Gümrük birliği sürecinde Türkiye imalat sanayii rekabet gücünün AB (15) ülkeleri ile karşılaştırmalı analizi:1989-2013

i

T.C.

İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE İMALAT SANAYİİ REKABET GÜCÜNÜN AB (15) ÜLKELERİ

İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ: 1989-2013

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Ali ŞEN Nurullah EREM

MALATYA-2015

ii

T.C.

İNÖNÜ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE İMALAT SANAYİİ REKABET GÜCÜNÜN AB

(15) ÜLKELERİ İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ: 1989-2013

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Ali ŞEN Nurullah EREM

Jürimiz tarafından …/…/2015 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda bu doktora tezi (oybirliği /oyçokluğu) ile başarılı bulunarak İktisat Anabilim dalında doktora tezi olarak kabul edilmiştir.

Jüri Üyelerinin Unvan Ad Soyadı imzası 1. Prof. Dr. Ali ŞEN ...………

2. Prof. Dr. Ahmet KARADAĞ ….………..

3. Doç. Dr. Muzaffer KOÇ ..……….

4. Yrd. Doç. Dr. M. Ozan SARAY .….……….

5. Yrd. Doç. Dr. Yusuf Ekrem AKBAŞ ….………..

İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun ………. tarih ve

…………sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıştır.

Prof. Dr. Mehmet KARAGÖZ

Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü

iii ONUR SÖZÜ

Prof. Dr. Ali ŞEN’in danışmanlığında hazırladığım “GÜMRÜK BİRLİĞİ SÜRECİNDE TÜRKİYE İMALAT SANAYİİ REKABET GÜCÜNÜN AB (15) ÜLKELERİ İLE KARŞILAŞTIRMALI ANALİZİ: 1989-2013” başlıklı doktora tezimin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya kaynak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimin kâğıt ve elektronik kopyalarının İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü arşivlerinde aşağıda belirttiğim koşullarda saklanmasına izin verdiğimi onaylarım:

Tezimin/Raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir.

Tezim/Raporum sadece İnönü Üniversitesi yerleşkelerinden erişime açılabilir.

Tezimin/Raporumun 3 (üç) yıl süreyle erişime açılmasını istemiyorum. Bu sürenin sonunda uzatma için başvuruda bulunmadığım takdirde, tezimin/raporumun tamamı her yerden erişime açılabilir.

15/06/2015

______________________

Nurullah EREM

iv İTHAF

Bu çalışmayı,

2009 yılında vefat eden

sevgili annem Hafize EREM’e, 2000 yılında aramızdan ayrılan değerli babam Ekrem EREM’e ve yirmi yaşın bütün direncine ve yaşam isteğine rağmen, bir şafak vakti (1985), bölünerek çoğalan hücrelere daha fazla direnemeyen,

ağabeyim merhum Bülent EREM’e

ithaf ediyorum.

v ÖN SÖZ

Bu tez çalışmasının amacı, Gümrük Birliği’nin yol açtığı pozitif ve negatif etkilerin daha belirgin hale getirilmesine katkı sağlayarak, özellikle Türkiye imalat sanayiinin uluslararası rekabet gücünün tespiti ile gelecek yıllarda rekabet yapısının güçlendirilmesi konusundaki fikir ve önerilerin gelişmesine ve çeşitlenmesine katkı sağlamaktır. Ayrıca bu çalışmayla, Gümrük Birliği çerçevesinde Türkiye ile AB (15) ülkelerinin imalat sanayileri rekabet güçlerinin Balassa ve Vollrath endekslerine göre karşılaştırılarak hangi sektörlerde Türkiye’nin, hangilerinde AB (15) ülkelerinin rekabet üstünlüğü bulunduğu ve hangi sektörlerde başa baş bir rekabet gücü olduğu ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

Tez çalışması sürecinde ilgi ve yardımını benden esirgemeyen, motivasyonumun azaldığı zamanlarda bu işi başarabileceğim konusunda beni motive eden ve destekleyen değerli hocam ve danışmanım Sayın Prof. Dr. Ali ŞEN’e, tez izleme komitesinde bulunan ve yardımlarını benden esirgemeyen Prof. Dr. Ahmet KARADAĞ ve Yrd.

Doç. Dr. M. Ozan SARAY’a, moral destekte bulunan Doç. Dr. Nihat AKBIYIK’a ve yine moral destekte bulunan birlikte yüksek lisans yaptığımız Murat SEZİK’e, yardım ve katkılarından dolayı aynı kurumda görev yaptığımız Bilgisayar İşletmeni Eray ALKAN’a, çok teşekkür ederim.

Ayrıca uzun süren doktora öğrenciliğim esnasında karşılaştığım her problemin

aşılmasında pozitif yaklaşımıyla yardımcı olan Sosyal Bilimler Enstitüsü Enstitü

Sekreteri Sayın Fadime ERDOĞAN ve Enstitü çalışanlarına, Devlet memuru olmam

hasebiyle ancak akşamları ve hafta sonları tez çalışmasına zaman ayırabildiğim için

kendilerine yeterince zaman ayıramadığım halde bu durumu sabır ve anlayışla

karşılayan oğlum Yusuf Ekrem, kızım Hafize Öznur ve eşim İpek EREM’e, çok

müteşekkir olduğumu belirtmek isterim.

vi ÖZET VE ANAHTAR KELİMELER

EREM, Nurullah. Gümrük Birliği Sürecinde Türkiye İmalat Sanayii Rekabet Gücünün AB (15) Ülkeleri İle Karşılaştırmalı Analizi:1989-2013, Doktora Tezi, Malatya, 2015.

Bu çalışmada, Gümrük Birliği sürecinde Türkiye imalat sanayii rekabet gücünün AB (15) ülkeleri ile 1989-2013 yılları arasını kapsayan dönemde karşılaştırmalı analizi yapılmıştır. Tez çalışması altı bölüm halinde çalışılmış, beşinci bölümde bu etkiler Gümrük Birliği sürecinde özellikle rekabet gücü bağlamında Birleşmiş Milletler Comtrade’den (2014) alınan veriler yardımıyla Balassa ve Vollrath Endeksleri kullanılarak Türkiye imalat sanayiinin rekabet gücü analiz edilmiştir. Tez çalışmasının birinci bölümünü oluşturan giriş bölümünde, araştırmanın önemi, amaç ve kapsamı, hedefleri, tezi, literatüre sağlayacağı katkılar, araştırma yönteminin tanıtılması ele alınmaktadır. İkinci bölümde, içerisinde gümrük birliğinin yer aldığı başlıca uluslar arası ekonomik entegrasyon hareketleri ile gümrük birliği teorisi incelenmektedir.

Üçüncü bölümde Türkiye ile AB arasında GB’nin tarihçesi, kapsamı ve işleyişi ile GB’nin oluşum süreci anlatılmaktadır.

Dördüncü bölümde GB’nin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri iki ana başlık altında incelenmektedir. Birinci başlık altında GB’nin rekabet gücüne etkileri, ikinci başlık altında ise GB’nin genel olarak Türkiye ekonomisine etkilerini analiz eden çalışmalar özetlenmektedir. Beşinci bölümde Türkiye ile AB (15) ülkeleri arasında imalat sanayii ihracat ve ithalatlarının rekabet gücü 1989-2013 yılları arasında Balassa ve Vollrath Endeksleri yardımıyla karşılaştırmalı olarak analiz edilmektedir. Belirtilen endekslere göre yapılan hesaplamalar tablolara dönüştürülmüş, tablolarda yer alan katsayılar genel hatları ile analiz edilerek yorumlanmıştır. Analiz sonucunda Gümrük Birliği sürecinde çalışılan dönem için Türkiye imalat sanayiinin AB (15) ülkeleri ile karşılaştırıldığında genel olarak rekabet gücünde artış olduğu sonucuna varılmıştır.

Altıncı bölüm olan sonuç ve değerlendirme kısmında analiz ve yorumlar özetlenmekte, ayrıca Türkiye imalat sanayiinin gelecek yıllarda rekabet gücünün daha fazla güçlendirilebilmesi için politika önerilerinde bulunulmaktadır.

Anahtar Kelimeler : Gümrük Birliği, Türkiye İmalat Sanayii, Rekabet Gücü, Balassa

Endeksi, Vollrath Endeksi.

vii ABSTRACT AND KEY WORDS

EREM, Nurullah. The Comparative Analysis of Competition Power of Turkey Manufacturing Industry with EU(15) Countries during Customs Union Process: 1989- 2013. Doctoral Dissertation, Malatya, 2015.

In this study, the competition power of Turkey manufacturing industry with EU (15) countries during Customs Union process in the period of the years between 1989 and 2013 has been analyzed. This dissertation consisting of six main chapters, in the fifth chapter, in the context of competition power, the competition power of Turkey manufacturing industry during Customs Union has been scrutinized by using Balassa and Vollrath indexes by the help of data from UN Comtrade (2014). In the first chapter of the dissertation which is the introductory chapter, the significance of the subject of, the mission and comprehensiveness of, the objects of, the thesis of, the contributions to literature of research and the presentation of research method have been grasped. In the second chapter, primary international economic integration movements including customs union and the theory of customs union have been reviewed. In the third chapter, the history of, the scope of, the operation of, and the process of formation of Customs Union between Turkey and Europe have been focused.

In the fourth chapter, CU’s effects on Turkey economy have been studied under two main sections. CU’s effects on competition power in the first section and CU’s effects on Turkey economy in general in the latter have been summarized. In the fifth chapter, the competition power of Turkey manufacturing industry imports and exports between Turkey and EU (15) countries between 1989-2013 have been examined comparatively by the help of Balassa and Vollrath indexes. The calculations made by given indexes have been converted into charts and the parameters in the charts have been interpreted in a general perspective. As a result of the examine, comparing with EU (15) countries, it has been detected that there is an increase in the competition power of Turkey manufacturing industry under Customs Union in a general perspective.

In the sixth chapter, conclusion and evaluation chapter, there has been a summary of analyses and interpretations, and additionally there have been political suggestions as to strengthen Turkey manufacturing industry even more in the next years.

Key Words: Customs Union, Turkey Manufacturing Industry, Competition

Power, Balassa Index, Vollrath Index.

viii İÇİNDEKİLER

Kabul ve Onay ... ii

Onur Sözü ... iii

İthaf ... iv

Ön Söz ... v

Özet ve Anahtar Kelimeler ... vi

Abstract and Key Words ... vii

İçindekiler ... viii

Tablolar Listesi ... xiii

Şekiller Listesi ... xvii

Ekler Listesi ... xix

Kısaltmalar ... xx

BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ ... 1

İKİNCİ BÖLÜM ULUSLAR ARASI EKONOMİK ENTEGRASYON HAREKETLERİ VE GÜMRÜK BİRLİĞİ TEORİSİ 2.1. Uluslar Arası Ekonomik Entegrasyon Hareketleri ... 5

2.1.1. Tercihli Ticaret Anlaşmaları ve Alanları ... 5

2.1.2. Serbest Ticaret Bölgeleri ... 6

2.1.3. Gümrük Birliği ... 7

2.1.4. Ortak Pazar ... 9

2.1.5. Ekonomik Birlik ... 9

2.1.6. Siyasal Bütünleşmeler... 10

2.2. Gümrük Birliği Teorisi ... 11

2.2.1. Gümrük Birliği Teorisinin Oluşumu ... 11

2.2.1.1. Gümrük Birliği Teorisine Viner Öncesi Yapılan Katkılar ... 12

ix

2.2.1.2. Gümrük Birliği Teorisine Viner’in Yaptığı Katkılar ... 13

2.2.1.3. Gümrük Birliği Teorisine Viner Sonrası Yapılan Katkılar ... 14

2.2.2. Gümrük Birliğinin Statik Etkileri ... 15

2.2.2.1. Üretim Etkileri ... 16

2.2.2.2. Tüketim Etkileri ... 18

2.2.2.3. Dış Ticaret Etkileri ... 20

2.2.3. Gümrük Birliğinin Dinamik Etkileri ... 21

2.2.3.1. Ölçek Ekonomileri Etkileri ... 22

2.2.3.2. Dışsal Ekonomiler Etkileri ... 23

2.2.3.3. Teknolojik Gelişme ve İlerlemelere Etkileri ... 24

2.2.3.4. Sermaye Hareketliliği ve Yatırımları Özendirme Etkileri ... 25

2.2.3.5. Rekabeti Arttırıcı Etkileri ... 26

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE İLE AVRUPA BİRLİĞİ ARASINDA GÜMRÜK BİRLİĞİ’NİN TARİHÇESİ, KAPSAMI VE İŞLEYİŞİ 3.1. Gümrük Birliğinin Oluşum Süreci ... 28

3.1.1. Ankara Antlaşması ... 28

3.1.2. Hazırlık Dönemi ... 30

3.1.3. Geçiş Dönemi ... 32

3.1.3.1. Katma Protokol ... 34

3.1.4. Son Dönem ... 35

3.2. Türkiye - Avrupa Birliği Ortaklık Organları ... 37

3.2.1. Ortaklık Konseyi ... 37

3.2.2. Ortaklık Komitesi ... 38

3.2.3. Karma Parlamento Komisyonu ... 39

3.2.4. Gümrük İşbirliği Komitesi ... 40

3.2.5. Gümrük Birliği Ortak Komitesi ... 40

x 3.3. Gümrük Birliği’nin Son Döneminin Uygulanmasına İlişkin 1/95 Sayılı

Türkiye- AB Ortaklık Konseyi Kararı ... 41

3.3.1. 1/95 Sayılı Ortaklık Konseyi Kararı’nın Kapsamı ... 42

3.3.1.1. 1/95 Sayılı Kararın Malların Serbest Dolaşımı ve Ticaret Politikasına İlişkin Hükümleri ... 42

3.3.1.2. 1/95 Sayılı Kararın Tarım Ürünleri ile Gümrüğe İlişkin Hükümleri 43 3.3.1.3. 1/95 Sayılı Kararın Yasaların Yakınlaştırılmasına İlişkin Hükümleri ... 44

3.3.1.4. 1/95 Sayılı Kararın Kurumsal, Genel ve Son Hükümleri ... 45

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM GÜMRÜK BİRLİĞİ’NİN TÜRKİYE EKONOMİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİNE İLİŞKİN LİTERATÜR İNCELEMESİ 4.1. Gümrük Birliği’nin Türkiye’nin Rekabet Gücüne Etkilerini Analiz Eden Çalışmalar ... 47

4.2. Gümrük Birliği’nin Diğer Etkilerini Analiz Eden Çalışmalar ... 52

BEŞİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE İMALAT SANAYİİNİN AB (15) ÜLKELERİ İLE KARŞILAŞTIRMALI REKABET GÜCÜ ANALİZİ 5.1. Analizin Tanıtılması ... 61

5.1.1. Balassa Endeksi ile Yapılan Analiz ... 62

5.1.2. Vollrtah Endeksi ile Yapılan Analiz ... 65

5.2. Türkiye ile Fransa Karşılaştırmalı Analizi ... 69

5.2.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 69

5.2.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 73

xi

5.3. Türkiye ile Belçika-Lüksemburg Karşılaştırmalı Analizi ... 77

5.3.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 77

5.3.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 81

5.4. Türkiye ile Hollanda Karşılaştırmalı Analizi ... 85

5.4.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 85

5.4.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 89

5.5. Türkiye ile Almanya Karşılaştırmalı Analizi ... 93

5.5.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 93

5.5.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 97

5.6. Türkiye ile İtalya Karşılaştırmalı Analizi ... 101

5.6.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 101

5.6.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 105

5.7. Türkiye ile İngiltere Karşılaştırmalı Analizi ... 109

5.7.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 109

5.7.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 113

5.8. Türkiye ile İrlanda Karşılaştırmalı Analizi... 117

5.8.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 117

5.8.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 121

5.9. Türkiye ile Danimarka Karşılaştırmalı Analizi ... 125

5.9.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 125

5.9.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 129

5.10. Türkiye ile Yunanistan Karşılaştırmalı Analizi ... 133

5.10.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 133

5.10.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 137

5.11. Türkiye ile Portekiz Karşılaştırmalı Analizi ... 141

5.11.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 141

5.11.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 145

5.12. Türkiye ile İspanya Karşılaştırmalı Analizi ... 149

xii

5.12.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 149

5.12.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 153

5.13. Türkiye ile İsveç Karşılaştırmalı Analizi ... 157

5.13.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 157

5.13.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 161

5.14. Türkiye ile Finlandiya Karşılaştırmalı Analizi ... 165

5.14.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 165

5.14.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 169

5.15. Türkiye ile Avusturya Karşılaştırmalı Analizi ... 173

5.15.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 173

5.15.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 177

5.16. Türkiye ile AB (15) Karşılaştırmalı Analizi ... 181

5.16.1. Balassa Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 181

5.16.2. Vollrtah Endeksine Göre Yapılan Analiz ... 185

ALTINCI BÖLÜM SONUÇ VE DEĞERLENDİRME ... 189

KAYNAKÇA ... 201

EKLER ... 208

xiii TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 5.1: Türkiye ile Fransa İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………...70 Tablo 5.2 : Türkiye ile Fransa İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………74-75 Tablo 5.3:Türkiye ile (Belçika-Lüksemburg) İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile

Analizi (1989-2013) ………78 Tablo 5.4 :Türkiye ile (Belçika-Lüksemburg) İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013)……….82-83 Tablo 5.5: Türkiye ile Hollanda İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….86 Tablo 5.6 : Türkiye ile Hollanda İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………...90-91 Tablo 5.7: Türkiye ile Almanya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….94 Tablo 5.8 : Türkiye ile Almanya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………...98-99 Tablo 5.9: Türkiye ile İtalya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………...102

xiv Tablo 5.10: Türkiye ile İtalya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………106-107 Tablo 5.11: Türkiye ile İngiltere İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….110 Tablo 5.12 : Türkiye ile İngiltere İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………..114-115 Tablo 5.13: Türkiye ile İrlanda İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………118 Tablo 5.14: Türkiye ile İrlanda İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………..122-123 Tablo 5.15: Türkiye ile Danimarka İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………126 Tablo 5.16: Türkiye ile Danimarka İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………..130-131 Tablo 5.17: Türkiye ile Yunanistan İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi (1989-2013) ……….134 Tablo 5.18: Türkiye ile Yunanistan İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………..138-139 Tablo 5.19: Türkiye ile Portekiz İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….142

xv Tablo 5.20: Türkiye ile Portekiz İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………..146-147 Tablo 5.21:Türkiye ile İspanya İmalat Sanayilerinin SITC 5,6,7,8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………...150 Tablo 5.22: Türkiye ile İspanya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7 ,8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………..154-155 Tablo 5.23: Türkiye ile İsveç İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….158 Tablo 5.24: Türkiye ile İsveç İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi (1989-2013) ………162-163 Tablo 5.25:Türkiye ile Finlandiya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….166 Tablo 5.26: Türkiye ile Finlandiya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7 ,8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………..170-171 Tablo 5.27:Türkiye ile Avusturya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ……….174 Tablo 5.28: Türkiye ile Avusturya İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………..178-179 Tablo 5.29: Türkiye ile AB (15) İmalat Sanayilerinin SITC 5, 6, 7, 8 Rev.3 Digit 2’ye Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………..182

xvi

Tablo 5.30: Türkiye ile AB (15) İmalat Sanayilerinin SITC 5,6,7,8 Rev.3 Digit 2’ye

Göre Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Vollrath Endeksi ile Analizi

(1989-2013) ………..186-187

xvii ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 5.1: Türkiye ile Fransa İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………72 Şekil 5.2: Türkiye ile Belçika-Lüksemburg İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………...80 Şekil 5.3: Türkiye ile Hollanda İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8-Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………88 Şekil 5.4: Türkiye ile Almanya İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8-Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………96 Şekil 5.5: Türkiye ile İtalya İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………..104 Şekil 5.6: Türkiye ile İngiltere İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8-Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………..112 Şekil 5.7: Türkiye ile İrlanda İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8-Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………...120 Şekil 5.8: Türkiye ile Danimarka İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3)

Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ……….128 Şekil 5.9: Türkiye ile Yunanistan İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3)

Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak

Gösterilmesi (1989-2013) ……….136

xviii Şekil 5.10: Türkiye ile Portekiz İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8-Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………...144 Şekil 5.11: Türkiye ile İspanya İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8-Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………...152 Şekil 5.12: Türkiye ile İsveç İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3) Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………...160 Şekil 5.13: Türkiye ile Finlandiya İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3)

Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………168 Şekil 5.14: Türkiye ile Avusturya İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3)

Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak Gösterilmesi (1989-2013) ………176 Şekil 5.15: Türkiye ile AB (15) İmalat Sanayileri (SITC 5,6,7,8 - Rev.3)

Karşılaştırmalı Rekabet Gücünün Balassa Endeksine Göre Grafik Olarak

Gösterilmesi (1989-2013) ………184

xix EKLER LİSTESİ

EK-1. Standart Uluslararası Ticaret Sınıflaması ( SITC Rev.3 Digit 1 ) ………208

EK-2. Standart Uluslararası Ticaret Sınıflaması ( SITC Rev.3 İmalat Sanayii Ürünleri

(5, 6, 7, 8) Digit 2) ……….209

xx KISALTMALAR LİSTESİ

AB Avrupa Birliği

ABD Amerika Birleşik Devletleri

ADF Augmented Dickey-Fuller (Genişletilmiş Dickey-Fuller)

AET Avrupa Ekonomik Topluluğu

AKÜ Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler AR-GE Araştırma ve Geliştirme

ECM Hata Düzeltme Mekanizması

GB Gümrük Birliği

GATT Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması GSMH Gayri Safi Milli Hasıla

GSYİH Gayri Safi Yurt İçi Hasıla H-O Heckscher-Ohlin

IMD International Institute of Management Development (Uluslararası Yönetim Geliştirme Enstitüsü)

KKTC Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti OKK Ortaklık Konseyi Kararı

RC Revealed Competitiveness (Açıklanmış Rekabetçilik)

RCA Revealed Comparative Advantage (Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi)

RMA Relative Import Advantage (Göreli İthalat Üstünlüğü) RTA Relative Trade Advantage (Göreli Dış Ticaret Üstünlüğü) RXA Relative Export Advantage (Göreli İhracat Üstünlüğü) SITC Standard International Trade Classification (Standart

Uluslararası Ticaret Sınıflandırması)

xxi TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi

UN-COMTRADE United Nation Commodity Trade Statictics Database VAR Vector Autoregressive (Vektör Otoregresif)

WEF World Economic Forum (Dünya Ekonomik Forumu)

1 BİRİNCİ BÖLÜM

GİRİŞ

Küresel ekonomide yaşanan gelişme ve genişleme sonucunda, ülkelerin oluşturduğu Dünya ekonomisinde birbirine entegre olmuş bir iktisadi yapılanmanın her geçen gün risklere ve belirsizliklere daha açık hale geldiği, gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomiler için bu kaçınılmaz küresel entegrasyon sisteminin ülke ekonomileri için çoğu zaman risk ve tehdit oluşturmakla birlikte, bu ekonomiler için az da olsa fırsatları da bünyesinde barındırdığı görülmektedir. Bölgesel ve küresel ölçekte yeni ekonomik dengelerin kurulduğu, özellikle gelişmekte olan ekonomiler için kırılganlığın arttığı bir ortamda hiç kuşkusuz bütün bu güç dengelerini uluslararası rekabet gücünden bağımsız değerlendirmek mümkün değildir.

Günümüzde Dünya ekonomileri bir yandan hızlı bir entegrasyon süreciyle yeni ve güçlü bloklaşmalara giderken, diğer taraftan bu entegrasyon ve bloklaşma süreci yıkıcı ve dengeleri bozucu bir rekabet ortamına da zemin hazırlamaktadır. Bu bloklaşmaların en önemlilerinden birisi de gümrük birlikleridir. Gümrük birliği, birliğe taraf olan ülkelerin mallarının tek bir gümrük alanı içinde, her türlü tarife ve eşdeğer vergiden muaf olarak, serbestçe dolaşabilmeleri ve tarafların, üçüncü ülkelerden gelen mallara yönelik olarak aynı tarife oranları ve aynı ticaret politikalarını, diğer bir ifadeyle ortak gümrük tarifesi uygulamalarını ifade etmektedir. Ortak gümrük tarifesi yalnızca ortak bir gümrük politikasını değil, ortak bir dış ticaret politikasını da kapsar. Bir gümrük birliğinde dolaşım serbestliği istisnaları bulunmakla birlikte malların menşeinden bağımsız olarak uygulanır, dolayısıyla malların serbest dolaşımda bulunup bulunmadığı konusu gümrük birliğinin en önemli kriterlerinden birisi haline gelmektedir.

Türkiye’nin son yarım yüz yılına ait en önemli iktisadi ve siyasi konulardan birisini oluşturan Gümrük Birliği (GB), Türkiye’nin Avrupa Birliği (AB) ile başlangıcı 1950’li yılların ortasına kadar uzanan ortaklık ilişkisinin temel taşlarından biridir.

GB’nin çerçevesi 1963 yılında yürürlüğe giren Ankara Anlaşması ile çizilmiş, detayları

ise Katma Protokol ile belirlenmiştir. 6 Mart 1995 tarihli 1/ 95 sayılı Türkiye - AB

Ortaklık Konseyi Kararı ile 22 yıl süren geçiş dönemi tamamlanmış, taraflar gümrük

birliğine geçilmesi için gerekli koşulların oluştuğuna karar vermişlerdir. Böylece 1

Ocak 1996 tarihi itibariyle Türkiye ile AB arasında GB’ye geçiş süreci tamamlanmıştır.

2 Türkiye - AB Ortaklık Konseyi’nin almış olduğu GB kararı, Türkiye ekonomisinin 1980’li yıllardaki liberalizasyonundan sonra, ekonominin tamamını etkileyen en önemli gelişme olmuştur. GB, Türk ticaret ve rekabet mevzuatı ile makroekonomik politikalarında çeşitli değişikliklere yol açmış, Türkiye ekonomisi için yeni fırsatlar yarattığı gibi, zayıf taraflarının görülmesine olanak sağlayarak bazı potansiyel tehditlere de işaret etmiştir.

Türkiye ekonomisi her geçen yıl tarıma dayalı bir sanayiden üretim ve imalata dayalı bir sanayi yapısına evrilmektedir. 1980’lerin başında tarımın Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) içerisindeki payı % 25’ler düzeyinde iken, 2013’te % 7’ler düzeyine gerilemiştir. İmalat sanayiinin payı ise, aynı yıllarda % 18’den % 25’ler düzeyine yükselmiştir. Bu çalışma ile, Türkiye ekonomisinin % 25’ini diğer bir deyişle dörtte birini oluşturan imalat sanayiinin 1989-2013 yılları arasını kapsayan dönemde, özellikle 1996 yılından itibaren içerisinde yer aldığımız GB sürecinde AB (15) ülkeleri ile karşılaştırılması sonucunda, rekabet gücümüzün hangi ölçekte bulunduğu konusu değerlendirilmektedir.

Tezin amacı, GB’nin Türkiye imalat sanayii üzerindeki etkileri incelemektir. Bu tezin temel sorusu, GB sürecinde Türkiye imalat sanayiinin AB (15) ülkeleri ile karşılaştırıldığında rekabet gücünün ne ölçüde etkilendiğidir. Bu araştırma, 1989-2013 dönemi itibariyle yapılacaktır. Bu dönem aralığının seçilmesi, hem AB (15) ülkelerinin Türkiye ile olan dış ticaret ilişkilerinin incelenebilmesi hem de iki taraf arasındaki GB ilişkilerinin Türkiye imalat sanayii rekabet gücü üzerindeki etkilerinin kapsamlı olarak araştırılması bakımından önemlidir.

Bu çalışmada, GB sürecinde Türkiye imalat sanayii rekabet gücünün 1989-2013 yılları arasında AB (15) ülkeleri ile karşılaştırılarak ana ve alt sektörler itibariyle ilk 7 yılı GB öncesi dönem, son 18 yılı ise GB sonrası dönem olan 25 yıl içerisinde nasıl bir seyir izlediği, hangi sektörlerde dönem başı ve dönem sonuna göre rekabet gücünün azaldığı, arttığı veya başa baş bir noktada bulunduğu tespit edilerek, Türkiye imalat sanayiinin rekabet yapısı analiz edilmektedir. Ayrıca Türkiye imalat sanayiinin rekabet gücünün nasıl artırılabileceği konusunda önerilerde bulunmak hedeflenmektedir.

Bu çalışmada, Türkiye ile AB arasında gerçekleştirilen GB Anlaşması’nın 1996

yılında yürürlüğe girdiği dikkate alınarak Türkiye ile AB (15) ve AB (15)’i oluşturan

3 ülkeler arasında imalat sanayii ihracat ve ithalatlarının rekabet gücü 1989-2013 yılları arasında Balassa ve Vollrath Endeksleri yardımıyla karşılaştırmalı olarak analiz edilmektedir. Balassa’nın Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler (AKÜ) Endeksi (Revealed Comparative Advantage-RCA), bir ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğü olan malları belirlemek için kullanılan bir göstergedir. Çalışmamızda kullanılan veriler, Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulmuş SITC’nin (Standard International Trade Classification ‐ Standart Uluslararası Ticaret Sınıflandırması) 1988 yılında revize edilmiş hali olan SITC Revize 3, düzey 2’ye göre ele alınmıştır. SITC Rev.3 sistemine göre ticarete konu olan mallar 10 gruba ayrılmış ve her grup 0’dan 9’a kadar numaralandırılmıştır. Analizler, SITC 5, 6, 7 ve 8 nolu gruplar ile bu grupların iki basamaklı alt grupları için yapılmıştır. Bu ürün grupları, imalat sanayiini oluşturan başlıca gruplar olup, SITC 5; Başka Yerde Belirtilmeyen Kimya Sanayii ve Ürünlerini, SITC 6; Başlıca Sınıflara Ayrılan İslenmiş Malları, SITC 7; Makineler ve Taşıt Araçlarını, SITC 8 ise; Çeşitli Mamul Eşyayı temsil etmektedir.

Analizimizde öncelikle Balassa'nın Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi kullanılarak, Türkiye imalat sanayiinin AB (15) ülkeleri ile karşılaştırmalı analizi yapılmaktadır. AB (15) ülkeleri olarak Birliğin ilk 15 ülkesi seçilmiştir. Bu ülkeler Gümrük Ülke Koduna göre şöyle sıralanmaktadır: (1) Fransa, (2) Belçika - Lüksemburg (2002’den sonra (17) Belçika, (18) Lüksemburg), (3) Hollanda, (4) Almanya, (5) İtalya, (6) İngiltere, (7) İrlanda, (8) Danimarka, (9) Yunanistan, (10) Portekiz, (11) İspanya, (30) İsveç, (32) Finlandiya ve (38) Avusturya. Çalışmamızda Belçika ve Lüksemburg’a ait veriler, veri kaynağımız olan UN-COMTRADE’de 2002 yılına kadar ortak verildiğinden, bu iki ülke verileri incelenen yılların tamamında birlikte değerlendirilmiştir. Daha sonra, Vollrath Endeksi kullanılarak, Türkiye imalat sanayiinin AB (15) ülkeleri ile rekabet gücü analiz edilmektedir.

Tez çalışmasının birinci bölümünü oluşturan giriş bölümünde, araştırma konusunun önemi, araştırmanın amaç ve kapsamı, araştırmanın hedefleri, araştırmanın tezi, literatüre sağlayacağı katkılar, araştırma yönteminin tanıtılması, araştırmanın organizasyonu, giriş bölümü dahil bütün bölümlerin kısa bir içeriği ele alınmaktadır.

İkinci bölümde başlıca uluslar arası ekonomik entegrasyon hareketleri; gevşek

örgütlenme modellerinden daha sıkı örgütlenme modellerine doğru altı ana başlık

altında incelenmektedir: serbest ticaret anlaşmaları ve alanları, serbest ticaret bölgeleri,

4 gümrük birliği, ortak pazar, ekonomik birlik ve siyasal bütünleşmeler. Yine ikinci bölümde gümrük birliği teorisi üç ana başlık altında incelenmektedir. Gümrük birliği teorisinin oluşumu adlı birinci başlık altında, gümrük birliği teorisine yapılan katkılar ele alınmaktadır. Gümrük birliğinin statik etkileri adlı ikinci başlık altında, üretim etkileri, tüketim etkileri ve dış ticaret etkileri incelenmektedir. Gümrük birliğinin dinamik etkileri adlı son başlıkta ise, ölçek ekonomileri etkileri, dışsal ekonomiler etkileri, teknolojik gelişme ve ilerlemelere etkileri, sermaye hareketliliği ve yatırımları özendirme etkileri ve rekabeti artırıcı etkileri konuları araştırılmaktadır.

Üçüncü bölümde Türkiye ile AB arasında GB’nin tarihçesi, kapsamı ve işleyişi ile GB’nin oluşum süreci; Ankara Anlaşması, Hazırlık Dönemi, Geçiş Dönemi, Katma Protokol ve Son Dönem başlıkları altında ele alınmaktadır. Türkiye-AB ortaklık organları ise; Ortaklık Konseyi, Ortaklık Komitesi, Karma Parlamento Komisyonu, Gümrük İşbirliği Komitesi ve Gümrük Birliği Ortak Komitesi başlıkları altında incelenmektedir. Son başlık olarak GB’nin son döneminin uygulanmasına ilişkin 1/95 sayılı Türkiye-AB Ortaklık Konseyi Kararı kapsamlı bir şekilde ele alınmaktadır.

Dördüncü bölümde GB’nin Türkiye ekonomisi üzerindeki etkileri iki ana başlık altında incelenmektedir. Birinci başlık altında GB’nin rekabet gücüne etkileri, ikinci başlık altında ise GB’nin genel olarak Türkiye ekonomisine etkilerini analiz eden çalışmalar özetlenmektedir.

Beşinci bölümde Türkiye ile AB (15) ülkeleri arasında imalat sanayii ihracat ve ithalatlarının rekabet gücü 1989-2013 yılları arasında Balassa ve Vollrath Endeksleri yardımıyla karşılaştırmalı olarak analiz edilmektedir. Çalışmada belirtilen yıllar arasında Türkiye ve 15 AB ülkesine ait veriler Balassa ve Vollrath endekslerine göre karşılaştırmalı olarak hesaplanarak tablolara dönüştürülmüş, tablolarda yer alan katsayılar genel hatları ile analiz edilerek yorumlanmıştır. Analiz sonucunda, Gümrük Birliği sürecinde çalışılan dönem için Türkiye imalat sanayiinin AB (15) ülkeleri ile karşılaştırıldığında genel olarak rekabet gücünde artış olduğu sonucuna varılmıştır.

Altıncı bölüm olan sonuç ve değerlendirme kısmında ise, analiz ve yorumlar

özetlenerek Türkiye imalat sanayii için politika önerilerinde bulunulmaktadır.

5 İKİNCİ BÖLÜM

ULUSLAR ARASI EKONOMİK ENTEGRASYON HAREKETLERİ VE GÜMRÜK BİRLİĞİ TEORİSİ

Uluslar arası ekonomik entegrasyon hareketleri Tercihli Ticaret Anlaşmaları ve Alanları, Serbest Ticaret Bölgeleri, Gümrük Birliği, Ortak Pazar ve Ekonomik Birlik ve Siyasal Bütünleşmeler alt başlıkları altında; Gümrük Birliği Teorisi ise, Gümrük Birliği Teorisinin Oluşumu, Gümrük Birliğinin Statik Etkileri ve Gümrük Birliğinin Dinamik Etkileri başlıkları altında incelenmektedir.

2.1. Uluslar Arası Ekonomik Entegrasyon Hareketleri 2.1.1. Tercihli Ticaret Anlaşmaları ve Alanları

Tercihli Ticaret Anlaşması, iki veya daha fazla ülkenin kendi aralarında karşılıklı olarak tarifelerini belirli bir miktarda indirmelerini öngören en gevşek ve dar kapsamlı ekonomik entegrasyon modelidir. Her ne kadar bazı yazarlar tarafından tercihli ticaret anlaşmaları, uluslar arası ticarette yapısal bir değişim meydana getirmedikleri ve ülkeler arasında tek taraflı veya karşılıklı olarak belli mallar üzerindeki gümrük vergilerini indirmeyi amaçladıkları öne sürülerek uluslar arası ekonomik entegrasyon kapsamında değerlendirilmeseler de (Karluk, 1998a: 199), bu aşama daha ileri entegrasyon şekilleri için atılan bir ilk adım olarak görülmektedir.

“Tercihli Ticaret Anlaşması”, “bölgesel ticaret anlaşması” ve “bölgesel

entegrasyon anlaşması” ifadeleri birbirinin yerine kullanılır. Bir tercihli ticaret

anlaşmasında, iki veya daha fazla ülke arasında üçüncü ülkelerle karşılaştırıldığında

kendi aralarında daha fazla lehte ticaret koşulları veren ve/veya alan bir anlaşmadan söz

edilir (Melo, 2009: 8). Tek taraflı ya da karşılıklı olarak belirli mallar üzerindeki

tarifelerde indirimde bulunurlar. Üye ülkeler diğer ülkelerle olan tarife yapılarını olduğu

gibi korurlar. Bu modelde ülkeler ortak bir mal piyasası oluşturmak için sadece biri

birlerine karşı uyguladıkları gümrük vergilerinden vazgeçmiş olmaktadırlar (İyibozkurt,

1996: 4). 1932 yılında İngiltere ve ona bağlı uluslar topluluğu, Commonwealth Tercih

Sistemi diye bilinen bir ticaret sistemi kurdular. Bu kuruluş altında Commonwealth

ülkeleri kendi aralarındaki ticaretlerinde tarife oranlarını azalttılar; fakat dünyanın geri

6 kalanından yapılan ithalatlarda yüksek tarife oranlarını korudular. İngiltere’nin bu 48 uluslu kuruluşu ve onun geçmişteki kolonileri tercihli ticaret kulübünün tarihi örneklerinden biridir. (Chacholiades, 1990: 223). Tercihli ticaret anlaşmaları, Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması (GATT)’ın 24’üncü maddesinde yasaklanmıştır.

Buna gerekçe olarak, tercihli ticaret anlaşmalarında gümrük tarifeleri ve kotaların tamamen ortadan kaldırılmaması ve dış ticaretin yeterince serbestleştirilmemesi gösterilmiştir (Dura, C., ve H. Atik, 2007: 7). Chacholiades’e (1990) göre, tercihli ticaret anlaşmaları her ne kadar iktisadi etmenlerden daha çok siyasi etmenlerden etkilenmiş olsa da, böylesi bölgesel ticari birliklerin birtakım ilginç iktisadi sorulara neden olduğunu da belirtmektedir. Bölgesel ticari birliklerin oluşumu daha serbest bir ticarete doğru bir yönelimi mi temsil ediyor yoksa daha güçlü bir korumaya olan yönelimi mi? Tercihli ticaret anlaşmaları tüm dünyadaki iktisadi etkinliği ve refahı arttırmakta mıdır? Chacholiades, bu soruların küresel ekonominin gidişatı açısından önemli olduğu görüşündedir.

2.1.2. Serbest Ticaret Bölgeleri

Serbest ticaret bölgesi (free trade area), üyeleri arasında ticareti kısıtlayan veya engelleyen tarife ve kota gibi sınırlamaların ortadan kaldırıldığı ve üye ülkelerin birlik dışında kalanlara karşı ortak bir tarife uygulama yükümlülüğü altında bulunmadıkları ekonomik birleşme türüdür (Karluk, 1998b: 423). Serbest ticaret bölgeleri, ekonomik işbirliği ile karşılaştırıldığında birleşme bakımından daha ileri bir aşamayı temsil etmelerine karşın, bölge içinde genellikle üretim faktörlerinin serbest dolaşımı söz konusu değildir (Kılıç, 2005: 9).

Serbest ticaret bölgesine üye ülkeler, üçüncü ülkelerle ticari ilişkilerinde

bütünüyle kendi ulusal çıkarları doğrultusunda hareket edebilirler. Entegrasyonun bu

aşamasında uyulması zorunlu tek bir dış tarife sistemi yoktur. Ülkeler, üçüncü ülkelerle

ticaretlerine tarife koymak, kaldırmak ya da değiştirmek konusunda bağımsız hareket

edebilmektedirler. Bu aşama ekonomik işbirliğinden sonra entegrasyonun en zayıf

safhasını oluşturmaktadır (Ertürk, 2006: 56). Serbest ticaret bölgesinin iki temel

ekonomik özelliğinden bahsedilebilir. Bunlardan birincisi, serbest ticaret bölgesine üye

ülkelerin, birlik dışındaki ülkelerden yaptıkları ithalatta kendi gümrük tarife oranlarını

uygulamaya devam etmeleri; ikincisi ise, serbest ticaret bölgesi içinde menşe

7 kurallarının (rules of orijin) geçerli olmasıdır. Gümrük birliğinde olduğu gibi serbest ticaret bölgesi kurulduğunda da en önemli ekonomik etki olarak ticaret yaratıcı (trade creation) ve ticaret saptırıcı (trade diversion) etkiler ortaya çıkmaktadır (Kılıç, 2005: 10- 11).

2.1.3. Gümrük Birliği

Gümrük birliği, taraf ülkelerin mallarının tek bir gümrük alanı içinde, her türlü tarife ve eşdeğer vergiden muaf olarak, serbestçe dolaşabilmeleri ve tarafların, üçüncü ülkelerden gelen ithalata yönelik olarak aynı tarife oranları ve aynı ticaret politikasını, diğer bir ifadeyle ortak gümrük tarifesi uygulamalarını ifade etmektedir. Ortak gümrük tarifesi yalnızca ortak bir gümrük politikasını değil, ortak bir dış ticaret politikasını da kapsar. Bir gümrük birliğinde dolaşım özgürlüğü malların kaynağından bağımsız olarak uygulanır ve dolayısıyla iç sınırlarda gümrük kontrolleri kaldırılır ( Moussis, 2004: 85).

Gümrük birliği terimi, GATT'ın 24. maddesinden alınmıştır. Uygulamada gümrük birliklerinin tanımlandığı 3 temel uluslararası hukuki metin bulunmaktadır. Bunlardan ilki; GATT'ın 24. maddesinin 8. paragrafında yer alan tanımlama, ikincisi Roma Antlaşması'nın 9. maddesi ve üçüncü olarak La Haye Uluslararası Adalet Divanı'nın bir kararıdır. Roma Antlaşması'nın 9. maddesi, gümrük birliğinin uygulama alanından söz etmektedir. Uluslararası Adalet Divanı'nın kararına göre gümrük birliği; birliğe üye olmayan devletlere karşı tek bir gümrük vergisinin var olduğu, birlik içindeki üyeler arasında gerçekleşen mal alış verişlerine uygulanan gümrük vergilerinin tamamen ortadan kaldırıldığı, üçüncü ülkelerden gelen mallardan alınan vergilerin üyeler arasında paylaşıldığı bir birliktir. GATT ve Divan Kararı'nda yer alan tanımlamadaki ortak unsurlar, birliğe dahil ülkeler arasındaki mal ticaretine uygulanan bütün gümrük vergileri ile eş etkili vergilerin kaldırılması ve üçüncü ülkelere karşı bir ortak gümrük tarifesinin uygulamaya konulmasıdır (Erçakar, 2005: 164).

Gümrük birliğinde üye ülkelerin serbest bir dış ticaret politikası uygulamasına sınırlandırma getirilmiştir. Bu nedenle, gümrük birlikleri serbest ticaret bölgelerine göre daha ileri bir ekonomik entegrasyon düzeyini ifade ederler ( Dura, C., ve H. Atik, 2007:

7). Gümrük birliğinde, üye ülkeler arasındaki tarife ve kota sınırlamaları kaldırılarak

yalnızca mal ve hizmetler için ortak bir piyasa oluşturulmaktadır. Bu nedenle, daha ileri

bir bütünleşmeyi hedefleyen üretim faktörlerinin ülkeler arası hareketliliği ile ekonomik

8 siyasetlerin birleştirilmesi, ekonomik birleşmelerin bu aşamasında söz konusu değildir.

J. Viner’e göre birkaç ülkenin bir araya gelerek bir gümrük birliği oluşturabilmeleri için, yukarıda belirtilenlere ek olarak, gümrük gelirlerinin tek bir elde toplanarak önceden belirlenmiş ölçütlere göre paylaşılması da gerekmektedir ( Karluk, 1998b:

424). Gümrük birliğinde üyeler, üçüncü ülkelere karşı uygulayacakları gümrük tarifesini belirleme kararını, oluşturdukları ortak karar organına bırakmışlardır. Birliğin en önemli kararı olan ortak gümrük tarifesinin nasıl belirleneceği, birliği oluşturan ülkelerin serbest ticareti savunan ya da korumacı yaklaşımlarına göre değişecektir (Yıldız, 1999:3).

Gümrük birliklerini ve gümrük birliklerinin ekonomik etkilerini ayrıntılı ve sistematik olarak ilk inceleyen Viner, gümrük birliğinin gerçekleştirilebilmesi için üç koşulun sağlanmasını gerekli görmüştür (Bakkalcı, 2002: 40):

1. Üye ülkeler arasındaki gümrükler ve miktar kısıtlamaları kaldırılmalıdır.

2. Üye ülkeler arasında üçüncü ülkelere karşı uygulanacak ortak gümrük tarifeleri saptanmalıdır.

3. Gümrüklerden elde edilecek gelirlerin üye ülkeler arasında hangi oranda dağıtılacağı belirlenmelidir.

Günümüzde en önemli ve bilinen örnek 1957 yılında Roma Antlaşmasıyla kurulan

Avrupa Ekonomik Topluluğu’nun gerçekleştirdiği gümrük birliği projesi olmakla

birlikte, tarihte oluşturulmuş başarılı gümrük birliği modelleri de bulunmaktadır. 1789

tarihli Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Anayasası, 13 eyalet için ortak gümrük

tarifesi öngörerek bir gümrük birliği oluşturmuştur. 1834 yılında siyasi birliğini

oluşturamamış küçük Alman devletleri arasında kurulan ve “Zollverein” olarak

adlandırılan Alman Gümrük Birliği, 1870’lerde Bismarck tarafından Almanya’nın

siyasal birliğinin oluşturulmasına da katkı sağlamıştır. Diğer bir örnek, Belçika,

Hollanda ve Lüksemburg tarafından 1932’de kurulan “Benelüks” birliğidir. Daha sonra

Benelüks üyeleri, Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET)’nin kurulmasıyla birlikte 1958

yılında bu topluluğa dahil olmuşlardır (Karluk, 1998b: 424-425; Ertürk, 2006: 57; Kılıç,

2005: 12).

9 2.1.4. Ortak Pazar

Ekonomik entegrasyon sürecinin gümrük birliğinden sonraki aşamasını ortak pazar oluşturmaktadır. Serbest ticaret bölgesi ile gümrük birliğini de kapsayan ortak pazarda, mal ve hizmetlerin serbest hareketlerinin yanında emek, sermaye ve girişim gibi üretim faktörlerinin serbest dolaşımı da mümkün olmaktadır.

Ortak Pazar “genişletilmiş iç pazar” olarak da adlandırılabilir. İç pazarın oluşturulması, üye ülkelerin iç ekonomik politikalarının birbirine yakınlaştırılması ve ulusal sınırlarında uyguladıkları fiziki, teknik ve mali engellerin kaldırılmasıyla sağlanmaktadır. Üye ülkeler arasında söz konusu engellerin ortadan kaldırılabilmesi için, sınır kontrollerinin kaldırılması, oturma ve çalışma izni anlaşmalarının yapılması, başta dolaylı vergiler olmak üzere vergi politikalarının uyumlaştırılması, mali hizmetlerin serbestleştirilmesi, banka ve sigorta ile para ve benzeri işlemlerin serbestleştirilmesi gerekmektedir (Yıldız, 1999: 4). Ortak pazar uygulamasının başarılı bir örneğini, 1957 tarihli Roma Antlaşması’yla kurulan, gümrük birliğini tamamladıktan sonra üretim faktörlerinin dolaşımını da serbestleştirerek, 1992 yılında adı AB’ye dönüşünceye kadar Ortak Pazar olarak da adlandırılan AET’de görmekteyiz (Seyidoğlu, 1999a: 444).

2.1.4. Ekonomik Birlik

Ekonomik entegrasyon sürecinin nihai aşaması olan ekonomik birlik, birliğe üye ülke ekonomilerinin tam olarak birleştirilmesini hedefler. Ortak pazarın bütün özelliklerine ilave olarak, ekonomik, parasal ve sosyal politikalar ile kurumların da birleştirilmesini öngörür. Parasal birliği de kapsayacak şekilde merkez bankası ile birleştirilmiş bir mali sistem ve ortak bir dış ticaret politikasını içerir (Karluk, 1998a:

201). Ekonomik birliğin oluşturulduğu bir entegrasyonda üye ülkeler, makro ekonomik politikalarını belirlemedeki iradelerini önemli ölçüde birliğin uluslar üstü organlarına devrederler. Böylece para ve maliye politikası, bankacılık sistemi ve ödemeler dengesi gibi konularda birliği temsil eden ortak ekonomik politikalar saptanır (Şen, 2003: 644- 645).

Kendi aralarındaki ticarette gümrük tarifeleri ile diğer kısıtlamaları kaldırarak dış

ticareti serbestleştiren, dışa karşı ortak bir gümrük tarifesi uygulayan, emek ve sermaye

gibi üretim faktörlerinin serbest dolaşımını sağlayan üye ülkeler, ekonomik birliğin

10 gereği olarak makroekonomik politika ve parasal birlik hedeflerini gerçekleştirerek ulusal piyasalarını birleştirip tek bir piyasa haline gelirler (Ay, 2005: 20). Taşıma sorunları, monopollerin ortaya çıkardığı problemler, ticareti azaltan engellerin kaldırılması ekonomik birliğe üye ülkelerin yapısal sorunlarının çözümüne; mali, parasal, bankacılık ve ödemeler dengesi sorunları, harmonize edilmesi gereken unsurlar olarak makroekonomik sorunların uyumlaştırılmasına; bütün bir iktisadi yapıya ilişkin hukuki kurumların oluşturulması ise ekonomik ve siyasal bütünleşmenin gerçekleştirilmesine katkı sağlayacaktır ( Ertürk, 2006: 58 ).

Günümüzde ekonomik entegrasyonlar içerisinde iktisadi birliğini oluşturarak, ekonomik ve siyasal bütünleşme hedefine doğru ilerleyen AB örneğinden bahsedilebilir.

Bu hedefe ulaşmak için, 1 Ocak 1993 tarihinden itibaren Avrupa Topluluğu olan ismi Avrupa Birliği olarak değiştirilmiştir. Ekonomik birlik aşamasıyla birlikte ekonomik ve parasal birlik hedeflerinin gerçekleştirilmesi süreci başlatılarak, 1993 yılında Maastricht Antlaşması ile AB’ye üye ülkeler arasında parasal birlik kurulması öngörülmüştür.

1999’da tek paraya geçme kararı alınarak, 2002 yılından itibaren parasal birlik hedefini gerçekleştirmek üzere ortak para birimi “EURO”ya geçilmiştir (Kılıç, 2005: 13-14).

Avrupa Birliği, ekonomik ve siyasal bütünleşme hedefine doğru, sanayi, tarım, eğitim ve savunma politikası gibi konularda ortak mali ve soysal politikalar uygulamaya başlamıştır.

2.1.5. Siyasal Bütünleşme

Entegrasyon hareketlerinin son aşaması siyasal bütünleşmedir. Aslında ekonomik birliktelikleri siyasal düşünceden ayrı değerlendirmek mümkün değildir. Bir yönüyle karşılıklı olarak birbirinin zeminini oluşturan olgular olarak görülebilir. Şen’e ( 2003:

645) göre Avrupa Birliği tecrübesi, günümüz entegrasyon yöntemleri içerisinde siyasal

bütünleşme olgusunu yeni ve nihai bir hedefe taşınması durumunu mümkün kılmakta ve

bu hedef ancak ekonomik birliğin sağladığı bir siyasi yakınlaşma sonucunda ortak

güvenlik, ortak dış politika gibi ortak çıkarlar etrafında birlikte hareket edilmesini ifade

etmektedir. Şen, ekonomik ve siyasi birliktelik hedefinin gerçekleşebilmesinin, üye

ülkelerin hem ortak ülküler etrafında toplanabilmesine, hem de kendi siyasi

egemenliklerinden vazgeçebilmesi şartına bağlı olduğunu öne sürmektedir.

11 Ülkelerin siyasal bütünleşmeyi gerçekleştirebilmeleri için coğrafi, siyasi ve askeri konularda yakınlık; ekonomik sistem ve gelişme düzeyleri ile tarihi, kültürel ve dini bağlarda benzerliklerinin bulunması önemli unsurlardandır (Güran, N., ve İ. Aktürk, 2001: 15-16 ). Yararlı bir ekonomik bütünleşmenin sağlanabilmesi aynı zamanda siyasal yakınlaşma ve dünya çapında ortak çıkarlara dayalı bir zeminin oluşmasını zorunlu kılmaktadır. Diğer bir deyişle, ekonomik birlikteliğin iyi işleyebilmesi için bir karar organına ihtiyaç vardır. Bu organın görevi, siyasal dengesizlikleri ve anlaşmazlıkları ortadan kaldırmaya yardımcı olmaktır. Dolayısıyla ekonomik alanda etkin bir birlikteliğin sağlanması, siyasal bütünleşmenin gerçekleşmesini de önemli ölçüde gerekli kılmaktadır (Yıldız, 1999: 8).

2.2. Gümrük Birliği Teorisi

Gümrük birliği teorisi, gümrük birliğinin birliğe üye ülkeler üzerinde önemli iktisadi yararları olacağını ileri sürer. Teorik gerçekler kadar ampirik çalışmalar sonucunda elde edilen veriler de gümrük birliği teorisinin anlaşılmasında (teorinin doğrulanması ya da doğrulanmamasında) önemli bir etkendir (Yıldırım ve Dura, 2007:

142). Gümrük birliği teorisi, birliğin oluşumu ile ortaya çıkan kazanç ve kayıplara etki eden kaynak dağılımı, ölçek ekonomileri, ihtisaslaşma ve ticaret hadlerini inceler.

Birliğin sağladığı faktör verimliliği, ekonomik büyüme ve gelir dağılımını göz önünde bulundurmaz (Karluk, 1998a: 213).

Gümrük birliği teorisine göre, koruma duvarlarının kaldırılması sonucunda, birliğe üye ülke ekonomilerinde kısa dönemde statik, uzun dönemde ise dinamik etkiler oluşur. Kısa dönemde gümrük birliğinin ülkeler arası ticareti artıracağı beklenirken, uzun dönemde artan rekabet ve yeniden yapılanma etkilerinden bahsedilebilir. Birliğin gerçekleşmesiyle birlikte ilk anda kısa dönemli etki ortaya çıkmakta ve hesaplanması daha kolay olmakta iken, dışsal koşullar değişebildiği için dinamik analizler gerektiren uzun dönemli etkileri tam olarak hesaplamak daha zor olmaktadır (Kızıltan vd., 2008:

84).

2.2.1. Gümrük Birliği Teorisinin Oluşumu

Gümrük birliği teorisinin oluşum sürecinde J. Viner’in 1950’lerdeki çalışmaları ve

eserleri literatürde neredeyse milat olarak kabul edilmiştir. O kadar ki, konuyla ilgili

12 araştırma yapanların büyük bölümü teoriyi, Viner öncesi ve Viner sonrası gümrük birliği teorisine katkılar olarak iki döneme ayırarak incelemişlerdir.

Gümrük birliği teorisiyle ilgili ilk kapsamlı ve ciddi çalışma, 1950 yılında Viner tarafından yazılan “Gümrük Birliği Sorunu” (The Customs Union Issue) adlı eserle ortaya konmuştur. Bu çalışmayı, J.E. Mead’in 1955 yılında yayımlanan “Gümrük Birlikleri Teorisi” (The Theory of Customs Union) adlı eseri takip etmiştir. Her iki çalışmada bu alanda başvurulan iki temel kaynak olarak kabul edilmiştir (Kılıç, 2005:21). Daha sonra Marcus Fleming, H.G. Johnson, C.A. Cooper, B.F. Massel, R.G.

Lipsey ve Kelvin Lancester’in katkıları ile teori bugünkü düzeyine ulaşmıştır (Karluk, 1998a: 212)

1950’lerden itibaren gümrük birliği teorisi yoğun bir şekilde tartışılmış, teorik irdelemenin yanı sıra kurumsal olarak da araştırılarak AET özelinde 1960’lardan itibaren teori genişletilmiş, rafine edilmiş ve yeniden yorumlanmıştır (Ertürk, 2006: 61).

Teori, mal ve faktör piyasalarında tam rekabet şartlarının var olduğunu, üretim faktörlerinin ülke içinde akışkan, ülkeler arasında ise akışkan olmadığını varsayar.

Teknolojik gelişmeyi egzojen bir faktör olarak değerlendirirken, ulaştırma giderlerini sıfır olarak kabul eder. Fiyatların üretimdeki fırsat maliyetlerini tam olarak yansıttığını ileri sürer (Karluk, 1998a: 213). Şimdi gümrük birliği teorisini, Viner öncesi yapılan katkılar, Viner tarafından yapılan katkılar ile Viner sonrası yapılan katkılar olarak üç başlık altında inceleyeceğiz.

2.2.1.1. Gümrük Birliği Teorisine Viner Öncesi Yapılan Katkılar

Genel olarak ekonomik entegrasyon teorisine, özelde ise gümrük birliği teorisine Viner öncesi yapılan katkılar A. Smith, Taussing, Torrens ve Samuelson’a aittir. 1776 yılında yazdığı “Ulusların Zenginliği” adlı eserinde A. Smith, gümrük birliğinin faydalarından bahseder. Smith, iki ülke arasındaki ticarette gümrük vergileri kaldırılıp diğer ülkelere karşı ortak gümrük tarifesi uygulanırsa, her iki ülkedeki üretici ve satıcılar dolayısıyla tüketiciler bundan fayda sağlayacaklardır (Dura, C., ve H. Atik, 2007: 10).

Viner öncesi katkıda bulunan diğer bir yazar Taussing, karşılıklı tarife

indirimlerinin fayda ve maliyetlerinin ülkelerin ticaretteki paylarına bağlı olduğunu ileri

sürmüştür. Taussing bu durumu, 1876’da Hawai şekerine ABD tarafından verilen

13 preferansların Amerika şeker fiyatlarını çok az etkilediği örneğini vererek açıklamıştır (Ertürk, 2006: 62). Lipsey’e göre Viner’den önce, uluslar arası ticarette serbestliğin refahı maksimum yapacağı ve gümrük birliğinin serbest ticaret yolunda önemli bir adım olması dolayısıyla refahı maksimum kılmasa bile artıracağı ifade edilmektedir (Ay, 2005: 21).

Torrens ise, karşılıklı tarife görüşmelerinin çok taraflı tarife görüşmelerine tercih edilmesi gerektiğini savunur. Çok taraflı tarife görüşmelerinin ticaret hadleri üzerinde olumsuz bir etki yaptığını öne sürer (Dura, C., ve H. Atik, 2007: 10). Torrens, serbest ticaret fikrini benimsememekle birlikte, serbest ticaretin nihai hedef olduğunu ve politik olarak bağımlılık yaratacağını, bağımsız ülkelerin optimum tarife uygulayarak ticaretten yarar sağlayacağını, ancak bunun da misilleme olmaması halinde mümkün olduğunu ifade eder (Ertürk, 2006: 63). Ünlü iktisatçılardan Samuelson’a göre, serbest ticaret bütün taraflar için faydalı olan bir iş bölümünü mümkün kılmakta, bütün ülkelerin potansiyel reel milli gelirini önemli ölçüde artırmakta ve bütün dünyada daha yüksek hayat standartlarına olanak sağlamaktadır (Kılıç, 2005: 22).

2.2.1.2. Gümrük Birliği Teorisine Viner’in Yaptığı Katkılar

Hiç kuşkusuz gümrük birliği teorisine en önemli katkı Viner tarafından yapılmıştır. Viner, ticaret yaratıcı (trade creation) etki ve ticaret saptırıcı (trade diversion) etki kavramlarını geliştirmiş, bu kavramlar yardımıyla gümrük birliklerinin dünya refahı üzerindeki etkilerini açıklamıştır. Viner’in teori ile ilgili analizleri gümrük birliklerinin daha çok üretim etkileri üzerine yapılmıştır (Dura, C., ve H. Atik, 2007:

11).

Viner, “The Customs Union Issue” adlı eserinde, “ticaret yaratıcı” ve “ticaret

saptırıcı” etkilerden söz ederek gümrük birliği teorisini açıklamaktadır. Ticaret yaratıcı

etkide, birliğe katılan bir ülkenin yüksek koruma ile ürettiği bir malı, birlik sonrasında

kendisine göre daha ucuz üreten diğer üye ülkelerden ithal etmesi söz konusu olacaktır

(Karluk, 1998b: 418). Başka bir ifade ile, ithalat fiyatı arz fiyatından daha düşük

olduğundan ülke içi arz kaynağının yerini, birliğe üye diğer bir ülke arz kaynağının

almasıdır (Ertürk, 2006: 69). Ticaret saptırıcı etkide ise, birliğin kurulmasından önce,

üye olmayan ancak malı en ucuza üreten ülkeden yapılan ithalatın, birlik sonrasında üye

ülkelerden yapılması söz konusudur. Bu durumda, ucuza üretim yapan birlik üyesi

14 olmayan ülkenin yerini, daha pahalı üretim yapan üye ülke almaktadır (Karluk, 1998b:

418). Ticaret yaratıcı etkide, birliğe üye iki ülke arasında üretim yerlerinde değişme meydana gelirken, ticaret saptırıcı etkide düşük maliyetli üçüncü ülkeden, gümrük birliğine üye olan yüksek maliyetli ülkeye ticaretin kayması söz konusu olmaktadır.

Viner, gümrük birliklerinin refah artışı sağlayıp sağlamadığını, ticaret yaratıcı ve ticaret saptırıcı etkilerin nispi üstünlüklerine bağlamıştır (Ay, 2005: 21).

Viner, çalışmasında gümrük birliklerinin tüketim etkisi üzerinde durmamış, teorisini daha çok üretim etkisi üzerine inşa etmiştir. Bu nedenle, malların talep esnekliklerini sıfır, arz esnekliklerini ise sonsuz kabul ederek tam uzmanlaşma varsayımı altında teorisini açıklamaya çalışmıştır (Ertürk, 2006: 70-71).

2.2.1.3. Gümrük Birliği Teorisine Viner Sonrası Yapılan Katkılar

Viner’in çalışması gümrük birliği teorisine yeni yaklaşımlar kazandırmanın yanı sıra, bu alandaki çalışma ve gayretleri de artırmıştır. Viner’in çalışmasını J. Meade’nin çalışmaları takip etmiştir. Meade, temel kısmi denge yaklaşımı ve kardinalist refah varsayımlarını, kayıp ve kazançları karşılaştırırken kullanmıştır. Meade’nin teoriye yaptığı en önemli katkı, mallar arası ikame varsayımını analize dahil etmesi ve sabit maliyetler varsayımını esnetmiş olmasıdır. Meade, ayrıca tüketimi de analize katarak teoriye hatırı sayılır bir katkıda bulunmuştur (Ertürk, 2006: 63). Ayrıca Meade, gümrük birliği kurulduğunda, bazı ithal mallar üzerindeki vergiler kaldırıldığında, üye ülkelerdeki yurtiçi piyasalarda göreceli fiyatların değişeceğini, üretim yapısının sabit kaldığı varsayımında göreceli fiyat değişikliği sonucu malların birbirleri ile ikame edilebilme durumlarının söz konusu olacağını belirtmiştir (Ay, 2005: 22).

Meade tarafından geliştirilen gümrük birliği teorisi R.G. Lipsey ve Kelvin

Lancaster tarafından genelleştirilmiştir (Seyidoğlu, 1999b: 216-217). Viner

çalışmasında gümrük birliğinin tüm dünya refahına katkıda bulunacağını ileri

sürmüştür. Ancak, gümrük birliğine üye olmayan ülkelerden yapılan ticaretin ortak

gümrük tarifesi ve benzeri yöntemlerle engellenmesi, dünya refahına olumsuz etkide

bulunur. Bu nedenle, gümrük birlikleri dünya refahı bakımından bir yönüyle faydalı

etkiler doğururken, diğer taraftan zararlı etkilere de neden olabilir (Dura, C., ve H. Atik,

2007: 11).