Ayn.esr., bk.
B.
d.
dd ..
göst.yer.
G.
İA,
Ku.
Krş.
K..
MRK.
R.
yk-bk.
KISALTMALAR :
aynı eser.
bakınız.
Bostan-ı Sa' di
devamı var.
devamının devamı.
gösterilen yer.
Gülistan-ı Sa' di.
İslam Ansiklopedisi.
t
:f5.:üİliyat-ı Sa'di, nşr. Buhammed Hasan İlıni, İntişarat-Cavidan, ts.
900 sayfa.
karşılaştırınız.
kitap
Macmüat ar-raıi'n al-~übra
risale
yukarıya bakınız.
r
1
İ B N A L - 'A Z R A ~ Hayatı, eserleri ve kaynakları
Ahm~t
SAVRAN, PH. D.A - Hayatı:
Tarihi bir eserin değeri, yazarın ·karakterine, sosyal hayattaki yerine, öğrenimine, faaliyetlerine, kaynak olarak başvurduğu lçitap ve kişilere ve eserini kaleme aldığı ülkeye bağlı olduğu bir gerçek- ti.r. İşte tarihçi İbn al-'Azra:f.<:'ı bu tür yaşantı açisından ele alarak onun hayatını ve eserlerini vermeye çalışacağız.
Artuk oğulları tarihçisi olarak bilinen İbn al-'Azrak'ın adını
bize bildlren eserler sadece İbn tiallikan'ınVAFAYAT AL-AcYAN (1) ile Bodleian kütüphanesinde Marslı 333 de kayıtlı yazarı belli ol- mayan yazmadır (2). Bu son eserin yazarı İbn al-'Azra].<:'dan aktar- malar yapmış ve onun tüm adını «Alpned b. Yüsuf b. cAli İbn
al-'Azra].<:, Tarih Mayyafürıl,dri ve Amid'in sahibi», olarak vermiş
tir (3). İbii ]JalHkan da bazı kişilerin hayatlarını anlatırken bu ta- rihçiden yararlanmış ve adını zikretmiştir. Bu ikisinin ötesinde .
yazarın hayatı ve eserleri ile ilgili bilgileri 1kendi kitabı .olan «Tari:Q.
Mayyafürıkın va Amid» den toplayabilmekteyiz. ·
İbn al-'AzraJ.<:, kf·ndi ifadesine göre, .510 H. (1116) yılının Şev-
( 1) Kitzi.b Vafayat al-Nyan, (Arapçadan İngilizceye çeviren Bn mac Guckin de Slane, Paris 1842) c. 1, s. 158. · (2) · Bodleian Libr. Cat. 1, No. 945, Oxford. Bu yazma tarafımız
dan elestirilmektedir.
-
,(3) Marslı 333, varak 71a.
val ayında Mayyafürı~In (Silvan) da doğmuştur ( 4). Eserincle ba-
basından fazla sö~ etmez, ancak kendi açıklamasına göre onun S36 larda sağ olduğu bilinmektedir. Bu arada dedesinin görevi hak-
kında verdiği bilgilerden anlaşıldığına göre <levrin idareci sınıfı bir aileden geldiği anlaşılıyor, çünkü 478 H. (1086) de Sulta.n Me- lik Şah'ın hıniandanlarından İbn Ca.ıhfr Mayyafü~ln'ı Mervan
oğulLa.r-ında.n aldığı sıralarda., .dedesinin ı;ı:ışn-Kayfü (Hasankeyf) nazırlığında bulunduğunu (5), daha sonra Erzen valiliğine atandı- ·
ğını ( 6 }, hatta Diyarbakır bölgesinin idarecisi olup İbn Ca.hlr'in yerine atanan 'Abü cAH al-Bal.hl'nin değiştirilmesi için Mayya~
fürı~ln halkı tarafından Sultana gönderilen 1:emsilcilerden birisi
olduğunu (7) söylemesi bize böyle bir aileden geldiği kanatım ve- rir. Ancak milliyeti hakkında. ne kendisi nede başka kaynaklar
bilgi verir. · .
Mardin Artuklu kolqnun kurucusu Nacın al-Din İl-Gazi döne- minde doğan v~ onun oğlu Timurtaş. ve torunu Alpı yönetiminde
yaşayan İbn al-'Azr~, tarihi bir düzen içinde tertiplediği eserinde, Irak, Suriye ve Doğu Ana.dolunun çeşitli şehirlerine yaptığı gezile ·, görevlerini, tanıştığı önemli .kişileri ve tanık olduğu olayla yrın~
tılı olarak anlatır. Bu arada kendi yaşanfrsı ile ilgili ~eri yeri geldikçe zikretmektedir. Buna göre· Ibn a.l~'Azr~ 52~. (1135) de
çalışmak için MayyafürıJ.dn' den Mardin'e gider ve böylece 19 ya- şında. .iken T4nurtaş'ın idaresinde ilk halk hizmetine ikatılmıştır.
Hayatının hundan sonraki seyrini eserini:i:ı çeşitli yerlerinde veren
İbn al-'Azra.~, Mardin',den soinra. ilk yolculuğunu 531-32 H, (1137-38) de al-Cazfr'e ve Musul'a yapar, hatta Musul'da. Atabeg Zengi'yi
gördüğünü ve üç gün kaldıktan· sonra MayyafürılP:n'a döndüğünü
söyler (8). Bir yıl sonra, 533 H. (1134) de, Am.id'de bulunan İbn al-'Azra~ aynı yılın sonlarına doğru ilk ·kez Bağdad yolculuğuna çıkar ve 534 de kente ulaşan yazar Ba.ğdad'ta. kaldığı altı aylık ..
· (4) TarfQ. Mayyafürı~in va Amid, yazma Br. Museum Or. 5803, varak 160a.
(5) Yazma Or, 5803, varak 149a.
(6) Aynı yazma 151 a, aynı .eserin Or. 6310 yazması varak 76 b.
· (7) Or. 5803, varak 150 a-b. .
(8) İbn al-'Azraq, A Critical edition of the Artuqid section in . Tarikh Mayyafürıqin wa Amid, edited by Ahmet SA VRAN, . St. Andrews 1975, Text A, s. 33,36 (Bu eser doktore tezi ola-
rak hazırlanmış -ye henüz basılmamıştır).
sürede, 533 de .Kara-Sunkiır tarafından Sultan Mesud'a ba~kı ya- pilarak Kaırial al-fün'· IVf~ammad. b. ·al-l;Iusaym'ın ·-(9) yerllıc? vetlr~.
liğe getirilen Hoca cızz al-Mulk'un Halife al-M~tafi'ye biartını gör-
müş -ve hatta Bab al-I:focra'ya giderek Sultan Mesud'un Halife al-Muktafl'nin kızı, Halifenin de Sultanın kız kardeşi Fatıma ile olan evlenme törenlerinde _hazır bulunmuştur· Aynca !):adı al-Kudat al-ZaynabI, hazinedar Kamal al~Din ve Yezir Şaraf al-Pin .cAII b.
Tırad'ın Sultan adına Halif~nin kızııia dij.nür olduİ<lartnı belli- tir (10}. İbn ai-'Azra].\:, bu ziyareti esnasında, kitabında adlarını verdiği hocalardan çeşitli dersler almış, İmam 'Abü J:Ianffe ve Salman al-Faris! gibi meşhur kimselerin türbelerini de ziyaret et- miştir. Bu arada, Su1tan Mesud'a karşı savaş açan Halife. al-Mus-:
tarşid'in_yanında bulunan al-Sa'ld Mu'ayyid al-Din 'Abü cAbdullah Mul).ariımad İbn al-'Anbarl'-yi görfu 've ondan . Halifenin ayaıkla:n
masının nedeni hakkında ayrıntılı bilgiler alır· (11). Böylece içlıi
de yaşadığı döriernin olaylarını doğrudan doğruya: vermesi yanın
da, anlan görmüş ve bizzcct iştirak etmiş kimselerin ağızlarından
aktarmak suretiyle bizim daha sa:ğlıkl:ı. haberleri Öğrenme:ırrlzi sağ
lamıştır. İlık 2liyaretini bu şekilde ıtamamlayan İıbn al-'Azra~ 535 H.
(1141) yılı Muharreminde tekrar Mayyafürı].\:In'a döner. Yazar bun- dan sonraki iki yilda, 536-37, Amid ve Musul' da bulunduktan son- ra I:Iusam al-Din Timurtaş'ın, kardeşi Şams al-Davla Süleyman'm
·ölümü üzerine, 538 H. {1144) de Mayyafan].<:fo!i idaresine aldığın~.
da Mardin' de bulunmuş ve 542 de para. basacak olan efendisi Ti-
murtaŞ için Macden'e bakır almaya gitmiştir (12).
543 H. (1149) yılında Mayyafarılş:In dışındaki vakıfların mü-
fettişlik görevini elinde bulunduran yazar bir yıl sonra, 544 de,
Timurtaş adına Musul'.da demir satmaya başladığı sırada, . şehir meydanında, !)::adı Kamal al-Din al-Şahrazürl ve kardeşi Tac al-D!n'in Ata beg Zengi'nin oglu J>:utb. al-Din al-Mavdüd tarafından tutsaklıktan kurtarılma törenlerine tanık olur. ve bunu eserinde oldukça .ayrıntılı olarak işler ... Kamal al-Din'e Cacber Kalesi kuşat- masında Atabeg Zengi'nin şehit edilişini ·sorar ve söylediklerini
(9) Abü al-cizz
Tahir
b. MuJ;ıamniad al-BarücirdI, İbn al-'A§ir, al-Kamilff.
al-Tiirib, Kahire 1929-38, c. 9, s. 63 .. (10) al-Kamil, c. 8, s. 363. Yazma Or. 6310 varak 99 b, İbn al-'Azrak, (tez) Text A. s. 37-38.
(11) İbn al-'Azra].\:, (tez), Text A. s. 19-37.
(12) Aynı eser, Text A. s. 40-41,51. Te~t B. s. 26.
kendi ağzından ·aktararak anlatır. Ayın yılın sonlarına doğru Ti-
murtaş'ın Dara kuşatmasında onuı:ı karargahında bulunan yazar· ·
şehir düşünceye kadar orada kalmıştır ( 13).
546 H. (1152) yılına kadar Musul'da kalan İbn al-'Azra~ 'AJ;ılat yplu ile MayyafürıJµn' a dönmüş ve aynı yıl içinde ikinci ·kez Bağ
dad' a giden Yazar, ~Utb al-Din cAbbadI'mn (14) vaazlarında bu-
lunmuş ve bu sırada kışı geçirmek için -Bağdad'a gelen Irak Sel- çuklu Sultanı Mesud'u görmüş, . onun gelişi ve ölümü hakkında şöyle der: «546 yılında Sultan Mes.ud Bağdad'a geldi. Bütün kış
orada kaldı. Ben onu Bağdad'ta bu yıl gördüm ve (Onun) filini,
papağanını ve mayrriununu gördüm. (sonra-) Sultan Hamazan'a gitti: 547 yilının Camadi al-'Avval ayında hastalandı ve Cama.eli al-Ahir'in onbirine kadar yaşadı, Hamazan kapısınöa öldü, ve ( ce- sedi) Isfahan'a götürüldü. Ben (aynı) yıhn Racab ajının ilk gü- . nüne kadar Bağdad'ta kaldım, (sonra) Mayyafür~In'a gitmek üzere yola çıktım, Takrit'e geldiğimizde Sultanın ölüm haberi gel- · di, halk telaşe kapıldı ve biz Musul'
a
gittik». ( 15).548 H. ( 1154) yılında İbn al-'Azral,c'ın Tifüs seyahatına çıktı
ğını ve uzun bir müddet Gürcü ve Abhazların Kıralı Dimitrus'uı:ı .
sarayında kaldığını görürüz. Yazar, bu ziyareti esnasında Kıralın
Alan ve Derbend yolu ile Abhaz'a kadar uzanan yetmiş günlük bir yurt içi gezisine katılır. Hatta bir ara, 515 H. (1121) yılında Kıral . Davicİ ve oğlu Dimitrus tarafından BazVI ·dağının eteğinde ğafil avlanarak bozğuna uğratılan İl-Gazl'nin asıkerlerıinden birinin tut- sak bulunduğu Abhaz' daki bir kaleye geldiklerinde Kıral kendisi- ne: «Bu kalede İl-Gazl'nin askerlerinden bfr adam tutsak bulun-
maktadır, yarın git onu gör, nereden olduğunu sor» der.· Fakat bir ayaklanma haberinin gelmesi üzerine kıralın o gece oradan ayrıl
ması yazarın bu tutsağı görmesini engellemiştir ( 16).
İbn al-Azral,c, Kıral Dimitrus'un Tiflis'de yerleşik müslüman-
laı yararına ç:ı:kardığı yasaları, kıralın onlara olan ıiyfük severli- (13)
(14)
(15) (16)
İbn al-'Azni~, (tez); Text A, s. 54,58,59.
al-Muzaffar b. 'Ardasfr,
.
' 541 H. de Sultan Sancar tarafındanHalifeye gönderilmiştir. 546 da Halife al-M~tafi tarafın-
dan da Sultan Muhammad b. Mahmud'a gönderildiğinde
Hüzistan'da ölmüstür. iıtKamil, c. 9, s. 16,30.
ibn al-'Azrak, ( te~) Text A, s. 61-62.
İbn al-'Azrak, (tez) Texf A, s. 6~
f
~
ıl
; .
:_li .
)
.ğini ve ıkıentin müslüman kesiminde domuz kesilip satılmaması,
kendi adlarına para basmaları, sultan ve halife adlarına hutbe okutmak gibi müslüinanların ileri sürdüğü koşulları bizzat gördü-
ğünü ve hatta kıraldan görülen böyle bir saygıyı onların Bağdad'ta
bile bulamıyacaklarını belirtir, aynca kıralın iyiliklerinden söz ederken onun bir cuma günü camiye geldiğini ve namaz sonu cami hayrına 200 dinar bıraktığını da kaydeder. İbn al-'Azr~, .Kırar
Dimutrus'la birlikte olan gezilerinde Derl;>end' e doğru yaklaştıkla
rında, 548 H. ( 1-154) ?:il'Ka":de'nin ikinci perşembe günü ölen Ti-
murtaş'ın ölüm haberini işitir ve şöyle der: «549 yılı Mul:ıarremin
4 üncü güntl idi. Kıral beni çağırdı ve : Efendin I:Iusfun al·D:In
Timurtaş öldü, dedi ve haber bana bu zaman ulaştı» (17). Derbend'e vardıklarında yazar, Arapça konuşan kişilerle karsılasır, uzun tar- tışmalı konuşmalardan sonra onların Emevi ~oyu~d~ olduklarını ve Hüseyin'in öldürülmesinden dolayı atalarının Mu:Q.tar b. 'Ab1 'Ubayd al-Sa_lfafl'den kaçıp buraya geldiklerini anlar{18).
İbn al-'Azrak'm bu uzun Gürcistan ziyareti 549 H. yılında sona erer ve Anadolu yo1u ile 'AQ.lafa ·dogru yola çıkar, Sivas'a geldi-
ğinde Sivas emiri Nifam al-Dhi Yağı-Basan (Siyan) b. Danişmand
ile görüşür, kalması için Emirin kendisine israr ettiğini ve bunu kabul . etmediğini söyler. Aynı yılın 13 Camaziyel'evvel ayında
'Ahlafa ulaŞan İbn al-'Azra)i bir kaç gün burada kalclıl"'tan sonra
Erciş, Berkeri, Ndşabur, Katvar, Hovayyı (Hoy), Merend, Tebriz ve Zencan yolları ile Rey'e gider, fakat onun bu gezisi uzun sür-
memiştir. al-Kisai' (19) ve 'Abu I:Ianife'nin öğrencisi MuI:ıaımiıad
b. al-I:Iasan'ın türbelerini ziyaret ettikten sonra aynı yıl ve aynı yol- larla MayyafürıJ,dn'a dönmüştür (20).
558 H. (1163) de Sultan Arslanşah, Şah Ermen (Naşıı: al-Dhı
Sokman II), Şams al-Din İldeniz ve Erzen beyi Fabr al-Drn'in bir- leşik ordularının Gürcüleri yenmeleri üzerine İbn al-'Azrfa~'ı tek- rar 'Ahlafda görürüz. Yazar, yoksullara dağıtılmak üzere üçyüz
(17) Aynı eser, Tex1t A, s. 66-67.
(18) Yazma Or. 5803 varak 64 a-b.
(19) 'Abü al-I:Isan b. cAli b. I:Iamza b. cAbdullah b. Bahman b.
Fayrüz soyadı al-KisaI dir .. Harün al-Raşid'in oğlu al-'Amin'in . öğretmeni idi. 189 H. (804-5) de Rey' de öldü. Buraya Harün ıal-Raşld'in beraberinde gelmişti. İbn ::tı'alli~an, c. 2, s~ 237.
(20) İbn al-'AzraJk, (tez) Te~t A, s. 80-81; Wcefayat al.-Acyan, c. 2, s. 237.
öküzün kurban edilerek kutlan~n bu zafer şölenini tarihinde ince- likle işler (21). Dört yıl sonra, 562 H. (1163) de, Mayyafün.JP.n'deki
vakıfların müfettişliğine atanan İbn al-'Azra.J.c bir yıl sonra, 563 de, Urfa, Manbic, Halep, Hama, Humus yolları ile DımışlF'a gider .ve
J}.adı al-1}.üdat Kamal al-Dm ibn al-Şahrazüd ile görüşür, Kadı onu Şamdaki . vakıfların nazırlığın?- atar. Burada bulunçltiğu sırada Suriye' de kuşlük vakti vuku bulan ve Bealbek, Hal.ep, ·Hama, Humus, Antakya, Diyarbakır ve hatta :iµerbaycan'a kadar yayılıp
büyük zararlara yol açan bir sarsıntının Dımış}f.'ta yalnız bir kişi
nin ölümüne sebep olduğunu zikre.der ve yine Dımış~'ta bulundu- ğu sıralarda,·566 H. (1170) yılının Rabiul'ahar ayında Şams al-davla Türan Şah'ın, Mısır'da bulunan kardeşi Sala.J). al-Dm 'Ayyü"!Jl'nin
isteği üzerine, içinde kadın ve çocukların da buluriduğu yetınişbin
develik bir kervanla :Öımış~'tan Mısır'a hareketine tanık olur, dün- - yada eşi görülmemiş olarak nitelediği bu kervanın· güvenlik ·içinde
Mısır'a ulaştığını ve SalaJ:ı al-Dln'in onları karşıladiğını. yazar (22).
- .
568 H. {1172) de Üçüncü kez Bağdad'ta bulunduğunu zikreden İbn al-Azra]f. 571 H. (117S) yılında TÜrk k~v\retlerinin gürcülere
karşı .kazandığı ikfil.ti zafer üzerine tekrar 'Ahlat'a gelir, fakat ve- zir al-Muvaffılf_'ın ölümünden dolayı Şah Ermen Sokman II'nin.
büyük bir yas ttittuğurıu hatta bu nedenle şehrin pazarlarını üç gün kapattığını belirtir,. bundan da yazarın ~Alı.lafı.bu kez bayraı:i:ı havası içinde görmedigi anlaşılıyor. -
Bu, AJ:ı.lat ziyareti yazarın eserinde. zikrettiği son seyahatidır.
572 H. ( 1177) yılına kadar olan olayları içine alan tarihinin baş ve son kısımlarının yok olrtıasi, gerek yazarın ölüm tarihini tes- bit etmek-ve gerekse es·erin yazılma ve kopye ediline tarihlerini
·kesinlikle belirtmekten qizi yok!)un ··bırakmıştır .. Bununla. beraber Dubliıi'de Chester. Beatfy'de ··~bulunan Gazali'nin İJ:ıya "tJlUın al-Dln (23) yatmasının sonnııda bizzat İbn al-tAzra.J.c tarafından ya- zılan bir nc;>tta, yazar bu eseri iki kez okuduğllnuc ve soni.uicusunu · 26 Safar 577 H. de okuyup kendi_si için kopye ettiğini -söyler. Buna göre yazarın 577 le11de hala sağ .olduğu anlaşılıyor.
(21) İbn al-'Azral~, Text_ A, s. 1_03;104.
(22) Aynı eser, Text A, s. 135. .
(23) Arberry, Arthus John, A hand list of.the Arabic MSS
·c
the Chester Beatty Library); Dublin 1956, c. 2, s. · S6. Yıµma:No. 3376, varak 223 a.
!
1
1
·!
1
l
B - -Eserleri :
Bu gün elimizde yazarın «Taril:ı Mayyafürıl~l.n va Amid» adlı eserinin son bölümünün iki yazması vardır. Bunlar da British Museum'da Or. 6310 ve Or. 58b3 de kayıtlı bulunrnaktadir. Birin- cisi bu son hölümfuı özeti niteliğinde olup 560 H. de yazılmışa
benziyor. İkincisi ise ( 5803), birincisinin genişletilmiş hali olup
yazarın ifadesnden anlaşıldığına göre, 57~ H. de yazılmıştır. Yaza- rın bu geniş yazmadaıki ·kayıtlarına göre «Taril1 Mayyafürlp:n va Amid» ıin en az üç bölümü olması gerekir. Bunlardan birlııcisinin
yaratılıştan ·Hz. MuJ:ıarrın:led'e kadar olan dönemi, ikincisinin de
yalınız peyğamber dönemine ait olduğu anlaşılıyor. Bugün elimiz- de. bulunan üçüncüsii. ise halifelerden kendi zamanına kadar olan
·.devreyi .,içine al~ahadır.' Yukarda Belirttiğİrlıiz. gibi, her
il<l'
yaz-manın baş ve son kısimlarının'
yok
oluşu eser hakkında. edineceğimiz daha bazı bilgilerden bizi mahrum bırakmıştır.
Ge~iş yazmadan. açıkça anlaşıldığına göre · İbn aVAzraJ.< . bu eserini hazırlarken Artukli.ılar dönemii:ıe kadar olan. devre için ki~
tabında adlarını verdiği kaynak eserlerden yararla.ninış ve bir ço:k ravilerden de söz etmektedir, ayrıca eserinin· bir yerinde, verdiği bütün bilgileri mutlaka bir kaynağa dayandırdığını v:e kaynakta bulunmayan hiç bir şeyi yazmadığını şu cümleleriyle ifade .eder:
~ :ı ~
.,;;
Ş. J · ~ ·~ ~ ,_5'. \) _'b 0~ LS5
~ ·~ c.:ıo t..>.: Le_,.::.:.. l:i-~ ..;ı ... J l.) ~ a.:.: ...)_:> • .5 l, :ı t (24)
Gerek bu satırlar ve gerekse ileride verilecek kaynaklar yazarın:
çeşitli tarih, coğrafya ve tefsir kitaplan okuduğunu.gösteriyor, an- cak yazar bu kaynaklardan yararlanırken cümleleri olduğu gibi .
aktarmamış sadece olayları almış ve kendi ifadesiyle anlatmıştır.
Buna örnek olarak Tar).hinde anlattığı İran Meliki· :K:;ubaz ve onun
Diyarbakır, MayyafürıJ.<lh fetihlerini verebiliriz. Yazar bu olaylan
«al-'Ab.bar al-Tıval» (25) dan almış ve kendisine özge bir anlatımla ifade etmi.ştir. ·.
(24) · Yazma Or.· 5803, varak 61 a.
(25) 'Abü I;Ianlfah al-Dinawad, KitCi.b al~Akhbar al-Tıwal, Neşr Igp.ace Kratclıkovsky, Librairie of Imprimerie· Ci-devant EJ. BRILL Leiden, 1912, s. 67-68; Yazma Or. 5803, varak 12 a-b.
İ:bn al-'Azral~, bu eserini kaİeme alırken dört ~a temele da-
yanmaktadır :
a - Yazılı kay:J!tlar b - Sözlü (rivayetler)·
c - Görgü şahitleri
d - Kendi izlenimleri
Eserinin Artuklular bölümüne kadar· olan kısmını yukarda
· verilen ilk _üç ·temele dayandırır, kendi zamanı olan Artuklular bö- lümü ise kaynaklar açısından tamamiyle bağımsızdır; çünkü yazar,
bu bölümde olaylara bizzat tanık olduğu. veya tanık olanlardan
aktardığı için verdiği bilgileri hiçbir ·yazılı kayıta dayandırriıaz.
C - Kaynaklan :
1 - 'AHMAD • İBN 'ABITAHİRTAYFüR; KİTAB . BAGDAD (26) j 2 - AL- ŞİıJ.VIŞA.TI, 'KİTAB AL-MAVŞIL (27)
.. _İbn al-'Azra~c, MayyafiirıJPiı'in gelişmesini anlatıriken bu konµ- . daki bilgilere . teı;rıel olarak «Kitab Bağdad>>I ve «Kıitiib al-Maşıl»ı
alır ve şöyle -der: . . .
. ·I' • . ı:
tr
u,Ş_,
~lıb }.a~ t ~I _, .J 1~1..:-'!,:5 J_.o 1 c l j ..ü 0_l5 ıı.J..l I c: ~ 1 <1.A..ı:? Y' ~ 6 y'.i:..- ·~ ~ •.y.)
b. .._j
J. ~'(26)
)
ı ~ 1'.):..ı l:; l.:.r" ....r ..ı ı...J ı ~_,
..ı.-s.: ı_,
':.J-=:-- _..J ı ..J...ı:t...: ·.__, LS-• . ı:
.ıı.; ... ~ -' . " • t ıı.;..., ...::.... ;.) ' ~ 1 ...;.., • l °J ,.... L...ı 1 .9 ."1~ ~
_ı..:..ı...~lf'~
• iA'.\ y& l<ı··A ~~· .,.opP-~~...ı
(27) Bu kitabın varlığı hakkında bir kayıta rastlayamadık.
r
l
; ;
.ı.
.~.).\.'-.-' .)~ l.. 4.1_..; ~\ 0...t..liW1 0~~ 1 Jj_.a.l ~ ..JJ ~
- ~~j~\b-~~~~~· ~\~ . .a~..ıı5~.ıı_,·
(28) • ,:_r.) .)\.s -~
Yazar, Haşimi ailesi, Emevi soyu ve İmam Malik hakkında ver-
diği bilgileri 'de yine «Kitab Bağdad»tan almıştır (29).
İbn al-' Azra~ kitabında Mayyafürılµn'in kuruluşu ve adını mı,
sıl aldığı konusunda ayrıntılı bilgi verir. Bu bilgileri- o- devirde Mayyafün].dn'de Malldta kilisesinde bulunan süryanice «al-Taş"iş»
den aldığıni ve bir hıristiyanın onu Süryaniceden Arapçaya kendisi içir çevirdiğini aşağıdaki parçada anlatır :
(28) Yazına Or. 5803 -varak 7 a.
(29) Aynı y~ma varak 61 a, 83 b, 95 a.
(30) Aynı yazma varak 7 b.
• l ıt'f A
~.;.'
4 -·AL- B.ALiZüRtKiTAB Fu'ruıJ.AL-BuLDAN:'·.
Yazar, Kadisiye savaşının tasviri:rii bu ıkitabdan al~ış, bu:ı:ia da- yanarak savaşın bfriıici, ikin~i günl~riniiı · adlanni, üçünoü ve, son geceye, de «Laylat al·I;Iarlr» dendiğini ıbelirtir (31); ·
·s · -
'ABüm.&IF'AH~
_. -. . .113;.f nivutr AL-DINA..ŞARI
, <At-'AHBAR-
AL-TIVAL
· İbn al-' Azra~; Bizansla İran arasındaki savaşları . ayrıntılı ola~
. rak. anlatırken Mayyafan~m'in Hz: Ömer zamanına kadar . İranla Bizans arasında · nasıl el değiştir.dıiğlni belirtir ve sonunda şöyle ... ~er: «'kbü I;I~Jfah al-Dinayarl'nin aVNıb~ı; ~1-Tıval'ınd~ .pkµd11-
. · ğum şey budurı; (32). . · ·· ·
~· ~ .
6 - İBN I)::UTAY:B4, cuyü_N. AL-' AtIBAR: KİT AB AL-MNARİF
- - - -
Yazar, Yazid b. Miıc~viya v~ cAbd al-M~Ük b. Marvan hıtl&:ın-·
· daıki bilgileri_ kaleme alırk~n bu· eserlerden yararlanrrliştir (33).
7 :.,,__ s NLABI VE
-
İBN ,. CABD AL-- ' VAHİDI'NİN TEFSİRLERİ '. : İbn al-'Azra~, Haşimiler, özellikle Ali ve oğulları Hasan, Hüse- . yin, ile ilgil_i .bilgilere destek olaraJr bu esS!rlere yervenniŞtlr { 34).8 - İBN JIİLAL AL- ŞABI'NİN T ARIHf
·Buda Halife· al-I>:adir hakkındaki 'haberler için kullari!lmış
tıf (35).
9 -
AL-Ş(TLI
('ABÜ BAKR MUI;IAMMAri B. YAI;IYA),KİTAB
AL-' AVRAI):: . . .
İbn al-' Azra~, Halife al-Mutavakkil'in oğlu içln yaptığı sÜnnet _· (31) Fütfil) al~Euldifo, · Neşr $aiiil:ı ~l~Din .al~MuTI.iccicİ; Kahire 1957, 2. BÔlüm; s. 317; yaZ:rrıa Or. 5803· varak 2 a. · ' (32) Kitabal-'Akhbii.r al-Tıwal, s. 68, yazma Ör. 5803 varak 12 a-b.
(33) . Yazman Or. 5803 varaık 2~ a, 63 a, .na~ . . · ( 34) Aynı yazma~ varak 83 b, 8~ a. '
(35) Aynı yazma, varak 123 a.
düğünü şôlenini o giin~dek İslamda görü1mem.iş bir' ·şölen olduğu
nu bu ki.taba dayanarak şÖyle ifade edÇ!r :
.
~ ~
.h;...;·15 : J ru. Jr~ _p~\~t:.s .. > ~ y:ıJ ı.
oJ .ı ı.,
,~
. (. ) . .a.;
~;,y. ~ ~- .Jl ~·'~o _.J.Jı ,.. u~ Lı:J. ~ ~'-:
~..
~.·.
··~ ., :~. ' ı. ... ~ ::'' ~ " .. • . _ .. , ... .,, .
':11 lrJ:.o .a
~,;,J ,.)l...., ~\ ~ ~rJ
• 4j \· ~.,'°J
~ .iS .?-"..)·
..
~
j..Q>J ~ J.; rJ' J-r- 0~ 0...,.Jı ~
0 " 'Wı c-' 7 Lı
(36)
10 - !ABÜ AL- FARAC AL-ISFAHANi, KİT.AB
-t\L-
'AGANIHalife Yazid b. Mucaviya'nın ölümünü ve alışkanlıklan:ı,ıı İbn al-~AzraJ.<: pu.kitaptan aşağıdaki şekilde aktarır:
11 ·_:_ İBN ŞACARi'NİN TAAİHİ
Halife al-M~tadirHe ilgili bir hikayeyi yazar hu eserden alır:
(36) Aynı yazma, varak 100 a, (37). Yazma Or. 5803 varak 61 a.
11
11
il
il
:ı'rl
1 ı,
il
·ı1
. .
_p:,ı ~ 0~..,.J1 ~ l..S. -ıJ 1 ~ ':11 ~..,..., Wl--~ .as.~ j . ..::...-
12 - cUBAYDULLAH B. HORDAZBAH, KİT.AB AL~MASALIK . VA AL-MAMALİK . .
İbn al-'Azral~, bu eseri de yer ve kent isimled için kullanmıştır.
Tarihi baıkımdan çok değerli bilgiler veren İbn al~'Azral,<: dil yönünden ele alınacak olursa bazı eleştirilere maruz kalacaktır.
Hernekadar kitabında, Bağdad'ta bulunduğu sırada, tanınmış kişi
lerden çeşitli dersler aldığını söylerse de Arapçada iyi bir öğreni
n;ıe sahip olmadığı eserinden arilaşilınaktadır. Arapçası bölgesel
konuşulan dilin etkisi altında kalınıştır. Onikinoi asır Selçukluları
• döneminde yazı dilinin Arapça - Farsça olınasma rağmen yönetim- .deki Türk halkının Türkçe konuştuğu bir gerçektir, özellikle yaza-
rin idaresinde yaşadığı Artuk oğullari Türkmen beyliğinde Türkçe~ _ nin yayğın olmadığı düşünülemez, ayrıca bölgede değişik lehçede, .. _ Arapça ve belkLFarsçanın.da konuşulduğu muhakkaktır. Yazarın,
bu değiş:ük dil· karışımının etkisi al.tında kaldığı ve bu nedenle halk arasında, bugün· Anadolu halkı arasında olduğu• gibi, yazı dilinden
farklı olarak söylenen ıbazı_ Tüııkçe adların (Taş -Daş, Arslan~ AsJan) eserinde yer aldığı görülÜr Tekil, çôğul, müennes, müzekker· gibi birçok dilbilgisi uyğıinsuzlukları yanında 1klasik Arapcaya ters dü-
şen cümle yapılarına rastlanmaktadır. E:serinde gördüğümüz. bu
uyğunsuzluklarıri bir kısmının kopye edene ait olabileceği gibi cümle yapısiyle ilgili uyğunsuzluklar da yazarın kaleminden çık
mış ofınalıdır.
(38) · Aynı .yazma Or. 5803 Varak_ 108a.
İbn al-'Azra.J.<:'ın tarihinden kendisinden sonra gelen bazı yazar- lar aktarmalar yapmışlardır. Bunlardan İbn Jjallikan «Vafayat
al-A"yfuı»ınında birçok kişilerin hayatını verirken İbn al-'.Azra~'ın
eserinden yararlanmış ve adını zikretmiştir. Yazarın adının tümü- nü veren Marslı 333 ün yazarı da, aşağı yukarı, kitabının Üçte birini İbn al-'Azrak'ın eserinden aktararak doldurmuştur. İbn Tağri
bardi al-Atabeği «al-Nucfun al-Zahira» (39) adlı kitabında Halife
al-Raşid haıkkında naklettiği hikayeyi yazarın kitabından adını
zikretmeksizin aynen aktarmıştır. Bunun gibi, Sıbt ibn al-CavzI de . «Mir'at al-Zaman» (40) ın'da 516 H. yılı altında verdiği 11-Gaz!'nin Gürcü seferini hemen hemen «Tarın . MayyafarıJ.dn va Amid» den
almış, yazarın adını vermemiştir, ayrıca aynı yıl altında zikrettiği
Cenze depremide olduğu gibi yazarın eserinden alırimıŞtır.
Artuklular hakkında çok çleğerli bilgiler veren İbn al-'Azra~'ın
eseri gerek tarihçi ve gerekse biyoğrafi yazarları tarafından kulla-
nılmakla beraber bunlardan hiçbirisi yazarın hayatı hakkında bilgi
vermemiştir.
(39) Neşr, Mısır Kültür Bakanlığı, c. 5, s. 263.
(40) Neşr, James Richard Jewett, Chicago, 1907, c. 8, s. 62, 63.
