LABORATUAR GÜVENLİĞİ, GENEL KURALLAR ve TEMİZLİK

LABORATUAR GÜVENLİĞİ,

GENEL KURALLAR ve TEMİZLİK

Dr. HASAN YAKAN

• “Selçuk Üniversitesi (SÜ) Kimya Bölümü 3. sınıf öğrencisi Yasemin A’nın, sınav için girdiği kimya laboratuvarında bir gözü kör oldu (2008)”

• 1978 yılında Dicle Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi’ndeki Organik Kimya araştırma laboratuvarında geçirdiği kazadır. Dr. Erk o sırada taç eterler (crown ethers) üzerinde çalışmaktaydı ve Doçent idi. Pazar günü laboratuvarda yalnız başına cam deney düzeneği ile peroksitli bileşikler kullanarak deney yapmakta iken hiçbir kişisel koruyucu kullanmamıştı. Patlayan deney düzeneğinden dağılan cam parçaları nedeniyle yaralanmış ve ne yazık ki bir gözünü kaybetmiştir.

Kocaeli Üniversitesi Kimya Bölümü’nde bir araştırma görevlisi cam brom şişesinin sıkışan kapağını açmaya çalışırken, şişe kırılmış, brom yere dökülmüş, eline ve üstüne de bir miktar sıçramıştır.

Yere dökülen sıvının buharlaşması ile yoğun bir kahverengi duman çıkmaya başlamıştır. Araştırma görevlisi, başlangıçta elinde hiçbir ağrı hissetmediğini ifade etmiştir. Telaşlanan araştırma görevlisi elini hemen musluk suyu ile yıkamıştır. O andan itibaren büyük bir ağrı ve yanma hissetmeye başlayınca elini buz ile soğutmaya çalışmıştır.

Derhal hastaneye gitmeye karar vermiş ve üniversite

Acil servis hekimleri başlangıçta nasıl bir tedavi uygulanacağı konusunda tereddüt etmiş ve sonunda yanık tedavisi uygulamaya karar verilmiş ve başlanmıştır. Hastaneye yatırılan araştırma görevlisine 9 gün yanık tedavisi uygulanmıştır. Birkaç gün içinde Brom dökülen sağ el ve kolu dirseğine kadar kahverengi bir renge dönüşmüştür.

Hastaneye yatışının 3. gününde hekimler doku transferi kararı vermiş, yanan elinin alanı kadar deri bacağından alınarak yanan ele aktarılmıştır. Hastaneden taburcu olduktan sonra fizik tedavi görmüş ve el fonksiyonlarını yeniden kazanabilmiştir.

Hem kazazede araştırma görevlisi, hem de tedaviyi yapan hekimler kendisinin “şanslı” olduğunu ifade etmişlerdir.

Araştırma görevlisi tüm içtenliği ile kazadan önce “bromun su ile

Laboratuvar içerisinde çalışma kurallarının tamamı geçmiş yüzyıllarda yaşanan tecrübeler doğrultusunda oluşturulmuştur. İlk aşamada size gereksiz gibi görünen konular acı tecrübelerle denenmiş ve aynı hatanın bir daha gerçekleştirilmemesi için laboratuvar kuralı haline dönüşmüştür. Hata insan içindir ancak laboratuvar içerisinde geçmiş tecrübeleri hiçe sayarak yapılan işlemlerin bedeli çok ağır olmaktadır.

Laboratuvar da Çalışma ve Güvenlik Kuralları

Kimya Laboratuvarında güvenlik en ön plandadır. Oluşabilecek kazaları en aza indirmek için aşağıda belirtilen düzenlemelere kesinlikle uyulması gerekmektedir. Bu düzenlemelere uyulmadığında kişi laboratuvardan çıkarılması gerekir. Unutmayınız ki laboratuvar ciddi çalışma yapılan yerdir.

• Tüm öğrenciler laboratuvarda koruma gözlükleri takmak zorundadır.

Koruma gözlükleri tüm deney işlemleri sırasında takılmalıdır.

Kullanmayan kişi laboratuvardan çıkarılması gerekir.

• Tüm öğrenciler laboratuvar çalışmaları sırasında mutlaka önlük ve eldiven giymek zorundadır.

• Laboratuvarda sandalet ve ayak parmaklarını açıkta bırakan ayakkabılarla çalışılmasına izin verilmez.

• Saçları omuz seviyesinden uzun olan öğrenciler saçlarını arkada toplamalıdırlar.

• Laboratuvarda yemek yemek ve bir şeyler içmek kesinlikle yasaktır.

• Acil durum çıkışlarının yerlerinin bilinmesi gerekmektedir.

• Laboratuvar bitiminde cam eşyalar temiz ve kuru bırakılmalıdır.

• Masaların üzerini temizlenip gaz ve suyun kapalı olduğundan emin olunmalıdır.

• Şişeden madde almadan önce etiket iki (2) kez okunmalıdır. Şişe kapakları ortaya bırakılmaz.

• Sıvı madde alınması gerekiyorsa temiz test tüpü, mezür veya beher;

katı madde alınması gerekiyorsa tartım kağıdı (yağlı) kullanılır.

• Gereken miktar kadar reaktif alınmalıdır. Fazla miktarlar daha verimli reaksiyon vermez. Tam tersine kontrol altına alınamayan tepkimeler verebilir.

• Fazla alınmış reaktifler kesinlikle şişesine geri dökülmemelidir.

• Reaktif şişelerine kesinlikle pipet sokulmamalıdır. Bunun yerine madde önce behere alınır ve oradan kullanılır.

• Suda çözünen kimyasallar ya da organik atıklar, uygun atık bidonuna dökülmelidir.

• Kibrit, turnusol kağıdı ve benzeri atıklar lavaboya atılmaz.

• Yanıcı sıvılar (organik çözücüler) asla açık alev yanında kullanılmamalıdır.

• Test tüpleri ısıtılırken ağzı herhangi bir kişiye dönük olmamalıdır. Bazı kimyasallar kaynamaya başladığında şiddetlice fışkırabilir (45⁰C eğik).

• Sıcak malzemeler el ile tutulmaz. Sıcak malzemelerle çalışırken asla plastik eldiven kullanılmamalıdır.

• Cam malzeme ya da kroze ısıtıldıktan sonra soğumaya bırakılır ya da tahta maşa ile tutulur.

• Cam malzemelere tıpa takmadan önce mutlaka su veya vazelin(yoksa deterjan-sabun) ile kayganlaştırılması gereklidir.

• Çözeltiler ihtiyaca uygun miktarlarda hazırlanmalıdır.

• Hazırlanan çözeltiler, hazırlanış tarihi, örnek sahibi, çözelti/örnek özellikleri bilgilerini içerecek şekilde mutlaka etiketlenmelidir.

• Eğer asit seyreltmek gerekiyorsa, asit suyun üzerine yavaşça dökülür, su asidin üzerine kesinlikle dökülmez. Yeni çözelti yerine yüksek derişim den düşük derişim asit hazırlama.

• Cilde herhangi bir kimyasal döküldüğünde hemen bol su ile uzun süre yıkanmalıdır. Kimyasalların tadına kesinlikle bakılmaz.

• Gaz dumanını kesinlikle solunmamalıdır. Eğer gazın kokusunu tanımlamak gerekiyorsa gazın bulunduğu bölge üzerine el hafifçe yelpaze yapılarak az miktar gazın burna gelmesi sağlanır.

• Eğer göze kimyasal kaçarsa en az 15 dakika boyunca göz banyosunda bol su ile yıkanmalıdır.

• Herhangi bir alevlenme anında hemen ısı kaynağı kapatılır. Eğer alev kontrol dışına çıkmış ise laboratuvar hemen terk edilir ve yangın düğmesine basılır.

• Giysiler alev almış ise yangın battaniyesi yada duş kullanılmalıdır. Eğer battaniye yada duş yoksa, kişiyi yanmakta olan kısım temas edecek şekilde yerde yuvarlamalı ve yangın söndürücü kullanılmalıdır.

• Cıva buharı görülemez fakat zehirleyicidir. Termometre kırıldığında sıvı cıva yayılır. Dökülen yere kükürt katısı veya Zn tozu atılır.

• Tüm uyarı işaretleri öğrenilmelidir.

• Laboratuvarda lens kullanmayınız. Kimyasal buharlar lens içinde hapsolabilir ve göze zarar verebilir.

ÇÖZELTİ HAZIRLAMA

BALON JOJE

1. BİR MİKTAR SAF SU KONULUR.

2. KATI MADDE EKLENMESİ VE SAF SU İLE ÇÖZÜNMESİ.

3. İSTENİLEN HACME SAF SU İLE TAMAMLANIR.

4. ALT ÜST ÇEVİREREK İYİCE ÇALKALANILIR.

Diyelimki, 25 öğrenci %15 lik NaOH ‘den her biri 2 mL kullanacak nasıl hazırlanılır !!!!

0.3 g NaOH her bir öğrenci 7.5 g total

DENEY TÜPÜ ISITMA

ISITMA

Elektrikli

ısıtıcılar

SIVILARDA HACİM ÖLÇÜMÜ

Silindirik cam kaplarda renksiz sıvıların yüzeyleri içbükey görünmektedir. Bu oluşuma menisküs denir. Sıvının tepe noktası, içbükeyin alt noktasıdır. Büret, mezür ve pipet okumalarında menisküs yerinin tam belirlenebilmesi için göz sıvı yüksekliği ile aynı seviyede olmalıdır. İçbükeyin alt noktası okunarak hacim miktarı belirlenir.

Pipetin ölçü çizgilerini kapatan renkli sıvılarda ise sıvının tepe noktası (içbükeyin alt noktası) iyi görülemeyeceğinden okuma yapılırken kabın çeperlerinde gözüken en üst noktanın gösterdiği değer okunarak hacim belirlenir.

Cıva bulunduğu kaplarda dışbükey oluşturur. Dolayısıyla sıvının tepe noktası dışbükeyin üst noktasıdır. Okuma yapılırken dışbükeyin üst

Ağız ile kesinlikle çekilmez !!!!

Sıvı çekimi yapılırken ve boşaltılırken pipet dik tutulmalıdır. Hava kabarcığı oluşur. Pipetin ucu aktarım yapılan kaba dokundurularak pipet ucundaki son damla da alınır, kesinlikle üflenmez.

SIVI ALIMI

Şişeden madde alımı,

PİPET KULLANIMI

Katı tartımı-alımı Yağlı temiz kağıt

SANTRİFÜJ-ETÜV KULLANIMI

UYARI İŞARETLERİ-SEMBOLLERİ

GÜVENLİK ÖNLEMLERİ

Kimya laboratuarında en sık görülen kazalardan biri de yangındır.

Örneğin dietileter, aseton, benzen, etil alkol gibi maddelerle çalışırken yakında hiçbir alev bulunmamasına dikkat edilmelidir. Bu gibi çözücülerin ve çözeltilerin ısıtılmasında önceden bekte ısıtılmış su banyosu veya elektrikli ısıtıcılar kullanılmalıdır. Bir yangın çıktığında yapılacak ilk iş, paniğe kapılmadan gaz musluklarını kapatmak ve çevredeki bütün yanıcı maddeleri uzaklaştırmaktır. Eğer bir kimsenin üstündeki elbiseler yanıyorsa battaniye, ceket, önlük vs. gibi kalın eşyalar ile üzeri kapatılmalıdır.

Laboratuarda olabilecek yanıklar önce alkol ile yıkanmalı sonrada üzerlerine vazelin sürülmeli ve üstü açık bırakılmalıdır.

Asit yanıkları önce bol su ile sonra da sodyum bikarbonat çözeltisi ile yıkanmalıdır.

Alkali (bazik) yanıkları için önce bol su sonra da seyreltik asetik asit (%1) yıkaması yapılmalıdır.

Herhangi bir kimyasal maddenin göze sıçraması halinde göz

hemen bol su ile yıkanmalıdır.

İLK YARDIM

Cam İşlerindeki Yaralar

Tentürdiyot sürülür ve gaz beziyle sarılır, kan kesilir, iyodoform sürülür ve iyodoformlu bezle sarılır

Ele veya Elbiseye Baz Sıçramalarında

Derhal bol su ile yıkandıktan sonra % 4’lük sirke asidiyle nötrleştirilir ve tekrar bol su ile yıkanır. Gerektiğinde deriye merhem de sürülebilir

Ele veya Elbiseye Asit Sıçramalarında

Derhal bol su ile yıkandıktan sonra çok seyreltik NaHCO₃ çözeltisi ile yıkanır Amonyakla Zehirlenmelerde

Sulandırılmış sirke ve sitrat asidi kullanılır HF, HNO3 ve HCI Asitleri ile Zehirlenmelerde

Sulandırılmış sabunlu su içilir. Seyreltik bazik çözelti kullanılır

Baz ve Asidin Göze Sıçramaları Halinde

Derhal bol su ile yıkanır ve göz merhemi sürülür Brom ve Klorla Zehirlenmelerde

Pamuğa damlatılmış mutlak alkol koklanmalı, açık havada solunum yapılmalı ve doktora gidilmelidir

İyotla Zehirlenmelerde

Nişastalı sıvılarla mide lavaşı yapılır. Süt, sodyum bikarbonat, % 4 tiyosülfat çözeltisi kullanılır.

Civa İle Zehirlenmelerde

Sodyum bikarbonatla mide lavajı yapılır, sütle ağız çalkalanır, yumurta akı ve bal alınır, damara Na-Tiyosülfat enjeksiyonu yapılır, glikoz kullanılır, doktora müracaat edilir

Çinko ve Bileşikleriyle Zehirlenmelerde

Kusturulur, tanenli mide lavaşı yapılır, süt, yumurta akı verilir, doktora müracaat edilir

Cam Malzemelerin Temizlenmesi

Laboratuarda en önemli işlerden birisi de cam malzemelerin temizliğidir.

Kirli malzemelerle yapılan deneyler doğru ve duyarlı sonuçlar vermez.

Kullanılan cam malzemeler işi bittikten sonra iyice temizlenmeli, daha çabuk kuruması için önce asetondan geçirilmeli daha sonra etüve bırakılmalı ve kuruduktan sonra laboratuvardaki yerlerine alınmalıdırlar.

Kapların kirliliği gözle fark edilmeyebilir. Bu yüzden içine saf su konularak kontrol edilmelidir. Eğer saf su, kabın çeperlerinde damƖacıklar hâlinde kalırsa temiz; ince bir film hâlinde akarsa kirli demektir.

Kirler genellikle su, sabun, deterjan, kuvvetli bazlar, kuvvetli asitler, kral suyu, permanganatın alkali çözeltileri veya kromik asit çözeltileri ile temizlenebilir.

Temizleme işlemi sırasında kabın çeperlerinin çizilmemesine ve kapta temizleyici maddelerin kalmamasına dikkat edilmemelidir.

Kirli kap önce çeşme suyunda gerekirse fırça kullanılarak yıkanır.

Daha sonra temizleyicilerden biri ile temizlenir. Son olarak çeşme suyu ve arkasından saf su ile durulanır.

Kromik asit çözeltisi: 6g potasyum dikromatın (K₂Cr₂O₇) 100mL derişik sülfürik asit (H2SO4) deki çözeltisidir. Çözelti rengi turuncudur ve rengi yeşile dönene kadar kullanılabilir. Krom kanserojen bir maddedir.

Kral suyu: 3 hacim derişik hidroklorik asit (HCl) + 1 hacim nitrik asit (HNO₃) çözeltisidir.

Cam malzemelerin temizlenmesinde çeşitli yıkama çözeltileri kullanılır.

Bazik permanganat çözeltisi: 10g potasyum permanganat (KMnO₄) ile 10g sodyum hidroksitin (NaOH) 100mL damıtık sudaki menekşe renkli çözeltisidir. Kahverengi çözelti siyah renge dönene kadar temizleme işleminde kullanılabilir. Renk dönüşümünün sebebi menekşe renkli potasyum permanganatın mangan dioksite (MnO₂) dönüşmesidir.

Bazik potasyum permanganat çözeltisi ile yıkama yapıldığında cam malzemede kahverengi bir MnO₂ filmi oluşuyorsa, film 1M HCl çözeltisi ile yıkanmalıdır.

Asit banyoları: Çeşitli asit banyoları olmasına rağmen en uygun asit

banyosu derişik sülfürik asit (H₂SO₄) ile çok az miktardaki derişik nitrik asit (HNO₃) karışımıdır. Nitrik asit cam malzemedeki kimyasal maddeyi yükseltgeyerek temizlemektedir. Bu sırada zararlı maddeler açığa çıkacağından çözelti sık ve küçük hacimlerde kullanılmalıdır.

Organik çözücüler: Alkol, aseton, benzen, eter, karbontetraklorür, piridin, tetrahidrofuran (THF) vb. organik maddelerdir. Bu tür çözücüler pahalı olduklarından cam malzemeler toplu yıkanmalıdır. Kirlenen organik çözücüler damıtma yöntemi ile saflaştırılarak yeniden kullanılmalıdır.

Yağlı katransı kirler için: Katransı yağlı lekeler için %5-10 luk sodyum fosfat (Na3PO4) çözeltisi kullanılır.

Katransı yağlı lekeler için 120g sodyum hidroksit (NaOH) 120mL su içerisinde çözünür. Üzeri alkol ile 1L ye tamamlanır.

Bu yıkama çözeltilerinin hepsinde eldiven ve koruyucu gözlük kullanmak

Büretlerin Temizliği ve Bakımı

Büret kullanıldıktan sonra mutlaka temizlenmelidir. Büret önce deterjan veya kromik asit çözeltisi ile yıkanmalıdır.

Büret içinden su akıtıldığında su damlacıkları kalıyorsa büret 1–2 saat kromik asit çözeltisinde bekletildikten sonra sırası ile çeşme suyu ve saf su ile yıkanmalıdır.

Büret musluk kısmından akıtıyorsa musluk vazelinlenerek sorun giderilmelidir.

Vazelin veya yağsı maddeler büretin ucunu tıkamışsa ince bir tel yardımı ile büret açılmalıdır.

Ayırma hunisi

Birbirleri ile Temas Etmemesi Gereken Kimyasallar

• Katı atıklar

• Organik çözücüler

• Asitler

• Bazlar

• Klorlu bileşikler

• Sıvılar

ATIK SİSTEMİ

Atık şişeler mutlaka etiketlenmelidir.

Tüm Kimyasal Maddeler Depo!!!

Laboratuvar koşullarının tehlikeleri göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Olası risk faktörlerini en aza indirmenin temel koşulu laboratuvar ortamında çalışan kişilerin ne yapmakta olduklarını iyi biliyor oluşudur. Üzerinde çalıştığı deneyi iyi irdelememiş, kullandığı malzemelerin özelliklerini iyi tanımamış bir çalışan laboratuvar içerisindeki en temel tehlike unsurudur.

SONUÇ

Örnek vermek gerekirse kırılan bir civalı termometrenin bildirilmemesi ve saçılan civanın uygun olmayan şekilde temizlenmesi, kalan civa artıklarının zaman içerisinde buharlaşarak tüm çalışanları ufak dozlarda da olsa zehirlemesine yol açabilir.

Deney tezgahlarında (bench) çalışırken tezgahta bulunabilecek kimyasal saçılımları göz ardı etmemek gerekir. Bu sebeple çalışmalar esnasında cep telefonları, cüzdan, atkı, şapka gibi eşyalar tezgah üzerinde bulundurulmamalıdır. Bu tür risk faktörlerini ortadan kaldırabilmek için çalışmalar sonunda ortam mutlaka gerektiği gibi temizlenmelidir.

Katı kimyasalları tartarken kullandığınız spatül denen aracı her seferinde temizleyip kullanmalısınız, aksi takdirde katı kimyasallar birbirlerine karışacak bu da zamanla kimyasalların bozulmasına sebep olacaktır.

Cam malzemelerin kırıklarını ya da kullanılmış süzgeç kâğıtlarını lavaboya, laboratuvar tabanına atmamalıyız. Aksi takdirde kesikler olabilir, lavabolar tıkanabilir ya da herhangi bir ıslaklıkta tabandaki atıklardan dolayı ayağınız kayarak tehlikeli sonuçlar meydana gelebilir.

Laboratuvardan Çıkış,

• Deneyinizle ilgili kontrollerinizi yapınız.

• Kişisel koruma ekipmanlarınızı laboratuvar dışında

kullanmayınız.

• Ellerinizi mutlaka yıkayınız.

Güvenliğiniz Sizin Elinizde!

Güven Selma, Laboratuvar Güvenliği, Tarımsal Araştırmaları Destekleme Ve Geliştirme Vakfı, Yalova, 1999

Erdik, E. ve Sarıkaya, Y. Temel Üniversite Kimyası, Hacettepe Taş Kitabevi, Ankara, 1984.

Tunalı, N.K. ve Aras, N.K. Kimya Temel KavramLar, Daily News Ofset Tesisleri, Ankara, 1977.

Yücesoy Ferah, Organik Kimya Laboratuvarı, MEB Yayınları, Ankara, 2001.

“Handbook Of Laboratory Safety” 4th Edition, CRC Press, 2000

Özdemir, M., Uyanık, A., Özdemir, F., Kütük, H., Genel Kimya Labaratuvarı I, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Samsun.

KAYNAKLAR