KALITIM
Murat GÜRBÜZ
KALITIM
• Gregor Mendel, uzun ismiyle Gregor Johann Mendel,
genetiğin babası olarak bilinir.
• En çok bezelyelerle yaptığı çalışmalarla bilinir.
• Rahip olan Gregor Mendel bitkilerde belirli özelliklerin belirli kurallara göre
kalıtıldığını ortaya çıkardı.
Mendel neden bezelyeleri tercih etti?
• Kolay
yetiştirilebilmesi
• Maliyeti düşük
• Çok döl
verebilmesi
• Birden fazla özellik aynı anda
taşıyabilmesi (düz- buruluk ve yeşil-sarı birlikte olabilmesi vb..)
• Dış döllenmeye kapalı
olması
Kalıtımla İlgili Kavramlar
• Karakter: Türler arası ve tür içi bireylerin çeşitliliğine sebep olan özelliklerdir. Saç rengi , kan gurubu , boy vb..ikiye ayrılır
• Kalıtsal karakterler: Genler üzerinde nesilden nesile
aktarılan karakterlerdir. Dil yuvarlama, burun şekli , kulak memesi yapışıklığı gibi
• Kalıtsal olmayan karakterler: Sadece o canlıyı etkileyen
karakterlerdir. Ağırlık , Bazı hastalıklar , Organ eksikliği vb
Kalıtımla İlgili Kavramlar
• Gen :
Canlıların sahip olduğu her bir özelliği yani her bir karakteri belirleyen ve bu karakterlerin aktarılmasını sağlayan kalıtım
birimlerine, DNA parçalarına gen denir. Genler harflerle gösterilir.
Baskın gen büyük, çekinik gen ise aynı harfin küçüğü ile gösterilir.
Örnek : A, a, B, b, … Yeşil Tohum Geni → s Sarı Tohum Geni → S
• Alel Gen :
Canlıların sahip olduğu her bir karakter (özellik) için biri anneden diğeri babadan gelen her bir gene alel gen, iki alel gene de alel gen çifti veya alel genler denir. Alel genler harflerle gösterilir.
(Tohum şekli ile ilgili farklı özellikleri belirleyen yani düz ve buruşuk tohum şeklini belirleyen genlere alel genler denir.)
Örnek : AA, Aa, aa
Kalıtımla İlgili Kavramlar
• Genotip : Canlının sahip olduğu karakterleri belirleyen genlerin dizilişi veya gen topluluklarına genotip denir. (Canlı karakterlerin oluşmasında kullanılan genlerin her türlü özelliğine genotip denir.
Karakterin baskın ya da çekinik olması, saf ya da melez olması gibi).
Örnek : AA, BB, Aa, Bb, …
• Fenotip : Canlının gözle görünen dış görünüşüne fenotip denir.
(Genotip ve çevrenin etkisiyle oluşan canlının dış görünüşüdür).
Örnek : Yuvarlak, buruşuk, sarı, yeşil, kan grubunun A veya B
olması, gözün siyah, yeşil olması .…
Kalıtımla İlgili Kavramlar
• Baskın (Dominant) Gen : Etkisini (bulunduğu fenotipte) her zaman gösterebilen, büyük harflerle gösterilen ve en çok ortaya çıkan genlerdir.
Örnek : A, B, Y, S, (siyah saç geni, koyu ten geni, siyah göz geni, uzun boy geni, A grubu geni) …
• Çekinik (Resesif) Gen : Etkisini (bulunduğu fenotipte) her zaman
gösteremeyen, etkisini gösterebilmesi için iki tanesinin yan yana gelmesi gereken, küçük harflerle gösterilen ve en az ortaya çıkan genlerdir. (Çekinik genler, baskın genler olmadığında taşıdığı karakterleri oluştururlar yani
etkisini gösterirler). Örnek : a, b, y, s, (sarı saç geni, açık ten geni, yeşil göz geni, kısa boy geni)…
Kalıtımla İlgili Kavramlar
• Homozigot (Saf=Arı) Döl : Canlıdaki her bir özelliği belirleyen gen çiftinin yani alel genlerin her ikisinin de aynı olması durumudur. Yani gen çiftinin ikisinin de baskın veya ikisinin de çekinik olması durumudur.
Örnek : AA, BB, aa, bb, …
• Heterozigot (Melez=Hibrit) Döl : Canlıdaki her bir özelliği belirleyen gen çiftinin yani alel genlerin her ikisinin de farklı olması yani alel genlerin
birinin baskın, birinin çekinik olması durumudur. Heterozigot dölde daima baskın gen etkisini gösterir (çekinik genin etkisi gizli kalır).
Örnek : Aa,Bb,Yy,…
MENDEL’İN ÇAPRAZLAMALARI
Aynı ya da farklı özelliklere sahip anne ve babaya ya da
bitkiye ait karakterin yavru bireye aktarıldığında ortaya
çıkacak özelliklerin olasılık yönünden hesaplanması
çaprazlama olarak adlandırılır.
MENDEL’İN ÇAPRAZLAMALARI
AA aa
A aa
AAA aa
% 100 Heterozigot Mor Çiçekli
MENDEL’İN ÇAPRAZLAMALARI
% 25 Homozigot Mor Çiçekli
% 50 Heterozigot Mor Çiçekli
% 25 Homozigot Beyaz Çiçekli
A a
A a
AA Aa
Aa aa
MENDEL’İN ÇAPRAZLAMALARI
ÖRNEK
Biri homozigot kısa boylu, diğeri heterozigot olan bezelyeler arasındaki çaprazlamasının sonuçlarını bulalım.
Uu x uu
Uu Uu uu uu
% 50
Heterozigot uzun
% 50
Homozigot kısa
Cinsiyet Oluşumu
İnsanlarda bulunan 23 çift kromozomun 22 çifti vücut karakterlerinin, bir çifti ise cinsiyet karakterlerinin ortaya çıkmasını kontrol eder. Erkek üreme hücresi spermlerdeki kromozom çifti XY şeklinde,
dişi üreme hücresi
yumurtadaki kromozom çifti ise XX şeklindedir.
XY x XX
XX XX XY XY
Cinsiyeti babadan gelen kromozom belirler. Eğer babadan X kromozomu gelirse çocuk kız Y
kromozomu gelirse çocuk erkek olur.
Her doğan çocukta kız veya erkek olma olasılığı
% 50 dir.
Cinsiyet Oluşumu
Örnek
Aşağıdaki soy ağacında çekinik olarak aktarılan bir özelliği fenotipinde gösteren bireyler taralı olarak verilmiştir.
Buna göre X ile gösterilen bireyin heterozigot genotipli olma oranı nedir?
Çözüm
XX
Böyle sorularda ilk yapılması gereken çekinik karakterlerin yazılmasıdır.
aa
aa
Çekinik karakterler alt veya üst bireylere dağıtılmalıdır.
a
a a Baskın olan bireylere büyük harf eklenir.
A
A
A A
İlk birey baskın özellikte olduğundan dolayı genotipi AA veya Aa olmalıdır.
A, Aa
Şimdi istenilen bireyin anne ve babasından gelen genleri çaprazlayalım
Aa x Aa
AA Aa Aa aa
Birey taralı olmadığı için çekinik özelliği eleriz.
X
Geriye 3 olasılık kalıyor ve soruda bizden heterozigot olmaolasılığını soruyor. 3 olasılıktan iki tanesi heterozigot olduğu için cevap 2/3 tür.
2/3
