TÜRK KÜLTÜRÜNDE MAĞARA MOTİFİ
ÇETİNDAĞ, Gülda TÜRKİYE/ТУРЦИЯ
ÖZET
Mağara motifi, Türk kültür ve inanışlarında oldukça önem taşıyan bir yere sahiptir. Çünkü mağara, insanın kendisini yeniden gerçekleştirdiği, kendi ben’ini bulduğu, dönüşüm geçirerek hayata yeniden başladığı bir doğum noktasıdır. Öncelikle kapalı, karanlık ve dar bir mekân olarak görü- len mağara, zaman içerisinde kahramanın gelişim süreci açısından olumlu, geniş ve aydınlık bir mekâna dönüşür.
Edebî metinlerde örneklerine çok sık rastladığımız mağara motifi, ça- lışmamızın esasını oluşturmaktadır. Bu değerlendirmede Yedi Uyurlar ef- sanesi, İbn Sina hikâyeleri, Hacı Bektaşi Veli başta olmak üzere destan, masal, efsane, halk hikâyesi, roman vb. hareketle bireyin gelişim süreçleri ve erginleşme yolu örneklerle anlatılacaktır. Mağarayla birlikte uyku ve rüya da kişinin bilinçaltını keşfederek, kendisini tamamlayan bütünleyici bir motiftir. Bu bakımdan bireyin olgunlaşma aşamasında etkili olan un- surlar da çalışmamızda ele alınacaktır.
Anahtar Kelimeler: Mağara, uyku, rüya, erginleşme süreci, bilinçaltı.
ABSTRACT
The Cave Motif in Turkish Culture
Cave motif has an important place in Turkish culture and beliefs.
Because cave is a point of birth where human realized himself/herself, find oneself and restart to live by transforming. Cave, which had been seen as a closed, dark and narrow place at first times, have turned into an affirmative, wide and bright place by the time.
Cave motif examples that we coincide in literary texts time and time again form core of this paper. In this evaluation, development and maturing processes of individual shall be illustrated with examples by means of, first of all, the legend of Seven Sleepers, Haci Bektas Veli, stories of Ibn Sina and also, epic, tale, legend, folk stories, novel and etc. Sleep and
dream as well as cave are supplementary motifs complementing itself by discovering subconscious of individual. For this reason components which are effective in the maturing process of individual shall be handled in this paper as well.
Key Words: Cave, sleep, dream, maturing process, subconscious.
---
Mağara motifi, Türk kültür tarihinde imlediği değerler dizgesi ile öznel bir yere sahiptir. İlkel dönemlerden günümüze dek, insanlık için sığınma, korunma, barınma nitelikleri ile bütünlenen mağara, bir mit mekânı olarak dikkati çeker. Mağara, fiziksel boyutu dışında kutsal yönü ile de insanları koruyan, onlara barınak olan, taşıdığı bilinmezliklerle/gizlerle yeni bir ya- şama kapı açan nitelikleriyle kültürel bir taşıyıcıdır.
Mağarayı barınak olarak kullanan insanların, mağara duvarlarına re- simler yaparak, aslında pek de farkında olmadan sanatın ilk adımlarının atılmasına sebep olmaları, mağaranın önemini daha fazla artırmıştır. Bu ilk anlamlarla beraber, zaman içerisinde de insanlık, mağaraya farklı anlamlar yükleyerek, onu sembolik bir mekâna dönüştürmüştür.
Sembolik mânâda mağara, bireyin kendisini tanıma ve tanıtma sürecin- de ona ev sahipliği yapan, insandan topluma uzanan çizgide boyut değiş- tirmeyi sağlayan bir mekândır. İnsanın kendisini yeniden gerçekleştirdiği, kendi ben’ini bulduğu, dönüşüm geçirerek hayata yeniden başladığı ma- ğara, aslında bir doğum noktasıdır. Mağara özdür, çekirdektir. Bireyin bu merkeze, çekirdeğe yaklaşması, kendini tam anlamıyla bulmasını sağlar.
Mağaranın içine girebilmek ve orada kalabilmek, mağara içinde yeni ke- şifler yapabilmek, bireye verilmiş bir şanstır. Birey, bu şansı doğru kulla- nırsa olgunlaşma yolunda doğru adım atmış olur.
İlkel dönemlerde insanların barındığı ve korunduğu bir yer olarak düşü- nüldüğünde birçok yönüyle bulunmaz, eşsiz ve oldukça geniş bir mekânı temsil eden mağaralar, zamanla bu gerçek anlamından sıyrılarak, sıkışmış, bunalmış, kaostaki insanın ruh halini sembolize eden karanlık, kapalı ve dar bir mekânı temsil eder olmuştur. Mağara, en eski dönemlerde yaşamak ve korunmak adına aranılan, ulaşılmak istenen, bu nedenle de kavuşulması zor bir mekân iken; zaman içerisinde gidilmek, varılmak istenmeyen ürkü- tücü ve soğuk bir mekâna dönüşür. Bu durum, insanın mağaraya yüklediği anlamlarla ilgilidir. Zira mağara, “ilkellik, karanlık ve karanlığın getirdiği darlık, kuşatılmışlık ve kapalılık imgeleriyle, bazen de söylencelerin hafı- zamıza kazıdığı doğa üstü yaratıklarla, istenmeyen bir mekân halini alır”
(Doğan, 2006: 123). Hayatın koşullarına bağlı olarak, dar bir çerçevede mutlu olabilen insan, elde ettiği imkânlar çoğalınca, bu dar mekâna sı- ğamaz ki; bu da mağaranın algılanış sürecini şekillendirir. “Mağaranın koruma ve barındırma olan ilk işlevi, onu bu yönüyle hep cazip kılar. Bu cazibe daha çok insanın kendisini toplumun kargaşasından kurtarıp birey- sel sonsuzluğunu keşfe çıkmak istediğinde, içtenlik düşlerinin kurulduğu ıssız ve dinginlik veren bir mekân olarak mağaranın seçilmesiyle kendisi- ni gösterir” (Doğan, 2006: 123). Birey, toplumdan uzaklaştıkça kendini daha iyi tanır ve tanıtma imkânı bulur. Bundan sonra da toplumdaki söz hakkı eskisinden daha güçlü olur. Toplumdan soyutlanır, ama bu soyutlan- ma tekrar topluma dönüş içindir. Birey, benliğini bu soyutlanma sayesinde bulur. Dinî ve mistik anlamda da bireyin kendisini fânî âlemden soyutla- dığı, çilehâne olarak adlandırılan mağaralar, nefsin terbiye edildiği, daimi ibadetin yapıldığı, günahlardan arınmak için kullanılan tecrit mekânlarıdır.
Büyük Türk mutasavvıfı Hoca Ahmet Yesevî, dergahın bir tarafına mağara şeklinde çukur kazdırır ve burada yıllarca kalır. Hacı Bektaşî Veli de aynı şekilde mağara içine girerek kendisiyle baş başa kalan ve kendi nefsiyle hesaplaşmasını bilen erenlerdendir. Bu mutasavvıflar, mağarada kalarak olumsuz özelliklerinden arınır ve velilik mertebesine ulaşırlar.
“İnsan varoluşunun konumlandığı yer olarak tanımlanan mekân”
(Korkmaz, 2007: 399) insandan ayrı düşünülemez. Mekâna sinen örtülü anlamda insanın, insana sinen örtülü anlamda da mekânın etkisi büyüktür.
Mağara bu yönüyle düşünüldüğünde insanın varoluşunun tamamlandığı sırlı bir mekândır: “Ontolojik anlamda mekân, insan varlığının evrendeki tutunma yeri, bir oluşlar/kılışlar diyarı ve nihayet insan başarılarının hem ürünü, hem de etkiyen nitelikli uygulama alanıdır” (Korkmaz, 2007: 400).
İnsan bir mekânda doğar, mekânda büyür, gelişir, kendini kanıtlaması yine bir mekâna bağlıdır ve mekândan ayrılışı onun sonunu getirir.
Mağara, sadece fiziksel mânâda düşünülecek bir mekân değildir.
Mekân, kişinin ruh haline göre darlaşıp, karanlık ve kapalı bir hale dönü- şebilir. Mağara, sadece fiziksel değil ruhsal anlamda da karanlık, kapalı ve siyah bir mekân olur ki bu durumda kahramanı sıkıştırır, dış dünyaya karşı kapatır ve kuşatır. Bu kapalı mekâna karşı kişi, kendi varoluşunu is- patlamaya çalışır. Ruhun kuşatılmasına sebep olan mağara, zindan, kuyu, mahzen gibi kapalı mekânlar, dünyayı sembolize eder. İnsan dünyaya da, kendi iradesi dışında gelir, ancak ne şekilde ve nasıl yaşayacağı, sonunda nereye gideceği kendi elindedir. Bu durum da dünyadaki insanın varoluş serüvenini açımlar.
Anlatım esasına dayalı türlerde mağara, kuyu, yer altı, mahzen ya da zindan gibi bir yere giriş/iniş başka bir âleme geçişin işaretidir. Gerçek anlamda ve sembolik anlamdaki bu geçiş, bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Kahraman, bu kapalı mekânlara kendi isteği dışında girer, buradan ancak kendi iradesi, aklı ile çıkar. Bu sebeple onun mağaradan çıkışı, ken- di farkına varışının, kendini buluşunun ispatıdır.
Kişinin mağaraya girme ve çıkma aşamasında olaydan çok, mekân yani mağara önemlidir. Mağara olmadan kişi, eşiği atlayıp, kendini erginleştirip yeni bir hayata başlayamaz. Mağaraya girme, kişinin hayatında gördüğü önemli sınavlardan birisidir. Bu sınavı geçip geçememesi kişinin kendine bağlıdır.
Mağaralar yapı itibariyle mezara benzer. Mağaraya girenler, ancak ma- ğaradaki işaretleri görür ve doğru yorumlayabilirlerse mağara yutan değil doğuran bir mekâna dönüşür. İncelediğimiz metinlerde de öncelikle kapalı, karanlık, bunaltıcı, sıkıcı ve dar bir mekân olarak görülen mağara, zaman içerisinde kahramanın gelişim ve değişim süreci açısından olumlu, geniş ve aydınlık bir mekâna dönüşebilmektedir. Mağara, bu bakımdan kişinin piştiği/pişmesine olanak sağladığı mekândır.
İnsan, kökene dönüş sayesinde yeniden doğacağını umut eder (Eliade, 1993: 33). Bu bakımdan mağaraya girmek de insan için yeniden doğ- mak, varolmaktır. Kahramanın ruhsal büyümesinin gerçekleştiği mağara, (Şenocak, 2005: 72) İbn Sina hikâyesinde de bu işlevi ile karşımıza çıkar.
İbn Sina mağara ile bir olgunlaşma yaşar ve bu mağarada öğrendiği ilim sayesinde kendisini tamamlar. İbn Sina’nın yolculuğu, maddi âlemden metafizik âleme yapılan bir yolculuktur ki; o, mağaraya girer ve tinsel an- lamda yeniden doğar. Mağaradan çıktıktan sonra da bilinci şekil değişti- rerek aydınlanır ve dikeyleşerek arif kişi konumunda, bilgisi ile etrafını aydınlatmaya çalışır (Şenocak, 2005: 75). Mağara içsel yolculuğun yaşan- dığı gizli bilimlerin mekânı olarak ezoterik bilgilerin öğretildiği mabetler gibidir (Şenocak, 2005: 72). İbn Sina bütün ilimlere bir mağarada vakıf olmuştur. O, mağara öncesi bir arayış içerisindedir. Bu arayış sonucunda aldığı çağrıya uyarak mağaraya girer ve kendisini gerçekleştirmiş olarak mağaradan çıkar.
“Ebu Ali Sina” adlı masala göre de çok zeki öğrenciler olan Ebu Ali Sina/
İbn Sina ve kardeşi Ebulharis, “Fesuras” mağarasına girer, burada bir yıl kalır- lar ve ilim öğrenirler (Sakaoğlu, 1999: 178-179). Yeniden doğuşun gerçekleş- tiği mağara, kimi zaman da yukarıdaki gibi bireyin ilim öğrenerek kendisini gerçekleştirmesini sağlayan bir mekân olarak karşımıza çıkar.
Mağaranın girişi ve çıkışı daima aydınlıktır. Işığın olduğu kapıdan gi- ren insan, her zaman için çıkıştaki ışığı bulamaz. Mağaradan çıkış da kişi- nin tekrar yeni bir hayata göz açmasıdır. Kısaca mağaradan çıkış, yeniden doğuştur. Gittikçe karışan ve içinden çıkılmaz, labirent bir mekân haline dönüşen mağara ise, sorunlarıyla mücadele edemeyen, kendi ben’ini bula- mayan insanın ruh halinin tasavvurudur. Mağaranın giriş kapısı tamamen aydınlığa bakarken, içeri doğru ilerledikçe, gittikçe sonu görünmeyen bir karanlığa, çıkmaza dönüşür. Yolunu doğru bulup yürüyen için aydınlık bir çıkış olabilir. Bu durum, dünyadaki insanın hayat macerasıdır. Sonu belli olmayan yolda aklı ve iradesi ile ilerlemeye, yolunu bulmaya ve kendisini olgunlaştırmaya çalışan insanın macerasıdır.
Görünür dünyanın sınırları dışına geçiş yerine kahraman yeniden doğ- mak üzere iç’e doğru gider (Campbell, 2000: 110). Mağara dıştan içe yö- nelişi simgeler. Gerek dünya olarak, gerekse birey şahsında düşününce bu dıştan içe bir yöneliştir. İnsanın bilinçaltını sembolize eden mağara, bir muhasebe mekânıdır. İnsan mağarada yani bilinçaltında iyi ve kötü tarafla- rını tespit ederek kendisiyle hesaplaşır. Bu şekilde kahraman mağarada ru- hunu dinler ve dinlendirir. Mücadeleden galip çıkarsa kendisini olgunlaş- tırmış, ruhunu dinlendirmiş olarak kabul edebilir. Dolayısıyla mağaradan çıkan kahraman, bilinçaltı mücadelesini tamamlamış bir şekilde özgürlüğe kavuşur.
Mağara, küçük bir mekân içinde kendi irademizle kurduğumuz düşlerin karar merkezidir. Aslında nicelik olarak bu küçüklük, nitelik olarak bir büyüklüğe işaret eder (Bachelard, 1996: 182).
Mağara, aynı zamanda insanın kendi gölgelerini barındıran ve bu göl- gelerle mücadele ettiği bir yerdir. Kahraman mağarada kendisini, ya için- de bulunduğu mekâna benzeterek kin, nefret, kıskançlık gibi karanlık ve olumsuz özelliklerde olacak ya da mekândan farklılaşarak bu kötü özellik- lerini, gölgelerini yenecektir. Mağaranın “orta bir yer” olması da kişinin karakterini değiştireceği bir yer olmasından kaynaklanmaktadır.
Düş gören tamamen terkedilmiş ve derin bir mahzen deliğinde yalnız- dır. Odasının duvarları giderek daralır ve bu yüzden kıpırdayamaz hale gelir. Bu hayalde anne rahmi, kapatılma, hücre ve mezar fikirleri birleşir (Campbell, 2000: 122). Anne rahmini temsil eden mağara, karanlıktan ay- dınlığa giden bir yerdir. Alıp Manaş destanına adını veren kahraman Alıp Manaş da sınavlar yolunda iken kendisini kuyu gibi karanlık bir mağarada
bulur ve dokuz ay boyunca burada uyur:
“Alıp-Manaş bahadır, Dokuz ay uyanmadan Hareketsiz uyudu.
Dokuz ay olunca,
Bilinmez uykudan uyandı” (Ergun, 1997: 112).
Dokuz ay, kahramanın erginleşme sürecidir. Tıpkı anne karnında geliş- mesini tamamlamayı bekleyen bir bebek gibi Alıp Manaş da uykuda geliş- mesini tamamlar ve uyandığında yeni doğmuş bir bebek gibi hayata atılır.
Bu süreç tamamlanmadan kahraman uyanmaz; yeniden doğuşunu bekle- mek zorundadır. Dokuz ay boyunca hiç uyanmadan uyuyan kahramanın durumu, Kur’ân-ı Kerim’deki Yedi Uyurlar (Kehf/18.Sûre) kıssasını ha- tırlatır. Kahramanın bir kuyuda uyuması ve erginleşme sürecinden sonra uyanması, Kehf Sûresi’ndeki yedi kişinin mağarada uyuması ve üç yüz do- kuz yıl geçtikten sonra uyanması ile benzerlik göstermektedir. Bu durum aynı zamanda insanın öldükten sonra dirileceğinin de kanıtı halindedir.
“Mağara arkadaşları” anlamına gelen eshabü’l kehf, dirilmenin olacağının, kıyamet gününün mutlaka görüleceğinin anlaşılması için Ulu Yaratan tara- fından diriltilmiş kişilerdir. Müslümanlarca kutsal insanlar, veliler olan bu delikanlılar, genç yaşta olmalarına rağmen doğru yolu bulmuşlar, inançları uğruna, ölüm dahil her türlü güçlüğe katlanmışlardır (Sümer, 1989: 19-20).
Bahsi geçen bu hikâye hemen bütün kültür ve inanışlarda vardır ve edebî metinlere konu edilmiştir. Mağara burada da yeniden doğuşun olacağının, ölüp dirilmenin sembolüdür. Geçici bir uyku ya da ölüm hâli olan mağara, bireyin normal halinden başka bir boyuta geçmesini sağlar. Bireyin geli- şim süreci ve erginleşme yolu olan mağarada iken uyuması, rüya görmesi kişinin bilinçaltını keşfederek, kendisini tamamlayıp bütünlemesine ola- nak veren bir durumdur. Ayrıca yedi uyurların uykusunun üç yüz dokuz yıl, Alıp Manaş’ın uykusunun da dokuz ay olması ve her ikisinde de dokuz rakamının geçmesi tesadüfî değildir. Kutsal bir sayı olarak kabul edilen dokuz, anne karnında bekleme süresiyle de aynıdır. Uyku esnasında, Allah tarafından uyuyanların kalpleri âdeta temizlenir, iman güçleri artırılır ve kahraman eskisinden farklı olarak, manevi anlamda yenilenmiş biçimde uyanır. Bu sebeple, “yüce seviyeye ulaşma” yani yüce birey olma yolunda rüya oldukça önemlidir. Kahramanın uyuması ve uyuduğu yer, onun dö- nüşüm sürecini başlatan bir dönüm noktası olarak kabul edilir. Kahraman uyandıktan sonra birtakım değişiklikler geçirmiş şekilde kendini bulur.
Felsefik anlamda yeniden doğuşun, dirilmenin mekânı olan mağara, ef- sanelerde de doğuş, canlanış mekânı olarak halk inanışlarına konu olur.
Türk Memlük Yaratılış efsanesinde, gökten yağan yağmurların sürüklediği çamurların bir mağaraya dolmasıyla kayaların yarıldığı ve insan kalıpları- nın bu mağarada teşekkül ettiği anlatılır (Köksal, 1984: 146).
Bu bağlamda, öbür beldeyi yansıtan yerler, ruhsal doğuşun ve aşama- nın yeri olarak mağara ile eş anlamdaki balinanın karnı olarak adlandırı- lır. Kahramanın buraya girmesi de yaşamın kaynağına, başlangıcına (ana rahmine) dönüşünü simgeler ki, bu durum yeniden doğmak için ölmek anlamına gelir. Bu sebeple mağara, yüce ana arketipinin simgesel ifadesi- dir (Gökeri, 1979: 105). Mağara dişil bir imgedir, anne karnı ve hücre ile eşdeğerdir. Evrensel bir sembol olan mağaraya girme, gelişme ve yayılma, anne karnındaki gelişme sürecini imler. Bu sembolik bakış, mağaranın tıp- kı anne karnı gibi koruyucu ve doğurganlık özelliği taşıdığını gösterir.
Dede Korkut Hikâyelerinde mağara, Basat’ın kendisini kahraman olma yolunda erginleştirdiği mekândır ve Basat şahsında Oğuz toplumunun ga- libiyetine tanıklık eder. Zira Basat ve Oğuz boyu, bu sınav ile kendi olur ve ebedîleşir.
Dede Korkut Hikâyelerinden Basat’ın Tepegöz’ü Öldürdüğü Destanda Basat’la Tepegöz’ün mücadelesi bir mağara içinde meydana gelir. Basat, halkın başına musallat olan Tepegözle mağarada mücadele eder ve onu öl- dürür. Tepegöz, yüzük ve kılıç sembollerini kullanarak Basat’ı kandırmaya çalışır. Ancak Basat, bunların bir hile nesnesi olduğunu anlar (Ergin, 2005:
158-163). Bu destanda mağara, savaşın ve galibiyetin doğum mekânıdır.
Bu bakımdan mağarada, kahraman sınanır ve kendini gerçekleştirme ola- nağı bulur. Ayrıca karşıt güç olan Tepegöz de mağarada doğar; bu yönüyle mağara sadece olumlu vasıflar taşımaz, bilinçaltının karanlık yüzünü de temsil eder. Bu bağlamda Tepegöz, olumsuz ve karanlık özellikleri yansı- tan bir gölge arketipidir.
Bazı Güneydoğu Anadolu masallarında ise Tepegöz, Kaf Dağı’ndaki bir mağaraya çekilerek, insanları da bu mağaranın içerisine almaktadır (Ögel, 2002: 437). Mağarada Tepegöz’le mücadeleden galip çıkan kahra- man, kendisini gerçekleştirmiş ve kanıtlamış sayılmaktadır.
Mitolojik unsurlar dışında dini anlatılarda ve dini motiflerde de mağara kutsal bir yeri temsil eder. Hz. Muhammed’e vahiy, Hira Dağı’ndaki bir mağarada gelir. Mağaradan bu kutsal çıkış ile Hz. Muhammed’in ve insan- lığın geleceği değişir ve şekillenir.
Bazı menkıbelerde ise kutsanan mağaraya, kutsal bir hayvan olarak kabul edilen geyik aracılığıyla girilir. Peygamberin torunu Muhammed
Hanefi, bir geyiği mağaranın içine kadar kovalar. Bu sırada mağarada açı- lan bir kapıdan büyük bir ovaya ulaşır ve orada daha sonra evleneceği Mine Hatun’la karşılaşır (Ögel, 2001: 35). Bu evlilik, Muhammed Hanefi için bir dönüm noktasıdır. Böylece, girilen mağara ve mağaradan ulaşılan yeni maddi ve manevi hayat, onun hayatını tümüyle değiştirecek nitelik kazanır.
Bir Güney Sibirya masalında da bir bahadırın avlanırken karşısına çı- kan geyiği kovalaması anlatılır. Bu kovalama sırasında geyik, tümüyle ba- kırdan oluşan dağda açılan oyuktan içeri girer. Avcı da geyiği takip eder.
Geyik bir süre sonra kaybolur. Avcının karşısına Yedi Tanrı (Kuday) çıkar.
Burada mağara kutlu bir yer, geyik de Tanrı’nın elçisi olarak yorumlanabi- lir (Köksal, 1984: 146). Böylece geyik ve mağara, kahramanın kutsanma- sına ve yenilenmesine aracılık ederler.
Altay Türklerine ait pek çok halk anlatısında mağara motifine rastlamak mümkündür. Aynı şekilde Altay Türklerinin kahramanları da ala bir geyik kovalayarak büyük bir dağın kenarına gelir ve dağdaki mağaradan içeri girerler (Ögel, 2001: 35). Geyik ve mağara motifi birleştiğinde kendi olu- şun çağrısı daha da güçlenmektedir. Böylece mağara, bir kutsal dönüşüm mekânı olmaktadır.
Elif ile Mahmut hikâyesinde de Mahmut, önüne çıkan ceylanı kova- larken bir mağaradan içeri girer. Mağarada ak sakallı ihtiyar vasıtasıyla resmini gördüğü kıza âşık olur (Alptekin, 1997: 212). Kahramanın hayatı açısından mağara bir değişim mekânı olmaktadır.
Battalname’de ise mağara, İlahî buyruğun bildirildiği kutsal bir yer ola- rak karşımıza çıkar. Hüseyin Gazi’nin kovaladığı güzel ve nakışlı geyik bir mağaraya girer ve sonra orada kaybolur. Bu mağara, destan kahramanının bineceği at ve kuşanacağı savaş araçlarının sunulduğu mânâlar âlemidir.
Burada geyik, Allah’ın elçisidir (Köksal, 1984: 146). Geyik kutsal bir hay- vandır. Bu sebeple kişiyi kutsal mekâna -mağaraya- çeken, çağıran güç, kutsal hayvan geyiktir.
Battal Gazi destanında mağara sığınma ve saklanma yeridir. Bu işlev- deki mağara, hem Battal Gazi’yi hem de onun atı olan Divzade Aşkar’ı saklayarak korur (Köksal, 1984: 146-147). Koruyucu bir ruha sahip olan bu mağara, kendisine sığınanlar için kötülüklere karşı bir savunma kale- sidir.
Saltukname’de de mağara, İlahî buyruğun tebliği edildiği bir mekândır.
Aynı zamanda barınma ve korunma fonksiyonu da üstlenir. Kafirlerle sa-
vaşan Saltuk, zor durumda kaldığı anda Minu-cihri-cinnî’nin uyarısıyla mağaraya girer ve atası Battal Gazi’nin atını ve silahlarını bulur. Ayrıca Harut ve Marut da bir mağarada asılı durmaktadırlar. Burası bir cezaevi fonksiyonundadır. Yine kafirler, tutsak ettikleri Saltuk’u karanlık mağa- ralara atarlar. Eserde mağara, hem kutlu bir mekân olarak hem de ceza çekilen bir yer olarak karşımıza çıkar (Azar, 2000: 34). Mağaranın hemen bütün anlatı türlerinde olumsuz bir durumdayken olumlu bir duruma geç- tiği görülür.
Mağara bütün bu özellikleriyle bir kült evi (Eliade, 1993: 37) olarak dü- şünülebilir. Büyük Hun devletinde ve Göktürklerde de devletin ileri gelen- lerinin toplanarak “Ata mağarasına” gidip, bu mağaraya saygı duymaları, (Ögel, 2001: 35) Türklerin mağarayı atadan kalan kutsal bir mekân olarak algıladıklarını göstermektedir.
Göktürklerde “mağaradan çıkma”, devlet mitolojisi olarak görül- mektedir (Ögel, 2001: 25). Mağara, bireyin kendini yeniden var etme- si gibi devletin de kendisini yeniden var etmesine sebep olan bir varoluş mekânıdır.
Göktürklerin dişi kurdu ile ataları olan çocuk yeraltına giden bir ma- ğaradan içeri girmişler, burada yaşamışlar, çoğalmışlar ve sonradan yer- yüzüne çıkmışlardır (Ögel, 2001: 36). Aynı şekilde Ergenekon destanında da Göktürkler, mağarayı andıran demirden dağı eritip dışarı çıkmışlar ve bağımsızlık mücadelelerini tamamlamışlardır. Göktürklerin kayalıklarla çevrili olan Ergenekon adlı yeri yurt edinmeleri orada barınmaları, korun- maları ve buradan yayılmaları mağarada doğuşu ve yayılmayı, mağaranın kutsal bir kült evi olduğunu hatırlatmaktadır.
Kırgız Türklerinin destanlarında yerin deliği, kapısı (Ögel, 2002: 252);
Kuzey Türk destanlarına göre de kuzeyde, büyük bir denizin olduğu, bu denizin ötesinde de yer altı dünyasına giden bir mağara yolunun varlı- ğı (Ögel, 2002: 253) inancı vardır. Bu yer kapısı; mağara ile benzeşir.
Şamanizm inancına göre yer altı, yeryüzü ve gökyüzünden ibaret olan âlemde yeraltına inen kapı mağaradır. Mağara, hem gerçek mânâda hem de sembolik mânâda bir geçiş mekânı olarak düşünülebilir. Birey, hem boyut değiştirir hem de bulunduğu mekândan başka bir mekâna geçerken mağara, ara bir mekân olarak kabul edilebilir. Şamanizm inancına göre yer altı kutsal bir mekândır. Ancak bu mekâna kötü ruhlar gitmektedir. Sadece arınmış, temiz ruhlar oradan çıkmaktadır. Mağaranın halk anlatılarında ve modern anlatılarda da kullanılma sebebinin kaynağı Şamanizm inancına dayandırılabilir.
Bütün anlatılarda, inanışlarda mağaraya kişilik kazandırıldığı görül- mektedir. Mağara her yönüyle koruyucu bir iye gibidir. Mağara aynı za- manda insanın içindeki boşluğun da sembolüdür. O boşluğu doldurmak ise kişinin kendi aklı ve iradesi sayesinde mümkün hale gelir. Mağara kişinin kendisidir. Kişinin kıskançlık, kin, nefret gibi duygularını attığı yerdir.
Masallarda geçen mağara motifi ise, daha çok olağanüstü varlıkların yaşadığı bir yer, bir sığınma evi, maceraya atılma mekânı, şekil değiştirme mekânı olarak karşımıza çıkar. Mağara bir ceza, hapsetme, kuşatma; aynı zamanda ödül mekânıdır.
Parlak Ahmet masalında kahraman, mağarada bulduğu altınlar sayesin- de zenginleşir (Şimşek, 2001 C. II: 185). Kahraman, eski halinden farklı bir duruma geçerek boyut değiştirir. Nar Tanesi adlı masalda da kahra- man bir ışık görür ve bu ışık onu mağaraya çeker (Seyidoğlu, 1999: 136).
Hüsnü Yusuf masalında kuş bir mağaradan içeri girer, kız da onun peşin- den gider. Orada birçok oda olduğunu ve bütün kuşların akşam olunca geldiğini görür (Seyidoğlu, 1999: 43). Bir çağrı sonucu kahramanın mağa- raya çekilmesi, hayvanlar vasıtasıyla olur. Maddi anlamdaki değişiklikler, kahramanın manevi anlamda da değişmesine yol açar.
Kesik Kafa adlı masalda da bir padişahın evlenme isteği olan üç kızı vardır. Babaları sırasıyla gelin olarak bir mağaraya gönderir. İki kız ma- ğarada yapamayacaklarını anlayınca geri dönerler. En sonunda küçük kızı mağaraya bırakırlar. Küçük kız mağarayı süsler, güzelleştirir ve orada ka- lır. Beyaz bir koyunun peşinden giderek mağaradan yer altına iner ve evle- neceği erkeği orada bulur (Seyidoğlu, 1999: 84-88). Mağaradan kurtuluş, ancak akıl ile mümkündür. Kahraman sadece aklını kullanarak hayatını değiştirebilir.
Güneşle Ayın Haracı adlı masalda ayla güneşin haracını getirmeye mec- bur edilen gence Hızır tarafından yardım edilir ve genç günün doğduğu mağaraya bırakılır. Gencin aradığını bulması için mağaranın içine girme- si gerekmektedir. Işıktan ve sıcaktan yanarak ve büyük sıkıntılar çekerek mağaraya girer (Sakaoğlu, 2002: 335). Bu durum bireyin, amacına ulaşma yolunda çektiği sıkıntıları ve sıkıntılar, acılar sonucunda olgunlaşma serü- venini anlatır.
Mağara, insanın doğuşunun yeniden gerçekleştiği yer, kuluçkaya yatıp, yenilenmek üzere kapatıldığı bir oyuktur. Her kim bilinçdışına yani ma- ğaraya girerse, dönüşüm sürecinin de içine girmiş olur. Bundan sonra da kendisinde olumlu ya da olumsuz değişikler olabilir. Bu dönüşüm, genel-
likle yaşam süresinin uzaması ya da ölümsüzlüğe adaylıktır (Jung, 2005:
66-67) Eflatun der ki: Yer altındaki mağara: Görünürler dünyası. Yücelere çıkan tutsak, meseller (idealar) âlemine yükselen ruhtur (Meriç, 2007:
12). İnsanın iç hazinelerini aradığı ve bulduğu yer olan mağara, görünen âlemden görünmeyen âleme yapılan yolculuktur.
Sonuç
Mağara hemen bütün edebî metinlerde varoluş mekânıdır. Gerek dinî anlamda gerekse felsefik ve mitolojik anlamda mağara başlangıçta olum- suz bir mekân gibi görünse de bireyin gelişim ve değişim süreci açısından olumlu bir mekân haline dönüşür.
Mağaraya giriş, edebî metinlerde genellikle bir kilit noktasıdır. Kilidin açılması, atılan düğümlerin çözülmesi, kahramanın mağaradan nasıl çık- tığına bağlıdır. Mağarada bilinçaltıyla hesaplaşan kahraman kendisiyle hesaplaşmış ve kendisini tanımlamış olur. İnsanın da asıl macerası ve va- roluşu kendisini maneviyata teslim ettikten ve kendisini bulduktan sonra başlar.
Kutsal bir mekân olan mağara, bireyi var eden, besleyen, büyüten, yetiştiren, olgunlaştıran, kendi’ne getiren bir yerdir. Bireyin ve birey- den hareketle toplumun bağımsızlık mücadelesinde önemli rol oynayan, koruyup kollayan, sığınak, barınak olan bir mekân olarak karşımıza çı- kar. Kimi anlatılarda da ceza çekme yeri, kuşatılmışlık ve hapsedilmişlik hissi veren olumsuz, kapalı ve karanlık bir mekândır. Bazen de mağara bir mükâfatlandırma mekânı olarak karşımıza çıkar. Kahramanın olum- lu özellikleri sonucunda ödül kazandığı bir mekân olur. Mağara sığınma, barınma gibi vasıfları bünyesinde barındırdığı gibi bir kapı kurtuluş yolu olarak da düşünülmelidir. Hem kişiyi hapseden hem de özgürlüğe kavuş- turan bir mekân özelliğine sahiptir. Bireyi hem kuşatır, hapseder hem de bu kuşatılmışlıktan kurtarır.
Mağara anne karnı, dolayısıyla doğma, büyüme, yayılma, sığınma, ko- runma özelliklerini taşır. Aynı zamanda mağara, İlahî buyruğun tebliğ edil- diği kutsanmış bir mekândır.
Mitolojik ve felsefik anlamları dışında dinî yönü de oldukça dikkate değer olan mağara ile ilgili bütün açılımlar, bireyin ruhen kendisini ta- mamladığı, olgunlaştırdığı, gerçekleştirdiği bir mekân olduğunu işaret eder. Mağara, maddi ve manevi âlemde, gerçek ve mecazi anlamda, somut ve soyut düşüncede bir dönüşüm ve geçiş mekânıdır.
KAYNAKÇA
ALPTEKİN, Ali Berat (1997); Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yayınları.
AZAR, Birol (2000); Edebi Bir Metin Olarak Saltuknâme (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Semineri) Elazığ.
BACHELARD, Gaston (1996); Mekânın Poetikası (Türkçesi:
Aykut Derman), İstanbul, Kesit Yayıncılık.
CAMPBELL, Joseph (2000); Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, İstanbul, Kabalcı Yayınevi.
DOĞAN, Ahmet (2006); “Bireyleşim/Kemalat Sürecinde Kapalı ve Dar Mekânlar”, Bilig, S. 37 Bahar, 115-128.
ELIADE, Mırcea (1993); Mitlerin Özellikleri (Çev: Sema Rifat), İstanbul, Simavi Yayınları.
ERGİN, Muharrem (2005); Dede Korkut Kitabı, İstanbul, Boğaziçi Yayınları.
ERGUN, Metin (1997); Altay Türklerinin Kahramanlık Destanı Alıp Manaş, Konya, Cemre Yayınları.
GÖKERİ, A. İ (1979); Arketiplere Dayanan Yeni Bir İnceleme Yönteminin Tanıtılarak İngiliz ve Türk Edebiyatında Bazı Romans ve Epik Niteliğinde Yapıtlara Uygulanması (Ankara Üniversitesi DTCF, Yayımlanmamış Doktora Tezi) Ankara.
JUNG, Carl Gustav (2005); Dört Arketip, İstanbul, Metis Yayınları.
KORKMAZ, Ramazan (2007); “Romanda Mekanın Poetiği”, Ayşenur Külahlıoğlu İslam-Süer Eker (editör), Edebiyat ve Dil Yazıları, Ankara, Grafiker Yayınları, 399-415.
KÖKSAL, Hasan (1984); Battalnâmelerde Tip ve Motif Yapısı, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yayınları.
Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meâli (2006), (Haz: Hayrettin Karaman, vd.), Ankara, Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
MERİÇ, Cemil (2007); Mağaradakiler, İstanbul, İletişim Yayınları.
ÖGEL, Bahaeddin (2001); Türk Mitolojisi I, İstanbul, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
ÖGEL, Bahaeddin (2002); Türk Mitolojisi II. Cilt, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
SAKAOĞLU, Saim (1999); Masal Araştırmaları, Ankara, Akçağ Yayınları.
SEYİDOĞLU, Bilge (1999); Erzurum Masalları, İstanbul, Erzurum Kitaplığı.
SÜMER, Faruk (1989); Eshabü’l-Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
ŞENOCAK, Ebru (2005); İbn Sînâ Hikâyeleri Üzerinde Mukayeseli Bir Araştırma, (Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi ) Elazığ.
ŞİMŞEK, Esma (2001); Yukarıçukurova Masallarında Motif ve Tip Araştırması II. Cilt, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
