Y a p ı E n d ü s t r i s i :
T T T r - i A F A B R İ K A S I
7iı ı r n G L U K İ R E M İ T
E S K İ Ş E H İ R ' D E K İ R E M İ T VE T U Ğ L A E N D Ü S T R İ S İ N D E G E L İ Ş M E L E R
B i l i n d i ğ i üzere; önemli illerimizden biri olan Es-kişehir'in, kiremit ve tuğla, endüstrisinin merkezini teşkil etmektedir. B u yazımızla okuyucularımıza, bu endüstrinin çalışma ve gelişmesi h a k k ı n d a bilgi ver-meye çalışacağız.
Y a k ı n zamanlara kadar Eskişehirde, yalnız kire-mit yapımı bir fabrikasyon işi idi. Tuğla yapımı ise, basit ve içtidaî bir şekilde yapılmakta idi.
Eskişehirde kiremit yapan fabrikaların adedi do-kuzdur. Bunlardan «Kılıçoğlu» kiremit ve tuğla fabri-kası hariç, sekizinin çalışma sistemi, aşağıda anlataca-ğımız şekildedir:
K i r e m i t yapımına yarayan toprak; şehir
civarın-dan, 4 - 1 0 K m . den kamyonlarla fabrikaya getirilerek, içinde paletler dönen silindir şeklindeki geniş kuyuya aktarılmakta ve su ile karıştırılarak ayran k ı v a m ı n a konulmaktadır. Süzgeçten geçirilen ayran; b ü y ü k ne-batî k ö k ve taşlardan ayrılarak, uzun ve dar süzme ha-vuzlarına akıtılmaktadır. Süzme haha-vuzlarına akan ayranın; k ü ç ü k taş ve k u m u ihtiva eden ağır kı-sımları ilk olarak ve m i l i ihtiva eden hafif kıkı-sımları da havuzun sonlarına doğru giderek tortulanmaktadır. A y n i şekilde; ayranın ağır kısımları havuzun dibine ve hafif kısımları üst tarafına tortulanmaktadır.
görüldü-PFSrsSü
Kılıçcğlu kiremit ve tuğla fabrikası kuzeyden görünüş..
ğ ü üzere çatlaklar peyda ederek katıca bir çamur elde edilmektedir. İşte bu çamur, kiremidin esas maddesini teşkil etmektedir.
B u sistemde hazırlanan çamurun iki mahzuru gö-rülmektedir. Filhakika; süzme h a v u z u n u n çeşitli nok-talarına göre mütecanis olmıyan çamurdan, k u r u m a ve pişirme esnasında çekme payları ayni olmamasın-dan ötürü, birbirine eşit ölçüde kiremit elde edileme-mektedir. Ö l ç ü farkları bazan 1 - 1,5 cm. yi bulmak-tadır. İkinci mahzur da, çamurun içindeki kireç taş-ları pişme esnasında kirece tahavvül ederek, kiremit-te çatlak ve patlaklara meydan vermekkiremit-tedir.
B ü y ü k , et makinelerini andıran çamur pres maki-nesile bloklar haline (bu bloklara galet denilmekte-dir) getirilen çamur parçaları, kiremit pres makinele-rinde basılmak suretile kiremit şekline getirilmekte-dir. Kiremit şeklini alan parçalar, r a m k a denilen tahta kalıplar üzerine alınarak, uzun ve iptidaî hangarlar-daki k u r u t m a raflarına gönderilerek istif edilmekte-dir.
Burada k u r u t m a işi tamamile hava şartlarına bağ-lı kalmaktadır. K u r a k ve sıcak havalarda; anî kuruma-dan dolayı kiremitler çatlamakta ve peşlenmektedir, soğuk havalarda ise donmak suretile b ü y ü k kayıplara
sebebiyet verilmektedir. Bundan başka bu sistemde k u r u m a işi uzun sürerek zaman almaktadır.
K u r u y a n kiremitler; el arabalarile nakledilerek, basit fırınlarda (Başkurt fabrikası hariç) pişirilmek-tedir. Pişirmede, yakacak olarak parça linyit kullanıl-maktadır. Kiremitler piştikten sonra, fırınların kapak-ları açılmakta ve sıcak havadan bir istifade temin edil-meden dışarıya verilmektedir.
B u tarz fırınlardaki ateş kontrolü, tamamile ateş-çinin şahsî tecrübesine bağlı b u l u n d u ğ u n d a n , bazan az veya çok pişmiş ve mütecanis olmayan mahsuller alın-maktadır.
Buraya kadar anlattığımız sistemde çalışan fab-rikalar; hava şartlarına bağlı bulunduklarından, faa-liyetleri ancak senenin müsait aylarına inhisar etmek-tedir.
Y u k a r ı d a anlattığımız nisbeten iptidaî bir endüs-trinin yanında; bir buçuk senedenberi, b ü y ü k sanayi memleketlerinde tatbik edilen ileri teknik esaslara, gö-re, Kılıçoğlu, K i r e m i t ve Tuğla Fabrikası çalışmağa başlamıştır. Memleket hesabına sevinç ve iftiharla gez-diğimiz bu fabrikada, kiremit ve tuğla yapımı tam mâ-nâsile bir fabrikasyon şeklini almış bulunmaktadır.
Kılıçoğlu kiremit ve tuğla fabrikası güneyden görünüş..
bütün aylarında çalışabilecek kabiliyettedir. Fabrika; birbirine bitişik ve üstleri tamamen çatı ile örtülü ol-m a k üzere, çaol-mur hazırlaol-ma, silo, ol-makine, sun'î ku-rutma, fırın ve enerii dairelerini ihtiva etmektedir. Şimdi, bu daireleri beraberce sırasile gezelim:
1) Çamur hazırlama dairesi:
Kamyonlarla gelen toprak; paletli bir transpor teknesine dökülmektedir. Burada yavaş yavaş ilerliyen toprağa hafif bir su ilâve edilmekte ve toprak halin-deki kısımlar dağılarak yine paletli ikinci bir trans-pora dökülmektedir. Toprak bu ikinci transporla iler-lerken, üstte bulunan bir silodan, toprağın evsafını is-lâh gayesile, otomatik, olarak kiremit ve tuğla tozu ilâve edilmektedir. İlerleyen toprak; süzgeç vazifesini gören delikli iki vals (Merdâne) arasından geçerek b ü y ü k taş, nebatî kısımlardan ayıklamaktadır. Delikli valslerden geçen toprak 0,8 m m . aralıklı som i k i vals arasından geçmek suretile tamamile ezilmekte ve b u esnada su ilâvesile mütecanis ve kullanılabilir kıvam-da bir çamur haline gelmektedir.. Valsler arasınkıvam-dan ge-çen çamur bir transpor vasıtasile çamur silosuna dö-külmektedir. B u suretle hazırlanan çamurda; süzme havuzlarile elde edilen çamurdaki mahzurların hiç bi-ri yoktur.
2) Çamur silosu.
6 0 X 1 2 , 5 X 6 metre ölçülerinde olan ve tahminen 4500 çamur alan bu silo, fabrikanın dört aylık ih-tiyacını karşılamaktadır. Mütecanis bir çamur hâlinde depo edilen toprağın içindeki bir çok yabancı madde-ler de inhilâl ederek tam işlenecek bir hale gelmekte-dir.
Silonun üst tarafında, enine ve boyuna hareket e-den lâstik şerit transporlar, çamuru istenilen noktaya otomatik olarak dökmektedir. Tamamile dolan siloda-ki çamur bir taraftan kullanılırken diğer taraftan da yeniden dolmak suretile, çamur daimî bir dolma ve bo-şalmaya tabi bulunmaktadır.
Silonun boyuna olan aksında ve döşemesi altında bir kanal ve bu kanalda lâstik şeritli bir traspor var-dır. Silo döşemesindeki kapakları açmak suretile, ça-m u r banda dökülça-mektedir. Silonun ortasına doğru iler-liyen çamur, amut istikamette olan bir cep transpora dökülerek makine dairesine yollanmaktadır.
3) Makine (Pres) dairesi:
vals-İstif yerinde kirem tlerin dizilmesi ve arabalara alınması..
Kiremit presleri ve blok traıısporu..
Çamur hazırlama dairesi
Tuğla çamur presi ve kesme makinası.
Beşik transporu muharrik istasyonu
ten geçerek paletli bir transporun teknesine dol-maktadır. B u paletli transpor, depo ettiği çamuru, ih-tiyaca göre yavaş yavaş, altta bulunan helezonlu bir ça-m u r presine verça-mektedir. Helezon, çaça-muru sıkıştırça-mak suretile havasını boşaltmakta ve ön tarafa konan ağız-lığı çamura şekil vermektedir. Ağızlıktan çıkan blok, öndeki otomatik kesme makinesine gelerek muntazam galetler halinde kesilmektedir. Bu galetlerin her biri bir kiremit teşkil edecek ölçüdedir. Kesme makinesin-de ilerliyen galetler otomatik olarak, önmakinesin-deki band transpora geçerek kiremit preslerine doğru yol almak-tadır.
K i r e m i t presleri önüne gelen galetler; presçiler ta-rafından alınarak alt kalıplara yapıştırılmaktadır. Ki-remit şeklini alan etrafı kesilen çamur, m u k a b i l ta-raftaki işçi tarafından ramka (tahta kalıplar) üzerine alınarak yandan geçen beşik transpora (bu transpor; bundan sonraki fabrika kısımlarını tamamen dolaşan ve halkalı sağlam bir zincire fasılalarla sallandırılmış raf teşkil eden askılardan ibarettir) dizilmektedir. Be-şik transpor, aldığı taze ve yaş kiremitleri istif yerine nakleder. İstif yerine gelen kiremit ve tuğlalar, istif arabalarına dizilmek suretile, sun'î k u r u t m a kamara-larına sevkedilir.
K i r e m i t preslerinden, kesmeden mütevellit, dökü-len fazla çamurlar, preslerin altından geçen bir cep transporile ikinci bir çamur presine sevkedilir. Bu ça-m u r presinin ağzına konan ağızlıklar sayesinde isteni-len cinsten tuğla ve buna benzer imalât elde edilir. B u mahsuller de, kiremitte olduğu gibi k u r u t m a kamara-larına sevkedilir.
4) Sun'î kurutma kamaraları:
B u kamaralar dört grup halinde sıralanmış olup her grup 12 adet kamarayı ihtiva etmektedir. B u gru-pun kamaraları doldurulurken karşı grugru-pun kamara-ları boşaltılmaktadır. Kamaralar, istif arabalarile dol-durulmaktadır. Beher araba her seferinde yüz kiremit almakta veya vermektedir. Yaş kiremitleri kamaraya bıraktıktan sonra, m u k a b i l kamaralardan kuruyan remitleri alarak istif yerine getirmektedir. Gelen ki-remitler Beşik transpora verilerek fırınlara sevkedil-mektedir.
Dolan kamaraların kapıları sıkıca kapatılmakta ve kamaraların altındaki kanallardan sıcak hava
ve-rilmektedir. Soğuyan ve rutubetlenen hava, kanal ve bacalarla harice verilmektedir. Buralarda kullanılan sıcak hava; buhar m a k i n a l a r m ı n ç ü r ü k buharile ka-zan d u m a n garlarından ve fırınların soğutulmasından elde edilen sıcak havadır.
5) Fırınlar.
Fırınlar zik-zak sisteminde inşa edilmiştir. Y a k ı t olarak toz linyit yakmaktadır. K ö m ü r otomatik âletler-le atılmakta ve ateş ââletler-letâletler-lerâletler-le kontrol edilmektedir. A-teş, m ü t e m a d i bir seyir halinde fırını devretmektedir. Fırının bir kısmı boşalırken diğer bir kısmı dolmakta ve bir kısmı da yanış halindedir.
İstif yerinden, Beşik transporla sevkedilen kuru kiremit veya tuğlalar, fırın kamaraları içine uzatılan seyyar makara transporlarla istifçinin y a n m a kadar sevkedilir ve istifçi tarafından kamaraya dizilir. Ka-mara kapısı iyice kapandıktan sonra, bu kısma ateş sevkedilir.
Pişen kiremitler; fırının yan kapılarından, fabrika önüne kadar gelen iltisak hattındaki vagonlara veya kamyonlara yüklenir.
6) Enerji dairesi:
Bu daire iki kısımdır. Birinde buhar istihsal edil-mekte, diğerinde de buhar makinaları ve Dizel ile e-lektrik istihsal edilmektedir. Fabrika ayrıca şehir hat-tına bağlıdır.
Buhar istihsalinde kullanılan yakıt toz linyittir. Fabrika; günde otuz bin parça mahsul verecek kapasitede inşa edilmiştir. Bu rakam, normal 8 saatlik mesaiye göredir.
Fabrikanın imalât programı:
Fabrikanın imalât programına dahil çeşitler şun-lardır:
K i r e m i t çeşitleri: Norm kiremidi No: 1, Norm remidi No: 2, D ü z lüks kiremit, A l a t u r k a makine ki-remidi ve mahya kiki-remidi.
Tuğla çeşitleri: Cilâlı dolu makine tuğlası, Tırtıllı delikli tuğla, Cilâlı delikli tuğla, Pres tuğlası, Kat dö-şeme dolgu tuğlaları, Taban dödö-şeme tuğlası ve kablo künkleri.
