellikle 1. ve 2. derecede organik tarıma uygun olduğu alanlar olduğu görülmektedir.
Tarım ve Orman Bakanlığı Diyarbakır İl Müdürlüğü 2016 yılı verilerine göre; Eğil, Dicle, Bismil ve Kulp İlçelerinde üzüm, buğday, nohut, kavun, mercimek, antepfıstığı ve bademde organik üretim yapılmaktadır. Aynı verilere göre 2016 yılında 872 üretici ile 23.907 da alanda organik ta- rımsal üretim yapılmıştır. 2016 yılında 2015 yılı Organik Tarım Desteği olarak 17.213,221 da alanda 276 işletmeye 305.625,13 TL destekleme ödemesi yapılmıştır (TOBDİM, 2016).
Şekil 1. Diyarbakır İlinin Organik Tarıma Elverişli Alanlar Haritası (GAPUTAEM, 2011)
Aynı raporda “Manda yetiştiriciliği için il de hayvansal ürünlerin tüketimi için uygun şartları taşıdığı, il de or- ganik üretim alanlarının artacağı ifade edilmiştir. Ayrıca Bölgede ilk kez Dicle Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootek- ni Bölümü tarafından Bölümün Araştırma ve Uygulama tesislerinde organik pilot uygulama olarak; organik etlik tavuk yetiştiriciliği, organik keçi yetiştiriciliği ve organik yem üretim tesisleri kurulmuştur. Bu tesislerde yürütülen bilimsel çalışmalar ile tesislerde çiftçilere verilen uygula- malı eğitimlerle bölge hayvancılığına önemli katkılar su- nulmaktadır. Bölgede sağlıklı ve güvenilir yatırım fizibilite çalışmaları yapılmadan gerçekleştirilen hayvancılık yatı- rımları istenen başarıya ulaşamadığı gibi sürdürülebilir de
olamamıştır. Bu da yeni yapılacak hayvancılık yatırımla- rında fizibilite çalışmalarını zorunlu hale getirmiştir.
4.4.6. Projeyle İlgili Geçmişte Yapılmış Etüt, Araştırma ve Diğer Çalışmalar
Manda varlığı bakımından Türkiye’de 2. sırada yer alan Diyarbakır’da günümüze kadar manda yetiştiriciliğine yö- nelik bir yatırım fizibilite çalışması yapılmamıştır. Bu da manda yetiştiriciliği ve manda ürünlerinin katma değe- rini istenilen düzeylere ulaşamamasına neden olmuştur.
Hazırlanacak yatırım fizibilite çalışması konvansiyonel ve organik manda yetiştiriciliği modellerinde Diyarbakır ilin- de yapılacak yatırımlara rehber olacaktır.
5. PAZAR ARAŞTIRMASI VE PAZARLAMA PLANI
5.1. Pazar ve Talep Analizi
5.1.1. Manda Yetiştiriciliği
Mandalar memeli hayvanların çift toynaklılar (Artio- dactyla) takımının, boynuzlugiller (Bovidae) familyasının sığırlar (Bovinae) alt familyasına ait evcil bir büyükbaş
hayvandır. Manda (Bubalus bubalis), Hint yarım adasının yabani Asya mandası (Bubalus arnee) soyundan gelen bir hayvandır. Mandalar görünümleri, davranışları, kullanımı ve yaşam ortamlarına göre bataklık (Bubalus carabanen- sis) ve nehir mandaları (Bubalus bubalis carabanesis) ol-
mak üzere iki alt gruba ayrılmaktadır (Şekil 2).
Bataklık mandaları (Swamp buffalo) daha çok yük ve çeki hayvanı olarak kullanılırlar ve özellikle Çin ve Güney- doğu Asya’da bulunurlar. Nehir mandaları (River buffalo) ise süt ve et amaçlı yetiştirilmekte olup Hindistan kö- kenlidirler. İki manda grubu arasında kromozom sayıları bakımından da farklılık mevcut olup, bataklık mandaları 48, nehir mandaları ise 50 diploit kromozoma sahiptir. Ta- rımsal ilgi alanına giren mandaların gruplandırılması Şekil
3’te verilmiştir. Günümüzde evcil ve yabani atalarından köken alan 74 manda ırkı bulunmaktadır
Bu iki alt grup genel olarak karıştırılmamakla birlikte, çiftleştirildiklerinde verimli yavrular elde edilebilmekte- dir. Ancak manda ile sığır arasında bu durum söz konusu değildir. Yapılan in vitro manda-sığır fertilizasyon çalış- malarında elde edilen embriyoların olgunlaşmadığı görül- müştür. En yaygın yetiştirilen nehir mandaları Murrah, Ni- li-Ravi, Kundi, Surti, Jafarabadi ve Akdeniz mandalarıdır.
Şekil 2. Bataklık ve Nehir Mandalarının Sınıflandırılması (Şahin, 2015)
MANDA
Asya Mandası (Bubalus)
Afrika Yabani Mandası (Suncerus)
Yabani Manda
Evcil Manda
Bataklık Mandası (Bubalus carabenensis) Nehir Mandası (Bubalus Bubalis)
Şekil 3. Manda Irkları (Anonim, 2019a).
Türkiye’de yetiştirilen Anadolu mandası ise nehir mandası alt grubuna ait Akdeniz mandası orjinli bir ruminanttır (Fotoğraf 1). Anadolu mandasına ait sınıflandırma Tablo 9’da verilmiştir.
Tablo 9. Anadolu Mandasının Bilimsel Sınıflandırılması
(Atasever ve Erdem, 2008). Fotoğraf 1.
Anadolu Mandası ve Malağına Ait Görüntü Alem Animalia (Hayvanlar)
Şube Chordata (Kordalılar)
Sınıf Mammalia (Memeliler)
Takım Artiodactyla (Çift toynaklılar)
Aile Bovidae (Boynuzlugiller)
Alt aile Bovinae (Sığırlar)
Cins Bubalus
Tür Bubalus bubalis
