~ALKEVLERİ DER Of Sl.

(1)

~ALKEVLERİ

. ;.

DL

~

^· ^DER Of Sl .

/":· ... itii.{Wi ____ _

1HER AYIN

B'İRİN

¹

DE

·Ç'IKAR KÜLTÜR

MECM.UASİ

'

.

ı

... •

r

·-·

r:-- . . -

MA~T: 194~ ·· ·

ot.REKTÖR:

M. FUAD KÖPRÜLÜ

-~:

·..,,.

ı .. ^,,,^.,

.

;· . t , .. 1

.

'

• • 1

.

^-· ^'

SAY 1 : _ 8

~

.. ,

tR HMMS"'E MM

· .. t

• ~1 ••

U · L

• r

u

.

.,. '

, ·~ \'-

.

^' ^.

S · ·A

l.

·'·

.. , .. ^\

..

'

. .

.

. ·

L

. - ···

1.

'·

·ı

..~t

~{:: .. ':~

'

.

CİLD:XV

MATBAA ...

'

(2)

T Ü K o ^L ^o ^J ^· ^ı

ALTAY

Ş-A

M AN L 1 G 1 NA At D M AD DELE

Rı

.

A. V. ANOHIN

1. Ruhlar ve İiahlar H'akkındıiı

Şamanist Altaylılar'ın tasavvurlarına göre ruhlar üç dairede yaşarları yer altında,. yer üzerinde ve gökde. Yer altı ruhlarını ekseriya k ö r m ö _s • gök ruhlarını k u d a y , yer ruhlarını y e r s u yahut a l t a y tesmi:.

ye ederler. Altaylılar bütün ruhları iki zümreye ayırırlar: · 1) T ö s . (ha-rfi-- yen:. esas; menşe', mebde'. demekdir), yani ilk ruhlar, ezeldenberi mevcud olanlar.· 2) y a y a a n n e m e (harfiyen: yaradılmış. nesne, mahluk demek·

dir), yahud kısaca n e m c (nesne) yani sonradan vücud bulan ruhlar.

Bundan sonra gene ruhlar a r u (pak, temiz) veya k. a. r a (hab~s) züm- relerine ayrılırlar. Buna göre ruhlar: 1) a r u t ö s , . 2) k a r a t ö s , 3).

ar u n e m e , 4) k a r a n e m e tesmiye olunurlar. Bu son iki zümre - 'yani a r u n· e m e ve k a r a n e m e - lere. umumi' bir ad olarak k ö r m ö s '

de~ir.' Bu

k ö r m ö s ' ler hakikatde

g~miş

zamanlarda

ölmüş şamanların.

eanlarıdıı::. Bunlar da iki zümreye ayrilırlar: 1) Uzu g ı taya d al a r ki an·

ne tarafın.dan_, bjiyükbabalar (dayı atalar) demekdir. 2) K a n a d a l a r ki baba tarafindan ~lan babalar demekdir:. Bununla beraber· k. ö r m ö. s keli~esiyle ebedi olan · K a r a t ö s 'ler t-etımiye olunur.·

I. 4:Tös~ denilen ruhlar:

· . .A · -

Kara tös (yahud kar~ kömös) : E r 1 · i k , bu · zürıweye dahildir ve Altaylılar'ın akidelerinin me~kezini teşkil eder;

. , l) Erlik [2]

<:

y: ek karat ö s, menfiir k~ra mebde'): Altaylılar en

ağır

ve elemli

felaketl~~i

. .

(~kat

u y

o

b o

ı· :

a.ç k

ı ~al

) , mesela:

~al:.

gın. hastalıkları (kızamık, · .kızıl, tifo: y a · d ı ş ve ta var öletleri gibi felaketleri) E r 1 i k ' in faaliyetiyle alakadar .bilirler. Onların ~kidelerlne

[l] A. Y. A .n o h. i n. Material.ı po §a·

.,-~n.stvu u Altaytsev (Publication du Müse

'.~·if.'11.ntfıropowgie . et t!Eth~og. de l'Acad. des

· ... Sc-ie~ces de Rus~ie.) Volume IV, 2, (1924).

· · · [2] E r l i k H a n kuy;;etli lı~ de- ınekdir. Uygur· .Bıfda metinlerinde Yama. y~·

·M .

nl

yeraltı hükümdarı • bu Erlik kelimeeiyİe

tercüme· olunur. Bugünkü telaffuz Mogol'

Iar'ın :~ygurca kcilıneyi _tclaffuzlarına göredi~.·

Bu~ünkü Slbİey~

Tikkle ri ..

^Erlikkelimesini Mogol telaffuzuna uydurmuşlıırdır.

(3)

·.

ALTAY ..ŞAMANLIGINA

AiD

.MADDELER

göre E r l i k , kurban vermeye mecbur etmek için insanlara hastalık ve başka felaketler gönderir; eğer insan bununla da E r l i k ' in istedi.ğini ver- mezse öldürür.

E r l i k insanın canını alır ( ö l ö t t ö n t ı n a l g a n ) , yeraltı alemine ( a l t ı n g ı o r o n ) götürüı;. muhakeme eder ve kendisine elçi-

uşak ( E r l i k p i y d in g e l ç. i z i ) yapar. Bazen, E r l i k, bu uşa

ğıyle insanlar jizerine salgın ·hastalıklar gönderir. . E-r l i k ' in insana ve

canına karşı bÜtü~

münasebeti

hakkında Altaylı'iun

· akidçsi bundan ibaret- dir.

Altaylılar her zaman, bilhassa hastalık hüküm sürdüğü zamanlarda., E r .J i k' den pek korkorlar. Onun adını bile söyiemekden sakınırlar, kısaca

k a r a n e m e demekle iktifa ederler. Onu küstah, utanmaz ( k a a 1 E r • 1 ~ k ) , somurtkan, inatçı ( p o s E r l i k ) diye tavsif ederler. İnsan E r - t ^.jk .'in bu kadar tahakkümü altında bulunmasına rağmen onu aldatmağa

ve ~tlatmağa -imkan bulur; ona karşı bazı yakışıksız muameleler de göstere- bilir. Kurban vermekle insan E r l i k ' in gönlüJ;ü bulmak, onu yumuşatmak için çalışır. Bununla beraber kurbanı da samimi değildir. Böyle oldüğu halde ondan taleblerde· bulunur:

Bu. parılgam silerge tabı.şsın, ,

·Pa~ım e.sen yatsın Kara körü.p alkatpagar

Bu kurbanım si:ı:. Oer) e ula~sın .Baş~m ese~ (sa⁰ğ) yats;n

Kıya liakıb biri ağlatma (alkanıak -dua ve ilahi terennüm etmek)

Üç rılga amır yatsam.

Pa::a panlgıgar pazar aa yatsin

Yakşl kamının küçü.n alauan ediger

Üç yıl mtireffeh ve rahat y:ıtarsaİn (ya-

şazsam nen-ederim ki) Yine kurbanlıır on:ı yeti~in (ulaşsın)!

İyi kamın bile gücünü alıcı adini;ı;!

insan E r 1 i k ' e k~rşı böyle hürmetsizcesine muamelede bulunmakla lalmayor, daha fazlasını da yapıyor· Ona arık, zayıf, hatta bazen ~asta hayvan~

lan kurban eder. İyi t ö s ' ler şerefine. kesilen kurban derilerini mahsus ya~

pılan kazıklara asdıkları halde, E r l İ· k ' e verilen kurban derilerini ken~

dileri kullanırlar. Kurban meraııimi için kullanılan kazık, sınk ve sair malze- meyi eğribüğrii ve biçimsiz ağaçlardan intibah ederler. E r 1 i k' in açgöz-

lülüğünü azaltmak için bi~ çare olarak hazan taylı g a· yı [3] köpeküzümü ( t o g o n o k ) , akdiken ( p

.

e l e)

.

ve bıtrak gibi dikenli çalı ve otlann

yanında kurarlaı·; f\ltaylılar'ın akidelerine göre, Er 1 i k dikenli çalılardan

korkar. Kurban artıklanrun ve t a y ı l g a n ı n oba ( a y ı l ) dan uzak ve pek d~ makbUI sayılmayan şimal ( a r k a y

a

ⁿ ⁾ tarafında, karanlık

· ~ir köşedeki çöplük üzerinde hulun~sma dikkat ederler.

[3] Kurban merasimi icri etıılek içiu mıı.b- . ııue hazı.rlanan yer (lrlüt).

(4)

fi6.

0

L K ·

0 ,

M A R T. 1940

T o g o.n ok tun g t ö l ü z i p i r i g i p

_T.

o

g

^{u s} ^.s^ö^{' ö}

k

t ü m ı r

d

.ı Köpeküzümünün fidyesi birikerek

Dokuz kemikli (kurbanın kafa ve paçaları) paçavra (Er J.i k • ~ kurban. o1sun) 1

Şaman1ar, okudukları dualarda E r 1 i k • i ~ k a y r a k a n I> tesmiye ederler. Bazı türkologlar bu kelimeyi merhametli. hakan [

41

diye .ter·

· cüm_e ediyorlar~a da doğru çl~ğildir. DoITT-usu k e s k i n ·, k. e s i c .i (5

J.

yani ·insanlara İzbrab vermeğe ve işkence etmeğe, hatta öldürmeie her ·a'rr .için n.ıüheyya olan. demekdir .. Bundan dolayıd.ı~ .ki insanın canını .da Altaylı·

)ar «İplib, dayanıksız {nesne) tesmiye.ederler ( u ;; u k ·tın d ı b ı ç ı p

11 a l g a n - ipl_ik gibi canı halk etmiş). Dualarda E ~ l i. k ' e «haha ( E r -·

li k A d a )~ ve insan ruhunun haliki ( ö z ö r t ı n d ı b ı ç ı ş k a n - yaşatmak için can y~radan) diye hitab ederler. _. _. ₁

Şaman dualarında 'Er l i k' in kıyafeti ve dış görünüşü de tavsif'e~~

lir. Bu tavsife göre, E r ) i k atlet vücudlu bir ihtiyardır. Göz1eri ve kaş)an kömür gi'!>i kara, dizlerine kadar uzanan sakalı çataldır. Domuzun azı diş

lerine benzeyen bıyığı kıvrılarak kulaklarına asılmışdır. _. Çenesi

.

tokmağa,

" ^.

boynuzlan ağaç köklerine benzer, saçları kıvırcıkdır ( y e l b i r ç a ç t u u p o s E r ) i k - yelpaze gibi saçlı, inatçı, somurtkan E r l.i k ) • · . ·

E r· 1 i k yeraltı dünyasında ( a 1 t ı n g ı o r o n yahud .a l ı s y e r ) kara· çamurdan yapılmış sarayda oturur. Bir rivayete göre E · r l i • k ' in sarayı kara d~mirden ~lub etrafı duvarla çevrilmişdir. E. r 1 i k ' in karargahı d~kuz ırmağın D o y m a d ı m ( T o y b a d ı m ) ırmağına dö- k~ldüğü yerde kurulmuşdur. Doymadım ırmağının suyu insanoğullannın gözyaşların~an iharetdir. Başka bir rivayete göre E r· 1 · i k ' in karargahı a b r a ve y u t p a denilen korkunç canavarlarla dolu olan B a y D e • n

f

z ( B a y T e. n g i s ) kıyısındadır. ⁼

D o y m. a d ı m ırmağının ü~erinde at kılından bir köprü kurulmuşdur~

E r 1 . i k hakanhğında sayısız birçok 5Iülerin canlan yaşar ( k a n ç a ~ n ı n g

p

a j ı n . a

i

g a n , k a m i k p a j ı

n

y u u n a K a a n !1ice nicelerin başını almış, bütün başlan yığmış, toplamış). Bu canlardan biri E

~

l i k

d.ünyasından

·kaçmaya cesaret edib köprüye·

a~ak

basarsa derhal kıl kopar, kaçak da D o y m a d ı· m ırmağına yuvarlanır. Meş"um ırmağın dalg&lan küstah kaçağı tekrar E r 1 i k sahiline atar.

Doymadım umağımn· kıyılarında ye§il ·baldırlı, beyaz göğüslü. bü·

yilk

kayığa benzer çeneli- korkunç canavarlar.va~ğır. Bunlara

Y.

u· t p a de:

nir. Y u t p a ' l~r E r 1 i k sarayının bekçileridir.

[4J"Ki'§. Kcryrakkan (sevgili mini.sına· ge- [5] Aşağıda verilen miilümata göre iplik len "Kayran" ile "Kaan" dan? - Koruyucu gibi ruhu, can ipini Erlik kesiyor

melek. (V. V. R ad 1 of WB,"Il).

(5)

. ALTAY Ş~U~.IN~.

MD

~ MADD~LER ^ın

E ı: 1 i k · e giden bir yol vard_ır; faka~ bu yol p u uda k denil7sı en·

gelleT)e doludur. Şamanlar ayin yaparken,. E r 1 i k huzuruna bu yoldan gidebilirler. Bundan başka, Şamanlar E r 1 i k ' in sarayına ( ö r g ö ) girmeye ve E i lik'-le konuşmaya da rnqvaffak olurlar.· E r1 i k kürek- siz kara kayıkda geze.r; yağız rehvan ata yahud yük hayval)ına ( k ö l ^ök )

ak~lınlı .öksüze biner. .

· E r 1 i k kızıl, kanlı yemeJd!! beslenir ve ciğer k~runı içer. Yeme ve ~ . me zamanı akşam vakti gök yüzünün kızardığı zamandır.

E r· 1 i .k namına put yapılmaz. E r l i k büyük kara ruh ( k a r a y a a n t ö s' ). sa;ıl{r. On~n hatırı için kapı_~ın sol tarafında, bulaşık suyu konulan kabın durduğu yerde ayin yapı~ır. Ş~m.anistlerin akidelerine göre,

§erir ruhlar ( y a m a n k ö r m ö s ) . kaP.ının sol tarafına ve bulaşık suyu- nun yanına toplanırlar ·

2) Er l i k'in oğulları ( E r l i g t i n g u u ] d a r ı - Karat ö s) ~

E r l i k ' in yedi, .. diğer bir· riv~;ete gö~e d.okuz oğlu v~rdır: demir

başlı kara oğullar (t e rn i r p aş t u u k a .r a u u 1 dar) denir. Bunların

şahsi adları da vardır. Fakat bir Şaman'ın söyle~iği isim diğer Şa~an'ın söy-

lediğine uymaz; her şaman kendisin~ inandığı rivayete göre tesmiye eder.

Bu isimler çok mürek.keb olur

ve

^her~hun husus~yctini gi?~terir. Birinci ri·

viyete göre E r l i k oğullarının ·adlan: .

1 - Taş pilektüü Pay Maattır (taş bilekli Bay Bahadır)

2 -

Karaş

~ -... Yes pi!.ektü\l _ _Ke_rey Kaan (bakır bilekli Kerey H~an).

4 Uçar Kaan.

5 - Yabaş Kaan.

6 - Kömür Kaan . . 7 - Şeedey Kaan.

İkinci rivayete göre:

1 ·--- Erlikting yilanduu Karıl§ (E r

.l

j k ' in yıltµılı Kam.g) Katuu sınduu Kaan . Kara§,

Piyik sınduıı Pir Kara.~.

(Sert yapılı Hakan Karaş . Büyük vücµtlu Bey Karaş}.

2 · - Taş p il ek t ü ü M a ·t t ı r -_(Taş bilekli Bahadır).

3 - ·"Yetti ~d~uluu,

Y e s p i ·1 ·e k f ü ü · K e r e y K a a n

Şıngay Kaan tözi (Şingay Hakan n.esliiı.d~n

Yedi odağlı

B~ır bilekli K~r~y Ha~an},.

(6)

t} L K Ü. , M A. R 'İ' 19'10

· 4' - K ö ö 1 ö k t Ü n g k ö k s a y u

K ö m ·ü r K a a n ı n g k ö k t ö m o n·.

(Gömleğinin her dikişinde

• ~k,ök tömön» (bulunan) Kömür Hakan [6).

5 - Paspas pazar Padış pökö.

6

7

K Ü 1 e r t a r t k ı , y e r t a r t ·k ı ,

Küler çapkı, yer çapkı,

,., .. P a s p a k y u d a r -'·P· a:·d ı ş p i y .

(Yürür yürümez - harf. «basar basmaz» - Padış pehlivan Tunç kaşa toprak kaşa

Tunç kapan toprak kapan

Değirmen taşlannı yutan Padış Bey).

Abura 1 un [7] k ö l - yayık Angdanışkan Şıngay Kaan

(«Abura» lı göl-tufan Altüst eden Şıngay Kaan).

PadıŞ Kerey

Kıyığı yok kır keme,

Kanadı yok kuba sal.

Padış-kerey.

{Küreği yok dağ gemi

Kanadı yok boz

sal.

Padiş-kerey). .. ·

e ._·

Ay

g

^ır ya 1 d u· u Pi y - Y a·b aş (aygır yınfili bey yabaş) 9

- ·k

a t't:'u s ı·n d u u ·Temi r Kaan.

Tulku s·ınduu tulunduuu,

Tuduş temir y~rınduu

Adam Erlik ay.rılgan.

Kı·zarar kanı yok, Kıy.ılattan tını yok

{Yuc yuvarlak saç örgülü, Som demir yağrınlı

Ata Erlik'ten ayrılmış Kızarır kanı yok

Kayacak {ölecek) canı yok.

{Ser vücudlu T ell)İr Hakan. - Bitmed.l - Rusçadan ı;eviren: ABDÜLKADİR İNAN

(6] "Kök tömön" sözünü A n o h i n "ma· · vi alt, ~ağı" ·diye tercüme ediyor. Fakat ' · · ~ tercümeden lıiç" bqşey anlaşılıuıyor. İlı

tJınal ki qlöktüme~ (mavi boncuk) gibi bir

. .

sözün yanlıi tesbiti olabilir (A. İ.).

(71 «A~a> yahud. @br~ ~ bir canavar, şaman elbi~si tııvsifına bak.