4.2. Gümrük Birliği’nin Diğer Etkilerini Analiz Eden Çalışmalar
5.1.1. Balassa Endeksi ile Yapılan Analiz
Uzun bir süre Adam Smith’in Mutlak Üstünlük Teorisi (Absolute Advantage
Theory) ile Ricardo’nun Mukayeseli Üstünlük Teorisi (Comparative Advantage
Theory) uluslararası rekabeti açıklamada klasik modelin iki farklı yöntemi olarak
kullanılmıştır. Ancak klasik yaklaşımın uluslararası rekabet olgusunu açıklamada
yetersiz kalmasının ardından rekabet gücünün ölçülmesinde Jacob Viner ve Gottfried
63 Haberler’in katkılarının yanı sıra, Eli F. Heckscher ve Bertil Ohlin tarafından ortaya konulan Heckscher-Ohlin (H-O) teorisi gibi bir çok yeni yaklaşım geliştirilmiştir.
Geliştirilen H-O ve benzeri modeller içerisinde rekabet gücünü ölçmede en sık kullanılan modellerden birisi de AKÜ endeksi olmuştur (Baltacı vd., 2012: 2-5).
AKÜ katsayısı, ülkenin belli bir mal/ürün ihracatının toplam ihracatına oranının, aynı malın/ürünün dünyadaki ihracatının dünya toplam ihracatına oranına bölünmesi şeklinde hesaplanmaktadır. Genellikle Balassa Endeksi ve/veya Vollrath Endeksi kullanılarak hesaplanabilen AKÜ katsayısı; ülkenin bir sektördeki yurtiçi uzmanlaşmasını, dünyanın veya herhangi bir ülkenin uzmanlaşmasıyla karşılaştırır (Erkan, 2013: 93). Karşılaştırmalı üstünlükleri en basit ve yalın haliyle analitik literatüre kazandıran ilk araştırmacı olan H. H. Liesner, yaptığı çalışmada İngiltere’nin AET karşısında karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu sektörleri tespit etmek amacıyla aşağıda yer verilen basit RCA eşitliğini kullanmıştır: (Liesner, 1958: 308)
RCA = X
ij
/ X
nj
(E.1) Bu eşitlikte, X = ihracatı, i = bir ülkeyi, j= bir malı (veya sektörü), n= ülkeler grubunu (örneğin AB), X
ij
= i ülkesinin j malı ihracatını, X
nj
= n ülkesinin/ülkeler grubunun j malı ihracatını ifade etmektedir.
Liesner’in 1958 yılındaki basit RCA modeli, Bela Balassa’nın 1965 yılında yapmış olduğu çalışma ile sayısal olarak daha gelişmiş bir yaklaşım olarak uluslararası ticarette uzmanlaşmayı ölçme konusunda kullanılmaya başlanmıştır. Balassa’nın ortaya koymuş olduğu bu yaklaşım, üretim faaliyetlerinin yanı sıra fiyat dışı faktörlerin de analize dahil edilmesini gerektirir. Analiz yaparken, ihracat iç üretimle, ithalat ise iç tüketimle ilişkilendirilir. Açıklamalı Karşılaştırmalı Üstünlükler yaklaşımı uygulamada, faktör getirileri veya faktör yoğunluklarının rolünü belirlemede bir araç olarak kullanılmaktadır (Altay ve Gürpınar, 2008: 262-263).
Balassa’nın AKÜ yaklaşımı, karşılaştırmalı üstünlüğün gerçek şeklinin, ticaret
sonrası verilerden elde edilebileceği varsayımına dayanmaktadır. Balassa, bir ülkenin
belli bir mal ya da endüstri ticaretinde karşılaştırmalı üstünlüğünü ölçmek için, bu mal
ya da endüstrinin toplam dünya ihracatındaki payının, ülkenin toplam ihracatındaki
payına oranını veren bir endeks oluşturmuştur. Buradaki amaç, karşılaştırmalı
64 üstünlüğün altında yatan nedenleri belirlemekten çok, ülkenin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olup olmadığının belirlenebilmesidir (Çakmak, 2005 : 69)
Balassa endeksi; herhangi bir malın/sektörün ülkenin toplam ihracatındaki payının, söz konusu malın/sektörün dünyanın (ya da bölgenin) toplam ihracatındaki payına oranını ifade eder. Diğer bir ifadeyle Balassa endeksi; ülkenin bir maldaki/sektördeki yurtiçi uzmanlaşmasını (AKÜ endeksinin payı), dünyanın (ya da bölgenin) uzmanlaşmasıyla karşılaştırır (Kara O. Ve B. Erkan, 2011: 71). Balassa’nın Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Endeksi (AKÜ - RCA) orijinal formülden literatüre uyarlanmış aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanmaktadır: (Balassa, 1965:
99-123).
AKÜ = RCA = (X
ij
/ X
it
) / (X
nj
/ X
nt
) (E.2) Denklemde;
AKÜ = RCA : j malı/sektörü için açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükleri, X
ij
: i ülkesinin j malı/sektörü ihracatını,
X
it
: i ülkesinin toplam ihracatını,
X
nj
: j malının/sektörünün toplam bölge ya da dünya ihracatını, X
nt
: Toplam bölge ya da dünya ihracatını, ifade etmektedir.
Ayrıca formülde; X : ihracatı, i : bir ülkeyi, j bir malı veya sektörü, t : toplam ihracatı, n : bir bölge, ülke grubu ya da dünyayı sembolize etmektedir.
AKÜ endeksinin pay kısmı, malın/sektörün ulusal ihracattaki payını (%); payda
kısmı ise, söz konusu malın/sektörün dünya toplam ihracatındaki payını temsil
etmektedir. AKÜ katsayısının sonucunun 1’den büyük çıkması; ülkenin söz konusu
ma-lın/sektörün ihracatında rekabet üstünlüğüne sahip olduğunu ve uzmanlaştığını, 1’den
küçük çıkması; ülkenin söz konusu malın ihracatında rekabet üstünlüğüne sahip
olmadığını ve dolayısıyla uzmanlaşmadığını göstermektedir. AKÜ endeksinin 0 ile 1
arasında olması rekabet üstünlüğü olmadığını, 1 ile 2 arasında değer alması zayıf bir
rekabet üstünlüğü olduğunu, 2 ile 4 arasında bir değer alması orta derece rekabet
üstünlüğünü, 4’den büyük olması ise güçlü bir rekabet üstünlüğünü işaret etmektedir
(Erkan, 2013: 96).
65 Yukarıdaki formülde görüldüğü gibi, Balassa’nın orijinal Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler endeksinin; bir ülkenin belli bir mal/sektör ihracatının toplam ulusal ihracatı içerisindeki payının, o malın/sektörün dünya ihracatının toplam dünya ihracatı içerisindeki payına oranı şeklinde hesaplandığı, ancak zaman içerisinde bu formülün değişik ve gelişkin formlara da dönüştürülerek uluslararası rekabetin açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler yaklaşımı içerisinde daha farklı ve işlevsel yöntemlerle de hesaplanabildiği görülmektedir.
Çalışmamızda Balassa’nın AKÜ endeksi hesaplanırken tez konumuz itibariyle sadece Türkiye imalat sanayiinin rekabet gücünün belirlenmesi yeterli olmayıp, AB (15) ülkeleri ile bir karşılaştırma yapılarak bu ülkeler ile ülkeler grubuna karşı rekabet gücümüzün GB öncesi dönem ile GB sonrası dönem içerisinde nasıl bir değişim yaşadığı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu itibarla, Türkiye imalat sanayii ihracatının toplam ihracat içerisindeki payı, karşılaştırma yapılan ülkenin imalat sanayii ihracatının, o ülkenin toplam ihracatı içerisindeki payına oranı şeklinde hesaplanmıştır.
Bu hesaplamalar sonucunda ortaya çıkan değerler son tahlilde Türkiye ile karşılaştırılan ülkenin (örneğin Fransa) orijinal Balassa AKÜ endeksine göre bulunan değerlerin birbirine oranını da yansıtmaktadır. Yine Türkiye ile Fransa karşılaştırmasından örnek verecek olursak (ki bu örnek tüm ülkeler ve AB (15) ile 1989-2013 arası 25 yılın tamamı için geçerlidir) 1989-2013 yılında Türkiye imalat sanayii alt sektörlerinden (89) Başka yerde belirtilmeyen çeşitli mamul eşya sektöründe orijinal Balassa AKÜ (dünya ile kıyaslanmış) katsayısı 0,0408, aynı şekilde Fransa’nın imalat sanayii orijinal Balassa AKÜ (dünya ile kıyaslanmış) katsayısı da 0,0408’dir. Bu iki katsayı birbirine oranlandığında Tablo 5.1’de de görüleceği üzere 2013 yılı için 1 değeri bulunacaktır. Yukarıda da ifade edildiği gibi bu durum tablolardaki tüm katsayılar için geçerlidir.
5.1.2. Vollrath Endeksi İle Yapılan Analiz
Balassa’nın AKÜ endeksinin, zaman içerisinde çok basit ve bu yüzden
karşılaştırmalı üstünlükleri ölçmede yetersiz bulunması ve sektörlerin rekabet durumu
hakkında daha az bilgi vermesi nedeniyle, uluslararası rekabetin ölçümünde daha
karmaşık ve kapsamlı hesaplama yöntemleri geliştirilmiştir. Bu çalışmaların en
önemlilerinden biri Vollrath’a (1991) aittir. Balassa’nın AKÜ endeksini, sadece ihracatı
66 hesaba kattığı ve ithalat düzeyini hesaba dahil etmeyerek ihmal ettiği için eleştiren Vollrath’a (1991) göre endeksin hesaplanmasında, ihracat ve ithalat verileri ile net ticaret etkisinin hesaba katılması gerekmektedir (Çakmak, 2010: 51).
Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler yaklaşımına yönelik üç alternatif tanımlama yapan Vollrath, ihracat kadar ithalatı da hesaba katan ilk göstergeyi göreli dış ticaret üstünlüğü (Relative Trade Advantage - RTA) olarak tanımlamıştır. Söz konusu endeks, Balassa endeksine eşit olan göreli ihracat üstünlüğü (Relative Export Advantage - RXA) ile göreli ithalat üstünlüğü (Relative Import Advantage - RMA) arasındaki fark olarak hesaplanmaktadır. Bu endeks ile ortaya konulan rekabet üstünlüğü göreli ihracat ve ithalat üstünlüklerinin önemi ile güçlendirilen bir göstergedir. Böylece ilgili malın ihraç veya ithaline ilişkin çok küçük değerlerin endeks üzerinde etkili olması söz konusu olmamaktadır (Altay ve Gürpınar, 2008: 265).
Vollrath’ın Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler yaklaşımına yönelik üç alternatif Rekabet Gücü formülasyonu konuya ilişkin yapılan çalışmalardan yararlanılmak suretiyle literatürde kabul görmüş, V
1
, V
2
ve V
3
şeklinde uyarlanmış olarak aşağıda gösterilmiştir: (Vollrath, 1991: 265-278; Küçükkiremitçi, 2006: 1-4;
Utkulu, 2005: 14-17)
AKÜ = RXA = ( X
ij
/ X
it
) / ( X
nj
/ X
nt
) (E.2) RMA = ( M
ij
/ M
it
) / ( M
nj
/ M
nt
)
V
1
= RTA = RXA - RMA = (X
ij
/ X
it
)/(X
nj
/ X
nt
) - (M
ij
/ M
it
) / (M
nj
/M
nt
) (E.3) V
2
= ln RXA = ln [ ( X
ij
/ X
it
) / ( X
nj
/ X
nt
) ] (E.4) V
3
= RC = ln RXA – ln RMA = ln [ ( X
ij
/ X
it
) / ( X
nj
/ X
nt
) ] -
ln [ ( M
ij
/ M
it
) / ( M
nj
/ M
nt
) ] (E.5) Yukarıdaki denklemlerde:
RXA : i ülkesinin j malında/sektöründe göreli ihracat üstünlük endeksini,
RMA : i ülkesinin j malında/sektöründe göreli ithalat üstünlük endeksini,
RTA : i ülkesinin j malında/sektöründe göreli ticaret üstünlük endeksini,
67 RC : i ülkesinin j malında/sektöründe göreli rekabet üstünlük endeksini, ifade etmektedir.
Burada RXA orijinal Balassa Endeksi’ne eşittir. RXA ülkenin göreli ihracat üstünlüğünü gösterirken, RMA’da ülkenin göreli ithalat üstünlük durumunu gösterir.
M
ij
: i ülkesinin j malı/sektörü ithalatını, M
it
: i ülkesinin toplam ithalatını,
M
nj
: j malının/sektörünün toplam bölge ya da dünya ithalatını, M
nt
: Toplam bölge ya da dünya ithalatını, göstermektedir.
Vollrath’ın RMA formülünde; M: ithalatı, i: bir ülkeyi, j bir malı veya sektörü, t:toplam ithalatı, n:bir bölge, ülke grubu yada dünyayı sembolize etmektedir.
Vollrath'ın birinci (V
1
) hesaplama yöntemi RXA ile RMA farkı iken, ikinci hesaplama yöntemi RXA'nın doğal logaritmasının alınması (ln RXA), üçüncü yöntemi ise Açıklanmıs Rekabetçilik (Revealed Competitiveness-RC) olarak RXA’nın doğal logaritmasının, RMA’nın doğal logaritması ile farkı şeklinde aşağıdaki gibi formüle edilmektedir.
RC = ln RXA - ln RMA (E.6) Vollrath, RC değerinin sıfırdan büyük olması durumunda rekabet gücü olduğunu, RC değerinin sıfırdan küçük olması durumunda ise rekabet gücünün olmadığını ifade etmiştir. Gerek Balassa, gerekse Vollrath'ın temel yaklaşımları, bir ülkenin başka bir ülkeye veya ülkeler grubuna göre, belirlenmiş bir mal/sektör bazında rekabet gücü olup olmadığını belirlemektir.
Vollrath’ın üçüncü hesaplama yöntemi olarak doğal logaritma farklarını daha açık olarak formüle edersek, RC için kullanılacak hesaplama yöntemi aşağıda belirtildiği şekilde olacaktır.
RC = ln [ (X
ij
/ X
it
) / (X
nj
/ X
nt
)] - ln [(M
ij
/ M
it
) / (M
nj
/ M
nt
)] (E.7)
Burada , (X
nj
/ X
nt
) dünyadaki (ülkeler grubundaki) j malının toplam ihracatının
dünya (ülkeler grubu) toplam ihracatına oranını ve (M
nj
/ M
nt
)’de dünyadaki (ülkeler
grubundaki) j malının toplam ithalatının, dünya (ülkeler grubu) toplam ithalatına oranını
göstermektedir. İhracat ve ithalat arasındaki hesaplama farkları (sigorta, navlun v.b.)
68 ihmal edildiğinde (X
nj
/ X
nt
) = (M
nj
/ M
nt
) olacaktır. Diğer bir deyişle, bir malın dünyadaki toplam ihracatı, o malın dünyadaki toplam ithalatına eşittir. Bu durumda ;
ln (X
nj
/ X
nt
) - ln (M
nj
/ M
nt
) = 0 olacağından,
RC = ln (X
ij
/ X
it
) - ln (M
ij
/ M
it
) (E.8) haline gelecektir. Bu ifadeyi aşağıdaki gibi yazmak mümkündür;
RC = ln [(X
ij
/ X
it
) / (M
ij
/ M
it
)] (E.9) Dolayısıyla, herhangi bir mal/sektör için rekabet gücü o malın/sektörün ihracatının ülke toplam ihracatına oranının, o malın/sektörün ithalatının ülke toplam ithalatına oranının doğal logaritmasına eşit olacaktır. RC değerinin sıfır olması, [(X
ij
/ X
it
) / (M
ij
/ M
it
)] değerinin 1'e eşit olmasını (ln 1 = 0) göstereceğinden, bu değere sahip mal/sektör için rekabet gücü sınırda; RC değerinin sıfırdan büyük olması [(X
ij
/ X
it
) / (M
ij
/ M
it
)] değerinin 1'den büyük herhangi bir değere sahip olmasını göstereceğinden, bu mal/sektör için rekabet gücünün yüksek olduğunu ve nihayet RC değerinin 0'dan küçük olması [(X
j
/ X
t
) / (M
j
/ M
t
)] değerinin 1’den küçük olmasını işaret edeceğinden, o mal için de rekabet gücünün zayıf olduğu anlamına gelecektir (Küçükkiremitçi, 2006:
1-4).
Vollrath’ın (RC) katsayısının rakamsal yorumu aşağıdaki gibi belirlenecektir.
RC ≥ 0,50 ise o malın/sektörün rekabet gücünün yüksek,
-0,50 < RC < 0,50 ise o malın/sektörün rekabet gücünün sınırda olduğu, RC ≤ -0,50 ise o malın/sektörün rekabet gücünün düşük olduğu söylenecektir.
Çalışmamızda Vollrath’ın RC endeksi ile Türkiye imalat sanayiinin, AB (15)
ülkeleri ile aynı hedef pazarda (dünya) rekabet üstünlüğünün olup olmadığı
araştırılmaktadır. Rekabet üstünlüğünü belirlemek üzere hesaplanan Vollrath endeksi
karşılaştırma yapılan ülke ile ilgili tablolarda verilmiş olup, pozitif değerler Türkiye’nin
rekabet üstünlüğünü, negatif değerler ise karşılaştırma yapılan ülke veya AB (15)’in
