Fâmî, Seyf - i Herevî ve İsfizârî’nin Eserlerinde Herât Şehrinin Kuruluşu İle İlgili Rivâyetler

(1)

ISSN: 1309 4173 (Online) 1309 - 4688 (Print)

A Tribute to Prof. Dr. Şerafettin Turan, Volume 6 Issue 3, p. 323-330, April 2014

JHS

H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 3

April 2014

Fâmî, Seyf-i Herevî ve İsfizârî’nin Eserlerinde Herât Şehrinin Kuruluşu İle İlgili Rivâyetler

(Hear Says Releated To Foundation Of Herât City In The Works Of Fami, Sayf Harawi And Isfizari)

Dr. Mustafa Şahin MEB - Tokat

Özet: Çok eski devirlerden beri önemli bir yerleşme yeri olan Herât günümüzde Afganistan Devleti’nin sınırları içindedir. Ceyhun Nehri’nin doğusunda yer almaktadır. Herî-rûd Nehri en önemli akarsuyudur. Şehir İlk ve Orta Çağ’da İran Coğrafyasının bir parçası olarak kabul edilmiştir. Sâsânîler ve Makedonyalı Büyük İskender zamanından beri önemli bir yerdir. Orta Çağ’ın Herât ile ilgili olarak yazılmış üç önemli kaynağı şehrin kuruluşu ile ilgili çok çeşitli rivâyetler kaydetmişlerdir. Bu rivâyetlerde Büyük İskender, Sâsânîler, Hızır Aleyhisselâm, Hz.

İsa’nın Havarîleri ve Zülkarneyn’in kurduğu bilgileri mevcuttur.

Anahtar Kelimeler: Herât, Büyük İskender, Sâsânî, Havârîler, Zülkarneyn.

Abstract: Harat which has been an important settlement since the ancient times is within the boundaries of the state of Afghanistan. It is located in the east of Amu-Darya. The river Hari-rud is its most important stream. The city is considered as a part of Iranian territory in the Ancient times and Middle Ages. It’s an essential place since the time of sasanids and Macedonians. The tree major sources written about the medieval Harat recorded a wide veriety of narrotions about the foundation of the city. It’s included in these narration that Alexander the Great, Sasanids, Al-Khdir, apostles of Jesus and Zülkarneyn founded the city.

Key words: Harat, Alexander the Great, Sasanids, Apostle (disciple), al-Khdir.

Giriş

Bugünkü Afganistan devleti sınırları içersinde ülkenin kuzey batısında bulunan Herât şehri tarihin çok eski devirlerinden itibaren önemli bir yerleşim alanıydı. Şehir Ceyhun Nehri’nin doğusunda yer alsa da özellikle İlk Çağlardan itibaren İran Coğrafyasının bir parçası olarak kabul edilmişti.

Herât, Muhtar Dağı’nın eteğinde Herî-rûd Vâdisi’nde (Tecend Deryâ) kurulmuştur.¹ Şehir, Herî-rûd Vâdisi’nin verimli topraklarında yer alır. Doğusunda Gûr Dağları ve yaylaları, batı ve kuzeyinde İran ve Herât Nehri, kuzeyde Türkmenistan ile komşudur.

Kuzey sınırının büyük kısmı çöl ve kumlarla kaplıdır.² Kuzeyinde Muhtar ve Zencirgâh Dağı adıyla uzanan dağ kümeleri ile,³ Herât Vâdisi’ni kuzeyden çevreleyen Keytû veya Baba Dağı diye adlandırılan dağlar bulunmaktadır.⁴ Şehrin güney doğusunda Yahyaâbâd

1 W. H. Allen, “Herât”, The Granary of Garden of Central Asia 13, London 1880, s.35; İsmail Aka, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK, Ankara 2001, s.57.

2 A. EIr. Khazeni, “Herât I-V”, Geography Encyclopedia İranica, London 2003, sy.

3 Ebu İshak b. Muhammed el- İstahrî el-Kerhî el-İstahrî, Kitâb el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Neşr.: İrec Afşar, Tahran 1368hş/1989, s.210.

4 Muhammed b. Abdullah Herevî Muinüddîn-i İsfizârî, Ravzâtü’l-Cennât fî Evsâf-i Medîneti’l-Herât, c.II, Tsh.: M.

Kâzım İmam), İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran 1338, s.262; Wilhelm Barthold, Historica-Geographical

(2)

Fâmî, Seyf-i Herevî ve İsfizârî’nin Eserlerinde Herât Şehrinin Kuruluşu İle İlgili Rivâyetler

JHS 324

April 2014

Dağı bulunmaktadır. Kaynağını kuzeydeki Baba Dağında (Kûh-i Baba) alan Herî-rûd en önemli akarsuyudur. Şehrin batısından geçip kuzeyine doğru bir kıvrılarak Serahs tarafına akmaktadır.⁵

Batı ve kuzeyden, özellikle kuzey batıdan gelecek tehditlere karşı açıktır.⁶ Bu özelliği özelliği dolayısıyla geçmişte çok fazla saldırılara maruz kalmıştır. Ancak şehrin bulunduğu bulunduğu konum itibariyle de güç mücadelelerinde önemli bir rol oynamıştır. Herât şehri stratejik olarak oldukça önemlidir. Afganistan, Hindistan, İran ve Türkistan’a açılan bir kapı kapı durumundadır.⁷ Şehir tarihçiler tarafından Horâsân’ın kalbi,⁸ Asya’nın anahtarı, Afganistan’ın kapısı olarak kaydedilmiştir.⁹

Herât şehrinin İran’ın eski dinî metinlerinden Avesta’da Hera”, “Heroyve”, “Hariava”,

“Hariava”, “Hariova”¹⁰, “Aria”¹¹, Arap kaynaklarına göre Hare, Harev ve Grek kaynaklarında kaynaklarında Apela olarak geçmektedir. Persli tarihçiler Artakona veya Artokana isminin isminin Büyük İskender tarafından bu şehre verildiği konusunda görüş birliği içindedirler.¹² içindedirler.¹² Büyük İskender’in kurduğu şehirlerle garnizonların adları ya karıştığından veya birlikte kullanılır olduğundan Herât’a Arî veya Herî İskenderiyesi de denmiştir.¹³ Makedonya Kralı Büyük İskender Hindistan’ı işgali sırasında M.Ö. 397 yılında buradan geçmiş ve şehrin güneyinde bir yerleşim yeri de kurmuştur. Bir kısım Orta Çağ kaynakları ve günümüz araştırmacıları tarafından şehrin Makedonya Kralı Büyük İskender’in kurduğu belirtilmişlerdir.

Bu yorumlarına en büyük kanıt olarak da şehrin isminin bir kısım kaynaklarda Aleksandra olarak¹⁴ geçmesini göstermektedirler. Ancak burası daha önceden de yerleşim yeriydi.

Orta Çağ’da Aria ismi yavaş yavaş değişmiş ve Herî ismi kullanılmaya başlamıştır.¹⁵ Herî-rûd ismindeki nehir de adını buradan almaktadır. Orta Çağ’da şehrin adı genel olarak Herî ve Herât olarak birlikte kullanılmıştır.¹⁶ Moğollar’ın şehre verdikleri adın İru olduğu Moğolların Gizli Tarihi adlı eserinden anlaşılmaktadır.¹⁷ Şehir Orta Çağ’da aynı zamanda kendi adıyla anılan geniş bir bölgenin de adıydı. Buraya çok sayıda köy ve şehir bağlıydı.

Survey of Iran, Princeton, New Jersey 1930, s.48; Wilhelm Barthold, “Herât ve Herî-rûd Boyu”, Çev. İsmail Aka, Makaleler, c.III, Yay. Haz.: E. Semih Yalçın-Şarika Gedikli, Berikan Yay., Ankara 2005, s.222.

5Allen Terry, Timurid Herât, Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Wiesbaden 1983, s.11.

6 Barthold, Historica-Geographical Survey of Iran, s.48.

7 İsfizârî, age, c.II, s.5; Allen, age, s.35; Mehmet Saray, Afganistan ve Türkler, 2. Baskı, Kitabevi Yay., İstanbul 1997, s.19; Hüseyin Şeyhanlıoğlu, 11 Eylül Sonrası Değişen Dünya Dengelerinde Afganistan, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Ünv. SBE, Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı), Sakarya 2004, s.5.

8 İsfizârî, age, c.II, s.21; Abdulhakim Tabîbî, Târîh-i Muhtasar-ı Herât Ahd-ı Timuriyân, 2. Baskı, Tahran 1989, s.42.

9 Abdulhâkîm Tabîbî, age, s.42.

10 Seyf-i Herevî, age, s.4.

11 Seyf-i Herevî, age, s.VI, 4; Barthol, Historica-Geographical Survey of Iran, s. 48; G. Gnoli, “Avestan Geography”, London 1987, c.III, s.45; Recep Uslu, Hicri I. II. Yüzyılda Horâsân Tarihi, (Uludağ Ünv. İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), Bursa 1997, s.17.

12 Allen, Age, s.43.

13 Uslu, Age, s.18-19.

14 Richard N. Frye, “Harât”, The Encyclopaedia of Islam, c.III, Ed. B. Lewis, V. L. Menage, Ch. Pellot and J.

Schacht. Leiden, R. P. Spiers, F.S.A., F.R.I.B.A, Architecture East and West, London 1996, s.177.

15 Hâfız-i Ebrû, Zubdetü't-Tevârîh, Tsh.: S. Kâzım Cevâdî, c.II, Vezâret-i Ferheng u İrşâd-i İslamî, Tahran 1372, s.522, 543, 598, 720.

16 Abdürrezzak es-Semerkandî, Matlaü’s-Sadeyn ve Mecmau’l- Bahreyn, c.II, Nşr. Muhammed Şâfî, Özbekistan Neşriyâtı, Ed. A. Kayumov-M. Ali, Trc. Asaniddin Urunbayev, Taşkent 2008, s.274, 289, 291; Hâfız-i Ebrû, Zubdetü't-Tevârîh, c.II, s.558.

17 Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Ahmet Temir, 4. Baskı, TTK, Ankara 2010, s.259.

(3)

Mustafa Şahin

JHS 325 H i s t o r y S t u d i e s Volume 6 Issue 3

April 2014

Fâmî, Seyf-i Herevî ve İsfizârî’nin Eserlerinde Herât Şehrinin Kuruluşu İle İlgili Rivâyetler

Herât şehrinin kuruluşu ile ilgili çok çeşitli rivâyetler mevcuttur. Bu rivâyetlerden birincisi şehri ilk kuranların şehrin etrafını surlarla çevirdikleri, bu surların Kaf Dağı’nın surlarına benzetildiğidir. Şehri kuranlar, ilk kurulduğu yer olan Kohendîz’in¹⁸ dört tarafına dört kapı ve her kapısına da dört köşk yerleştirdiler. Şemîrân Hisarı bu Kohendîz’in içinde kaldı.¹⁹ Şehrin tamamı için Kohendîz denilmekte, hisar ise şehrin içindeki kale için kullanılmaktaydı.²⁰

İkinci rivâyet’e göre; Fâmî şehrin çok eski devirlerden beri var olduğunu belirtmiştir.

göre Herât, Hz. İbrahim’den var olan kadim bir şehirdir. Nitekim Fâmî: “Hz. İbrahim, İshak ve Hz. Hızır, Herât için dua etti.”²¹ şeklinde tarihe not düşmüştür.

Üçüncü; rivâyete göre; Pers hükümdarı Fersab b. Keyûmers zamanında onun zulmünden dolayı beş bin ailenin Herât’tan Kâbil’e gittiği rivâyet edilmektedir. Daha sonra bunlar buradan Evfe’ye gidip yerleşmişlerdir.²²

Dördüncü rivâyete göre; Nuh Tufanı’ndan sonra Horâsân’da kurulan ilk yerleşim yeri Şemîrân Kalesi’dir.²³ Sâsânîler tarafından Herât’ın kuzeyindeki Şemîrân²⁴ isminde bir kale yapıldı ve buraya Sâsânî prenseslerinden Şemire’nin adı verildi.²⁵ Şemîrân, Sâsânî hükümdarı Dahhak’ın kız kardeşinin ismi olup şehri de o inşâ etmiştir. İlk önce Evfe kasabasını kurmuş, sonra Herât’ı inşâ etmiştir.²⁶ Şöyleki; Sâsânî hükümdarı Behram b. İsfendiyâr zamanında halk Şemîrân Kalesi’nden Kohendîz’e taşındı. Şehrin nüfusu artınca Kohendîz de Şemîrânlılara dar

18 Kûhendîz Orta çağ boyunca da varlığını sürdürmüş ve zaman zaman tamir edilmiştir. Orta Çağ’da Sâmanîler’in bölgeye geldiği yıllarda hisarın dışında da hisarı çevreleyen bir duvar bulunmaktaydı. Bu hisar ile duvar arası otuz adımdan fazlaydı. el-İmâmü’l-Âlem Ebu’l-Kâsım Muhammed b. Havkal en-Nasibî, Kitâb el-Mesâlik Ve’l-Memâlik (Kitâbu Sûreti’l-Arz), Der. ve Türkçe Çev. Y. Ziya Yörükân, Yay. Yaz. Ali Ertuğrul, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Orta Çağ’da Türkler, Gelenek Yay., İstanbul 2004, s.114; Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, İng.Çev. V. Minorsky, London 1939, s.58; el-İstahrî, age, s.209. Kalenin ve şehristanın dörder kapısı bulunmakta ve şehristanın etrafını bir sur çevrelemekteydi. İbn Havkal (The Oriental Geograph Of Ebn Haukal), Islamic Geograph, vol. 30, Trnsl. W. Ousley. Ed. F. Sezgin, Frankfurt 1992, s.17; el-İstahrî age, s.209; İbn Havkal, Kitâbu Sûreti’l-Arz, s.144. Hudud al-âlem müellifi; X. yüzyılda “Herât güçlü bir şehristana, bir iç kaleye ve dış mahalleye (rabad) sahip geniş bir şehirdir.” demiştir. Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib s.104. Yıllar sonra Reşîdü’d-din de aynı kaleden ve sağlamlığından bahsetmiştir. Reşîdü’d-din Fazlullâh, Cami’ü’t-Tevârîh (Zikr-i- Âli Selçûk), Yay. Haz.: Erkan Göksu-Hüseyin Güneş, Ankara 2010, s.89. Buradan kale ve surların sonraki yıllarda tekrar yapılıp, surlarla şehrin tekrar korunaklı bir duruma getirildiği anlaşılmaktadır. Kert hükümdarı Melik Muizeddin-i Kert zamanında ise şehrin surları oldukça sağlamlaştırdı.” İsfizârî, age, c.I, s.81. Abdurrahman-ı Câmî de bu kaleden bahsetmiştir. Ebu’l-Berekât Nureddîn-i Abdurrahman b. Ahmed b. Muhammed Abdurrahman-ı Câmî, Dîvân-ı Kâmil-i Câmî: Mukaddime, Yay. Haz.: Haşim Rıza, Tahran 1922, s.12. Gıyâseddîn-i Kert zamanında kale tamir edilmiş ve etrafına hendekler yapılmıştır. Seyyîd Hamidüddîn Muhammed b. Burhaneddîn Havendşah b.

Kemâleddîn-i Mîrhând, Ravzâtü's-Safâ fi Sîreti'l-Enbîyâ Ve'l-müluk Ve'l-Hûlefâ, c.IV, Tezhib. ve Telhis. A.

Zeryab, Tahran 1358, s.507; İsfizârî, age, c.I, s.81. Mîrhând ve İsfizârî’de Timurlular zamanında şehrin etrafındaki bu surların genişliği 30 gez, yüksekliği ise 50 gez olduğunu, surların dış kısmına da derin hendekler yaptırıldığını, bu inşaatların on iki buçuk yılda tamamlandığını, inşaat sonucunda şehrin çok iyi tahkim edilmesi dolayısıyla ele geçirilmesi neredeyse mümkün olmadığını kaydetmiştir. Mîrhând, age, c.IV, s.507; İsfizârî, age, c.I, s.81.

19 İsfizârî, age, c.I, s.63.

20 Kal’a veya kale tâbiri bazen şehrin tamamı için bazen de savunma amaçlı olarak şehir içinde yapılan müstahkem mevkiler için kullanılmaktaydı.

21 Şeyh Abdurrahman-ı Fâmî-yi Herevî, Târîh-i Herât, Tıpkı Basım, İrec Avşar, Piju Heşti-i Miras-ı Mektup, Tahran 2008, s.150.

22 İsfizârî age, c.I, s.57.

23 Age, c.I, s.69.

24İsfendiyar’ın oğlu Behmen’in kızı Şemîrân asıl ismi Hûmayı Çehrazat idi. Ama ona Şemîrân diyorlardı. Şemîrân, Belh’te oturuyordu. Bkz. İsfizârî age, c.I, s.77.

25 İsfizârî age, c.I, s.77.

26 Seyf-i-Herevî, age, s.40; İsfizârî, age, c.I, s.69.

(4)

JHS 326

April 2014

geldi. Halk Kohendîz’den daha geniş bir yer istedi.²⁷ Dönemin Sâsânî hükümdarı Behmen;

devletin yeni bir yer yapmasının mümkün olmadığını, ancak halkın isterse yerleşmek için yeni bir yer yapabileceğini söyleyince şehir halkı yeni bir şehir inşasına başladı.²⁸ Şehrin yapımı için çok fazla mühendis, matematikçi ve daha birçok teknik eleman getirildi.²⁹ Böylece yeni bir şehir yapılmış oldu.

Altıncı rivâyete göre; Evfe (Obeh) şehrindeki bir topluluk Kevâşân’ı³⁰ vatan tuttular.

Bundan bir kaç yıl sonra buradan Hıyâbân’a³¹ geldiler. Bunlar dokumacılıkla uğraşıyorlardı.

Hıyâbân’a yerleşenler çoğalınca bir hisar yapmayı kararlaştırdılar ve izin için Şemîren’in huzuruna gönderdiler. Şemîren hisarın yapılmasına izin verince onun diğer ismi olan Şemîrân’ı kaleye isim olarak verdiler.³²

Yedinci rivâyete göre; Herât Kohendîzini Dâr b. Dârâ yaptırmıştır. Sâsânî hükümdarı Dâr b. Dârâ henüz şehrin surları bitmemişken Makedonyalı Büyük İskender tarafından öldürülmüştür. Böylece Herât Büyük İskender’in eline geçmiş ve şehri o tamamlamıştır.³³

Sekizinci rivâyete göre; Büyük İskender, annesi ile beraber Herât’a geldi. Bu tarihlerde Herât’ta Kohendîz’den başka bir yerleşim yeri yoktu. Türkler (muhtemelen Sakalar veya onlardan önceki Türk kitleleri) Kohendîz’deki halka saldırmaktaydılar. Türkler’in sayıları çok, kendileri de güçlü, kuvvetli ve kahraman idiler. İskender’in annesi İskender’e Herât şehrini inşâ etmesine izin verdi.³⁴ Ancak, bir yıldan fazla kalmaması ve buraya devamlı olarak yerleşmemesi şartını koştu. İskender de Herât’ın inşâsına başladı. Bu zamanda Kohendîz’den başka mâmûr bir yer yoktu.³⁵ Büyük İskender, Kohendîz halkının etrafını surlarla çevirip Türkler’in saldırılarından korumuştur. Kohendîz halkı bir araya gelerek İskender’in huzuruna çıkarak burada yeni bir şehir veya yerleşim yeri kurulmasına razı olmadıklarını, kendisinden yardım istemediklerini anlattılar. İskender bu duruma çok üzüldü. İskender burada iki yıl kaldı ve annesinin dönmesi yolundaki mektubunu aldıktan sonra buradan ayrıldı.³⁶

İskender’in istilâsı ile sarsılan İran coğrafyasında Tevâîf-i Mülûkler ortaya çıkmıştı. Bu Tevâîf-i Mülûkler’in birinin yöneticisi olan Dârâ’nın oğlu Eşk, Herât’ta Dervâze-i Hûşk’a yerleşmiş, burada ordugâh kurmuş ve İskender’in yaptırdığı surları tahkim ettirmiştir.³⁷

28 Seyf-i Herevî, age, s.32-33; İsfizârî, age, c.I, s.61-62.

29 Seyf-i Herevî, age, s.34; İsfizârî, age, c.I, s.62.

30 Kevâşan Orta Çağ’da İsfizâr’a bağlı şehirlerdendi. Suyu bol olduğundan arazisi verimliydi. Bağ ve bahçeleri çoktu. İbn Havkal, Kitâbu Sûreti’l-Arz, s.146.

31Hıyâban, Herât şehrinin kuzeyinde, İncil mevkiinin kuzeyindedir. Hâfız-i Ebrû, Coğrafya-yı Hâfız-i Ebrû Kısmet-i Rûb-i Horâsân: Herât, Yay. Mail-i Herevî, Bünyad-ı Ferheng, Tahran 1349, s.21. Burası bir dağın eteğinde kurulmuş olup Orta Çağ’da doğrudan Herât’a bağlıydı. Komşuları olan Kerûh’tan ve Mâlin şehrinden daha büyüktü. İbn Havkal, Kitâbu Sûreti’l-Arz, s.145; el-İstahrî age, s.211; Guy Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Persia and Central Asia, New York 1873, s.410. Çok sayıda köyü vardı. Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir el-Makaddesî, Ahsanü’t-Tekâsim fî Ma’rifat el-Ekâlim (The Best of Divisions For Knowledge of The Regions), Trans. B. Collins, Devha (Doha) 1994, s.270. Bahçeler, sular üzümler ve meyve ağaçlarıyla dolu şenlikli bir yerdi.

İsfizârî, age, c.I, s.102. Günümüzde buraya Ubeh denilmektedir.

32Seyf İbn Ya‘kûb el-Herevî, Târîhnâme-yi Herât, Nşr. M. Zübeyr es-Sıddıkî, Calcuta 1944, s.38-39; İsfizârî, age, c.I, s.67.

33 Seyf-i-Herevî, age, s.40; İsfizârî, age, c.I, s.67.

34 Seyf-i-Herevî, age, s.42-43; İsfizârî, age, c.I, s.0-71.

36 Seyf-i Herevî, age, s.42; İsfizârî, age, c.I, s.71.

(5)

Mustafa Şahin

April 2014

Dokuzuncu rivâyete göre; Herât şehri ve Kohendîz önceden deniz idi. Etrafı da vahşi hayvanların yaşadığı bir yerdi. Hiç mâmûr bir yer değildi. Buraya bir kervan ile iki kardeş geldi. Nehcîristân civarına yerleştiler ve Herât şehrinin temelini attılar.³⁸

Onuncu rivâyete göre; Şehri ilk inşâ edenler Hz. İsa’nın Havarîleridir. Dört Havârî şehre gelmiş ve yerleşmiştir. Bu sırada Herât’ı istilâ edenlere de karşı çıkmışlardır. Bahsedilen zamanda Herât harabe idi. Ancak kıt imkânları dolayısıyla Büyük İskender’in gelmesine kadar çok fazla başarı elde edememişlerdir. Büyük İskender buraya gelince bu Havârîlere iyi davranılmasını emretmiştir.³⁹

On birinci rivâyete göre; Müslümanların görüşleri ise bu şehri Zülkarneyn kurmuş, ırmakları su dolu olarak akan bu yerde namaz kılmıştır.⁴⁰

On ikinci rivâyete göre; Şeyh Ebû Muzaffer Mâlinî şehrin kuruluşu ile ilgili yarı efsanevî bir olayı aktarmıştır. Mâlinî, “Bir gün Herât surlarının dibinde oturmuş buranın ne zaman yapıldığını düşünüyorken Hızır Aleyhisselâm’ın geldiğini ve kendisine buranın eskiden deniz olduğunu biliyorum. Daha sonra deniz kurudu, burası mümbit bir yer oldu ve en sonunda da böyle görkemli bir şehir oldu.” dediğini aktarmıştır.⁴¹

Fâmî’nin eserinde Herât için “Herât bölgenin şâhı sayılırdı. Horâsân’ı dolaştım, Herât gibi bir yer göremedim.” demektedir.⁴²

İsfizârî’nin eserinden faydalandığı Şeyh Abdurrahman Fâmî’nin kitabında ise eski padişahların (Kâdimü’l-eyyâm) oturduğu yerin Herât olduğunu, buraya (Dârû’l-mülk’e) diğer vilâyetlerden görevlilerin geldiğini yazmış olduğunu belirtmiştir.⁴³

Fâmî, Herât ile ilgili söylenilen şu rivâyetleri de kaydetmiştir.

Kelbî, Ebû Salih’ten rivâyet ediyor, o da İbn Hûseyb’den naklediyor: “Herât ne kadar refah içinde olursa Horâsân’da o kadar refah içinde olur.”⁴⁴

Ebû Osman Hâfız Cafer b. Muhammed b. Ali b. Hüseyin naklediyor: “Peygamber efendimiz Horâsân’da bir şehir var. Oranın meyveleri çok, akarsuyu bol ve bereketli bir şehirdir.” demişti.⁴⁵

Ebû Ali b. Nizerrîn, Ahmed b. Abdullah’tan o da Mansûr b. Abdulhamid’den, o da Enes b. Mâlik’den rivâyet ediyor: “Peygamberimiz; Horâsân’ın iyisi Herât, kötüsü Sicistân’dır.” demiştir.⁴⁶

Ahmed b. Abdullah, Muhammed-i Kebîr-i Karşî’den, o da Kelbî’den, o da Ebû Salih’den, o da Abdullah b. Abbas’dan rivâyet ediyor. “Peygamber efendimiz: Beni göklere kaldırdıkları zaman, doğuda, batıda, güneyde ve kuzeyde her yeri gösterdiler.

Orada bir yer gördüm. O yerde nurdan bir sütûn var. Surdum bu ne? Burası Herât şehri.

Burada senin torunların defnolacak, bu nur ondan çıkıyor dediler.” ⁴⁷

38 Seyf-i-Herevî, age, s.38; İsfizârî, age, s.I, s.67.

39 Seyf-i Herevî, age, s.44; İsfizârî, age, s.I, s.73.

40 Fâmî, age, s.150; Seyf-i Herevî age, s. 44; İsfizârî, age, s. I, s.74.

41 Seyf-i Herevî, age, s.44; İsfizârî, age, s.I, s.71.

42 Fâmî, age, s. 147.

43 İsfizârî, age, s. I, s.376.

44 Fâmî, age, s.146.

45 Age, s.149; Seyf-i Herevî, age, s.45-46.

⁴⁶ Age, s.150.

47 Age, s.150-151.

(6)

JHS 328

April 2014

Sonuç:

Görüldüğü gibi Herât şehrinin kuruluşu ile ilgili çok çeşitli rivâyetler mevcuttur. Bu rivâyetlerin bir kısmı şehri Büyük İskender’in kurduğunu, bir kısmı Sâsânî prenslerinin kurduğunu belirtmektedir. Şurası bir gerçektir ki Herât, Makedonyalı Büyük İskender’den önce de vardı. Onun buraya geldiğinde yaşayanların olması bunun en önemli delilidir.

Yukarıda belirtilen bu çok çeşitli rivâyet içersinde şehrin kuruluşu ve bir yerleşim yeri haline gelmesi ile ilgili akla en yatkın olanı Sâsânîler zamanında Şemîran’ın burayı kurmuş olma ihtimalidir. Bu rivâyetten sonra şehrin kuruluşu ile ilgili akla en yatkın olanı Makedonyalı Büyük İskender’in şehri kurmuş olma ihtimalidir. Ancak Büyük İskender’in buraya geldiğinde insanların bulunduğu bilinmektedir. Hatta bu sırada Türklerin de Kûhendîz civarında olduğu yukarıdaki rivâyetlerden anlaşılmaktadır. Bundan başka Herât şehri her ne kadar Ceyhun Nehri’nin öteki yakasında bulunsa da ilk çağlarda burası İran Coğrafyasının bir parçası olarak görülmekteydi. Bütün bu bilgiler ışığında şehrin Sâsânîler tarafından kurulmuş olabileceği, ancak Büyük İskender’in de burayı imar etmiş olacağı sonucu çıkarılabilmektedir.

Burada dikkati çeken diğer bir husus da Türklerin bulunduğundan bahsetmesidir. Bu bilgi Türklerin tarihin eski dönemlerinden beri buralarda yerleşik vaziyette olduklarının açık bir delilidir. Çok eski çağlardan beri Hindistan coğrafyasında varlığı bilinen Türkler muhtemelen burayı bir geçiş noktası olarak kullanmışlardır. Şehrin bu özelliği sonraki dönemlerinde de devam etmiştir. Şehrin kuruluşu ile ilgili rivâyetlerde şehri Zülkarneyn’in kurduğunun bahsedilmesi de burada çok eskiden beri köklü bir Türk varlığının olduğunu göstermektedir.

Herât’ın kuruluşu ile ilgili rivâyetlerin bir kısmın da şehrin kuruluşuna dinî şahsiyetler mevcuttur. İşin ilginç tarafı bu dinî anlam hem Hıristiyanlık’ta hem de İslâmiyet’te vardır.

Burasını Havârîlerin ve Hızır Aleyhisselâm’ın kurduğu ile ilgili rivâyetler bunu göstermektedir. Şehrin Kâdimü’l-Eyyâm olarak zikredilmesi de buranın çok eski bir yerleşme ve yönetim merkezi olduğunu göstermesi bakımından önemlidir.

Şehirle ilgili sonraki dönemleri konu edinen Hz. Peygamber ve İslâm dininin önde gelen isimlerinin söyledikleri rivâyet edilen bilgilere bakıldığı zaman burasının sonraki dönemlerde önemini arttırarak devam ettirdiğini göstermesi bakımından oldukça önemlidir.

Kaynakça

Abdürrezzak Es-Semerkandî, Matlaü’s-Sadeyn ve Mecmau’l- Bahreyn, c.II, Nşr.

Muhammed Şâfî, Özbekistan Neşriyâtı, Ed. A. Kayumov-M. Ali, Trc. Asaniddin Urunbayev, Taşkent 2008.

AKA, İsmail, İran’da Türkmen Hâkimiyeti (Karakoyunlular Devri), TTK, Ankara 2001.

ALLEN, W. H. “Herât”, The Granary of Garden of Central Asia 13, London 1880.

BARTHOLD, Wilhelm, Historica-Geographical Survey of Iran, Princeton, New Jersey 1930.

BARTHOLD, Wilhelm, “Herât ve Herî-rûd Boyu”, Çev. İsmail Aka, Makaleler, c.III, Yay. Haz.: E. Semih Yalçın-Ş. Gedikli, Berikan Yay., Ankara 2005, ss.221-236.

Ebü'l-Berekât Nureddîn Abdurrahman B. Ahmed B. Muhammed-i Câmî, Dîvân-ı Kâmil-i Câmî: Mukaddime, Yay. Haz.: Haşim Rıza, Tahran 1922.

(7)

Mustafa Şahin

April 2014

Muhammed B. Abdullah Herevî Muinüddîn-i İsfizârî, Ravzâtü’l-Cennât fî Evsâf-i Medîneti’l-Herât, c.II, Tsh. M. Kâzım İmam, İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran, Tahran 1338.

Ebu İshak B. Muhammed El- İstahrî El-Kerhî El-İstahrî, Kitâb el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Neşr. İrec Afşar, Tahran 1368hş/1989.

Ebû Nasr El-Mutahhar B. Tâhir El-Makaddesî, Ahsanü’t-Tekâsim fî Ma’rifat el-Ekâlim (The Best of Divisions For Knowledge of The Regions), Trans. B. Collins, Devha (Doha) 1989.

FRYE, Richard N. “Harât”, The Encyclopaedia of Islam, c.3, Ed. B. Lewis, V. L.

Menage, Ch. Pellot and J. Schacht. Leiden, R. P. Spiers, F.S.A., F.R.I.B.A, Architecture East and West, London 1996, ss.117-177.

GNOLI, G. “Avestan Geography”, c.III, London 1987, ss.44-47.

Hâfız-i Ebrû, Coğrafya-yı Hâfız-i Ebrû Kısmet-i Rûb-i Horâsân: Herât, Yay. Mail-i Herevî, Bünyad-ı Ferheng, Tahran 1349.

Hâfiz-i Ebrû, Zubdetü't-Tevârîh, I-II (Tsh. S. K. Cevâdî), Vezâret-i Ferheng u İrşâd-i İslâmî, Tahran 1372.

Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, İng. Çev. V. Minorsky, London 1939.

İbn Havkal, El-İmâmü’l-Âlem Ebu’l-Kâsım Muhammed B. Havkal En-Nasibî, Kitâb el- Mesâlik Ve’l-Memâlik (Kitâbu Sûreti’l-Arz), Der. ve Türkçe Çev. Y. Ziya Yörükân, Yay. Yaz. Ali Ertuğrul, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Orta Çağ’da Türkler, Gelenek Yay., İstanbul 2004, ss.55-193.

İbn Havkal, El-İmâmü’l-Âlem Ebu’l-Kâsım Muhammed B. Havkal En-Nasibî (The Oriental Geograph Of Ebn Haukal), Islamic Geograph, vol. 30, Trnsl. W. Ousley.

Edt. Fuad Sezgin, Frankfurt 1992.

KHAZENİ, A. EIr. “Herât I-V”, Encyclopedia İranica, London 2003.

Seyyîd Hamidüddîn Muhammed B. Burhaneddîn Havendşah B. Kemâleddîn-I Mîrhând, Ravzâtü's-Safâ fi Sîreti'l-Enbîyâ Ve'l-müluk Ve'l-Hûlefâ, c.IV, Tezhib. ve telhis.

A. Zeryab, Tahran 1358.

Moğolların Gizli Tarihi, Çev. Ahmet Temir, 4. Baskı, TTK, Ankara 2010.

Reşîdü’d-Din Fazlullâh, Cami’ü’t Tevârîh (Zikr-i- Âli Selçûk), Yay. Haz.: Erkan Göksu,- Hüseyin Güneş, Ankara 2010.

SARAY, Mehmet, Afganistan ve Türkler, 2. Baskı, Kitabevi Yay., İstanbul 1997.

Seyf İbn Ya‘Kûb El-Herevî, Târîhnâme-yi Herât, Nşr. M. Zübeyr es-Sıddıkî, Calcuta 1944.

STRANGE, Guy Le, The Lands of the Eastern Caliphate, Persia and Central Asia, New York 1873.

Şeyh Abdurrahman-ı Fâmî-yi Herevî, Târîh-i Herât, Tıpkı Basım, İrec Avşar, Piju Heşti-i Miras-ı Mektup, Tahran 2008.

ŞEYHANLIOĞLU, Hüseyin, 1 Eylül Sonrası Değişen Dünya Dengelerinde Afganistan.

(Sakarya Ünv. SBE, Uluslararası İlişkiler Ana Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2004.

(8)

JHS 330

April 2014

ABDULHAKİM TABÎBÎ, Târîh-i Muhtasar-ı Herât Ahd-ı Timuriyân, 2. Baskı, Tahran 1989.

TERRY, Allen, Timurid Herât, Wiesbaden 1983.

USLU, Recep, Hicri I. II. Yüzyılda Horâsân Tarihi, (Uludağ Ünv. İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi), Bursa 1997.