F A K İ R MAHALLELERİN ORTADAN KALDIRILMASI
Birleşik Amerikada eskidenberi mevcut bir dert, hazırlanan ciddi bir plânla ortadan kaldırılıyor.
Yazan : Jane Jacobs
Mesai günü sona erdi. Şehirlerdeki ve büyük kasaba-lardaki bürolarda, fabrikalarda, dükkânlarda çalışan ka-dın ve erkekler sokaklara dökülüyor. Bütün gün bekli-yen hususî otomobiller, artık işlemeye başlıyor. Şehrin merkezinden itibaren dört bir tarafa uzanan şoseleri sey-rüsefer adetâ tıkayor. Garlarda bir tek boş yeri olmayan trenler, bir dakika ara ile kalkıyor. Mekteplerden, oyun yerlerinden ve kulüplerden çocuklar çıkıyor. Sokaklar-dan herkes yavaş yavaş çekiliyor. Artık eve gitmek za-manı gelmiştir.
Acaba Birleşik Amerikadaki şehir ve kasaba halkı ne gibi evlerde yaşıyorlar? Halkın yarısından fazlası ken-di şahsî malı olan evlere; yüzde beşi hariç hepsi, yakın akrabalarının işgal ettiği ev veya apartımanlara; yüzde üçü hariç hepsi, elektrik ve elektrikle işleyen âletleri ha-vi evlere gidiyor. Vasatî olarak bu evler banyo hariç beş odalıdır.
Mamafih, alınan ortalama rakamlar pek vazıh değil-dir. Bu vasatî rakamlar etraflı surette tetkik edildiği tak-dirde, bu evlerin yüzde 20 sinde hayat şartlarının iptidaî olduğu müşahede edilir. Esaslı surette tamirata muhtaç olan, banyo ile sifonlu bir tuvaleti havi olmayan bir ev, Birleşik Amerikada hayat şartları iptidaî bir mesken de-mektir. Aynı zamanda odaların tabiî ışıktan ve havadan mahrum olması ve binaların mevkiî de, herhangi bir evi hayat seviyesi düşük olarak vasıflandırmaktadır. Bu evle-rin büyük bir ekseriyeti, fabrikalar arası, ticarî mıntaka gibi oturulmağa elverişli olmayan bölgelerin fakir mahal-lelerinde bulunmaktadır.
Fakir mahallelerin bir kısmı, bir zamanlar iyi vazi-yette olup fena şekilde kullanıldığından dolayı bakımsız
«Amerika» dergisinden
İstanbuldaki A m e r i k a n Haberler Servisi (USIS) bu makaleyi, m ü n -hasıran istimalini talep eden Arkitekt dergisi için hazırlamıştır.
hale gelen tuğla ve taştan yapılmış birbirlerine son derece yakın inşa edilmiş çok sayıda apartıman ve evlerden m ü -teşekkildir. Bir diğer kısmı ise, kasabaların ücra köşele-rinde intizamsız bir yığın teşkil eden ahşap binalardan ve unutulmuş sokaklarda gelişi güzel inşa edilmiş evler-den ibarettir.
En sefil halde olduğu kabul edilen New York şehrin-deki fakir mahallelerden ikisi de, Şehir Mesken İdaresi tarafından yıktırılarak yerine modern meskenler inşa edi-len fakir mıntıkaların ilkini teşkil etmiştir.
Birleşik Amerikada evler, şehrin kabul ettiği sıhhat ve mesken kaidelerine nazaran hayat seviyesi düşük ola-rak tavsifedilmektedi.r. Bu şeraitin teferruat bakımından yer yer değişik olmasına rağmen, sağlık teşkilâtında mevcut eksiklikler ve izdihamın önlenmesi bakımından m u -tabakat arzetmektedir. Maryland eyaletinde bulunan Bal-timore şehrinin nizamnameleri, buna bir misal teşkil et-mektedir. Bu nizamnamelere göre bir odanın kanunen mesken olarak kabulü için pencerelere oda mesahasının asgarî yüzde 10'nu tutarında bir sahanın hasredilmesi ge-rekmektedir. Yatak odalarında hava sahasının her insan başma asgarî 400 kadem mikâbı ve oda genişliğinin 50 ka-dem murabbaı olması icap etmektedir. İki veya daha faz-la insanın işgal ettiği herhangi bir meskende, yatak oda-larında yemek pişirilemez İki veya daha fazla insanın iş-gal ettiği meskenlerde yemek, yatak odası olarak kulla-nılan odalarda pişirilemez. Bir veya iki odadan müteşek-kil eıı küçük meskenlerde bile asgarî bir lavabo ile akar suyun bulunması şarttır. Hayat seviyesinin düşük olduğu yerlerde bu şerait değişmediği takdirde, kanun nazarında oturulmağa elverişsiz olarak telâkki edilmektedir.
Birleşik Amerikada, dar gelirli aileler için ev inşaa-tına ve hükümetin istikrazda bulunduğu para ile ev sahibi olmak teşebbüsüne girişilmiştir; bu evler, Amerikan mes-ken meselelerinin ne şekilde halledildiğini bâriz bir şekil-de göstermektedir. Halk için inşa edilen meskenler, yı-kanma, yemek pişirme ve çamaşır yıkama kolaylıklarına malik olmalı; aynı zamanda soğutma tertibatı, sıcak ve soğuk akar su, elektrik tenviratını havi olmalıdır. Altı n ü -fuslu bir aile için inşa edilen evde, bir banyo dairesinin, 180 kadem murabbaı büyüklüğünde bir oturma odasının bulunması gerekmektedir. Mutfak, yemek odası ve en b ü -yük yatak odasının 12-5 kadem murabbaı bü-yüklüğünde olması icap etmektedir. Diğer iki yatak odası da asgarî 110 kadem murabbaı büyüklüğünde olmalıdır. Halk için inşa edilen evlerde ittihaz edilen hayat seviyesi umumiyle düşük olduğundan yeni yapılarda bu şerait tekâmül et-tirilmektedir. Hükümetten borç olarak alınan para ile inşa edilen hususî meskenlerin hayat şeraiti de bunlara kıyas edilebilir.
Hayat şeraiti iptidaî olan meskenler meselesi kadar fakir mahalle evlerinin teşkil ettiği meseleler de mühim-dir. Bu evler, hayat şeraiti bakımından son derece basit olduğu gibi maneviyat bozucu ve sıhhî eğlence sağlama imkânlarından mahrumdur.
Amerikan fakir mahalleleri iki suretle meydana gel-miştir. Bunların bir kısmı eskidenberi fakir mahalle evleri olup, iyi malzeme ile inşa edilmemiş binalardan veya inki-şafın kontrolünü sağlayan sıhhat ve inşaat kanunlarının bulunmadığı oturulmağa gayrı müsait şehir dışı bölgeler-deki evlerden ibarettir. Mamafih meselenin en mühim kıs-mını şehrin içinde bulunan fakir mahalleler teşkil etmek-tedir. Bu fakir mahallelerin meydana gelmesine evler se-bep olmamıştır. Çünkü bidayette bu evler çok iyi vaziyetteydi. Bu bölgelerin fakir mahalle haline gelmesini m ü -teakip çerden çöpten apartımanlar bu evlerin arasına in-şa edilmiştir.
Bu bölgeleri ikametkâh semti olarak seçenler, 19 ncu asrın son yarısında ve 20 inci asrın bidayetinde meydana gelecek endüstriyel ve ticarî değişiklikleri hatırlarına bi-le getirmemişbi-lerdi. Bu muazzam gelişme, bir asırlık bir zaman içinde Birleşik Amerikada yarım düzüne kadar e v -den ibaret olan mıntıkaların 3460 evi mütecaviz bir çok büyük şehir haline gelmesine sebep olmuştur. Şehrin nü-fusunun yüzde 7 den yüzde 50 nisbetinde artması da en-düstri ve iş mıntıkalarının civarda bulunan ikametgâh mıntıkalarına doğru yayılmasını intaç etmiştir. Buralarda oturan halk, gürültü, seyrüsefer izdihamı ve kargaşalık-tan dolayı şehrin ücra kısımlarına iltica etmiştir. İkamet-gâhları ortadan kaldırmak suretile iş ve endüstri mıntıka-ları şehrin merkezini tamamiyle işgal etmiş olsaydı gerek şehir ve gerekse şehir sâkinleri için büyük iyilik edilmiş olurdu. Bu serî ve gelişi güzel genişleme esnasında bu
böl-geler, hem endüstri hem de ikametgâh mmtakası olarak kaldı. Kiraların düşürülmesi neticesinde buradaki evler, devamlı surette harap olarak bakımsız kaldı ve lüzumun-dan fazla kalabalıklaştı.
Şehirlerin etrafa doğru yayılma istidadı göstermesin-den dolayı banliyölerde evler ve apartımanlar çoğalırken şehrin merkezinde bulunan kasvetli fakir mahalleler bütün çirkinliği ile yerli yerinde duruyordu. Şurada bura-da metruk kalan sevkiyat merkezleri, ardiyeler, imalât müesseseleri kendi hisselerine düşen sefalet payını bu ha-rabeye katıyordu. Belediyenin tatbik ettiği bir nizamname mucibince, şehrin ticarî, sınaî, ve ikametgâh olarak m u -ayyen mmtakalara ayrılmasile birçok yerlerde bu hal önlenmiştir.
Düşünceye aykırı olarak bu hal, umumî bir iktisadî sıkıntıdan doğmamıştır. Şehirlerin en çok yayılma istida-dı göstermeleri, iktisadiyatın en müterakki olduğu zaman-lara rastlamaktadır Görünüşte ise, mevcut evleri yıkma-dan inşaata girişmek iktisaden daha elverişli olmuştur. Fakat esasında bu hattı hareket şehirler ve halk için daha pahalıya gelmiştir. Şehrin bir çok elverişli kısımlarının inşaatta gelişi güzel kullanılması neticesinde şehirde b u -lunan her türlü kolaylıkların fuzulî masrafla şehir dışına nakledilmesi icap etmiştir.
Sadeliği ve açıklığı ile cazip görülen hal çarelerinden biri şudur: "En fakir mıntıkaları ortadan kaldırarak, ha-va alan ve güneş gören evlerden müteşekkil mahallelar vücude getirmek, buraları yeşil sahalarla canlandırmak.» Danimarka aslından gelen Amerikalı gazetecilerden Ja-cob Riis fakir mahallelerin hayat şeraitini ifşa eden yazı-lar yazarak 1890-1900 senelerinde New York şehrinde mevcut fakir mahallelere karşı büyük bir mücadeleye girişmiştir.
Jacob Riis'in önayak olduğu mücadele neticesinde New York'un en kalabalık fakir mahalle mıntakasımn merkezini teşkil eden Mulberry Bend, bir park haline getirilmiştir. Fakat fakir mahalleler bir korkunç hakikat o -larak yine baki kalmış ve Mulberry Bend'de oturan in-sanlar, diğer fakir mahallelere giderek oralarını daha fazla kalabalıklaştırmışlardır.
Kısmen netice veren diğer bir hal çaresi de bu gibi yerlerin kendiliğinden ortadan kalkması olmuştur. Bu şe-kil, kenar mahalleleri meydana getiren şerait kadar plân-sız ve gelişi güzel olmuştur. İktisadî seviyelerini yükselten insanların birçok Amerikan şehirlerinde bulunan fakir mahalleleri terketmeleri, memnuniyet verici olmuştur. Orta Batının başşehri olan Chicago'da bulunan bir fakir mahalle mıntakasımn 1900 senesinden itibaren bu kabil bir tarihçesi vardır. Bu yerlerin sakinlerini umumiyetle Almanya ve İrlanda'dan gelen muhacirler teşkil etmişti. Bunların Yeni Dünyada muvaffak olarak daha iyi yerler-de oturmak üzere fakir mahalleleri terketmeleri üzerine,
yerlerini iskandinav ve Slav muhacirlar almıştır. Daha sonra da bunların yerini italyanlar, ve Güney ve merkezi Amerikadan gelen muhacirler almıştır.
Fakir mahallelerin kendiliğinden terkedilmesi umu-miyetle daha müsbet bir şekilde cereyan etmiş ve tekrar işgal edilmemiştir. 1920-1930 seneleri zarfında New York şehrinin çok kalabalık olan Doğu kısmı, bu suretle nü-fusunun yüzde 50'sim kaybetmişti. Bir kısmı 1930 sene-sinde meydana gelen depresyon zamanında tekrar bura-sını işgal etmiş, bir kısmı ise harp senelerinde zuhur eden ev darlığında buralara yerleşmek zaruretinde kalmıştır. Mamafih, halen buralarda yaşayan halk 1920 senesine na-zaran çok azdır. 1923-1943 seneleri zarfında nüfusunun yarısından fazlasını kaybederek fakir mahalle olmaktan kurtulan bu kısmın Kuzeyindeki bir bölgede. 1946-47 se-neleri zarfında orta halli aileler için inşa edilen modern apartımanlar bulunmaktadır. 30,000 kişi bu apartımanlar-da oturabilmektedir. New York'un banliyöleri, diğer şe-hirlerde olduğu gibi iktisadî vaziyetlerini düzeltmiş olan sabık fakir mahalle sakinleri tarafından işgal edilmiştir.
Bu tarz, bu mmtakalarda kalanlar için elverişli ve cazib bir şehir yaratma bakımından bir hal çaresi olma-mıştır. Tedricen bulunacak hal çaresinin meselenin her iki cephesini nazarı itibara alması gerekmektedir. Bun-lardan biri gerek hususî sermaye ile gerekse ödünç para ile modern ve iyi meskenlerin inşası; diğeri ise, şehrin te-kâmülünü derpiş eden plân çerçevesi dahilinde fakirleşen ikametgâh ve endüstri mıntakalarının yeniden inşasıdır.
Küçük Haberler :
R e s i m S e r g i s i :
O Tanınmış kadın ressamlarımızdan Sabiha Rüştü Bozcalı, Beyoğlunda Amerikan Haberler Servisi binasında muhtelif zamanlarda Avrupa
müzelerin-de yaptığı kopyaları ve orijinal çalışmalarını teş-hir etmektedir. Bozcalmm sergisi büyük alâka toplamaktadır.
O Y. Mühendis Ekrem Hakkı Ayverdi XVIII nci asırda «Lâle» isimli bir broşür neşretmiştir.
O Millî Sınaî Kalkınma Bankası idare heyeti toptan istifa etmiştir.
r
BUNLARI BİLİYOR MUSUNUZ!..
O Çok masraflı bir plân ve inşaat tekniğine göre tanzim edilmiş olan ve hâlen inşasından sarfı na-zar edilmiş bulunan Ankara Tıp Fakültesinin projeleri için Mimar Jean Walter'e Bayındırlık' Bakanlığının 1.600.000 lira proje ücreti ödemeğe mecbur kaldığını,
Q İstanbul Limanının kifayetsizliğinden ötürü, nak-liyat ücretlerinin %30 artmasile. idhal edilen her torba çimento için müstahlikin (50) kuruş fazla ödediğini ve 1951 de ithal edilen çimento tonajı-nın 400.000 tona vardığını,
O Harbiye'de Taşlık Gazinosu yerinde inşa edile-cek (Turistik) otel projelerindeki bazı ölçülerin, Yapı Yollar Kanununa, ve İstanbul Belediyesi Yapı Talimatnamesi baremindeki asgarî ebaddan daha küçük olduğunu,
O İnşa edilecek binalarda, bir odanın asgarî eb'adı Birleşik Amerikada 50 kadem murabbaı (4,64 Mz) bizde ise, 12.00 M2 olduğunu,
O Vali ve Belediye Reisinin aylık radyo konuşma-larında geçen Cumhuriyet bayramında biteceği-ni ve halka dağıtacağını ilân ettiği Belediye ev-leri inşaatının elan devam ettiğini, bitmesi için daha 2 aya ihtiyaç olduğunu,
O Karabük Demir Fabrikaları İşletmesi inşaat de-miri almak için 3 ay önce müracaat eden inşaat müteahhidlerine ihtiyaçlarının ancak %15 ini Ve-rebileceğini bildirdiğini,
