Devredilen sulama şebekelerinin karşılaştırma göstergeleri ile değerlendirilmesi

Ulud. Üniv. Zir. Fak. Derg., (2001) 15:31-41

Devredilen Sulama

Şebekelerinin Karşılaştırma

Göstergeleri ile

Değerlendirilmesi

Hasa

n D

EGİRMENCİ*

ÖZET

Bu çalrşmada; sulama sistemleri arasında sulama performansmın karşılaştırmali analizini sağlayan ve Uluslararası Su Yönetimi Enstitüsü

(!WMI) tarafindan geliştirilen, şebeke alam brüt üretim değeri (ŞABÜD), sulanan alan brüt üretim değeri (SABÜD), saptırılan suya karşı/tk brüt üre -tim değeri (SSKBÜD). bitki su ihtiyacına karştlık brüt üretim değeri

(BSİKBÜD), su temini orant (STO) ve sulama oranı (SO) göstergeleri 1998

yrlı sulama sonuçlarına göre, sulama birliklerine devredilen 158 sulama

şebekesine uygulanmış ve sistem performanslan değerlendirilmiştir.

Ça!tşma sonucunda devredilen sulama şebekelerinde ŞABÜD 14

4-8349 $/ha; SABÜD 190-14843 $/ha: SSKBÜD 0.02-1.84 $/n{· BSİKBÜD

0.04-3.02 $/m3

; STO 0.91-7.15 ve SO ise% 4-%100 olarak belirlenmiştir.

Anafıtar Sözcükler: Sulama şebekesi, Üretim değeri, Su temin oranı,

Sulama oram, Gösterge.

A

B

S

TRACT

Assess

m

e

nt Of

T

urn

ove

r Irri

ga

tion

S

ch

em

es W

ith

C

omp

ara

ti

ve

lndic

a

t

or

in this study; according to the 1998 's irrigation results. output per zmit command, outpul per cropped area, output per unit irrigation supply,

*

l"rd. Doç. Dr .. U O. Ziraat Faakiiltesr. Tartmsal Yaprlar ve Sulama Bölümü. Bursa

·

t

co

n

s

um

ed relativ

e

wa

t

er supply

and irrigati

o

n

rafio

o

u

t

put p

e

r

ımıt

wa

e

r

,

d

bl

f ·

h

re develo

'P

ed by

!Wı'vfl

and provi

e

co

mpara

e

analı·sis

indicalO/'S

w

uc we

.

.

'

.

.

.

·

-

•orman

ce

a

m

ong irr

i

ga

t

ron

schemes

•.v

e

r

e

applıed

on

IJ8

of 11

nga

t

ron perJ'

.

.

.

. .

d

·

·

·

t

·

₀₁₁

'

·

chemes to

ırrıgatron

assoc

t

atron

s

a

n

system

p

erform

-/urnover

trnga

t

"

wıce

was

evaluated.

According

to

t

he result of

study. output

p

e

r

u

nit

command,

outpul

p

er c

ropp

e

d area,

outpu

t

per uni

t

irrigation s

u

pply, o

ut

pu

l

perunit

water

.

ed

rela

ti

ve water supp

l

y a

n

d i

r

r

i

ga

t

ion ra

ti

o

was

ca

l

culated 144

-co

n.ntm ,

·

1 ı . 0

8349

$/ha,

190-14843

$

/

ha

,

O

.

02-1.84 Slnf, 0.04-3.02 Sinı-. 0.91-7.1J

and

%

-1-%100

respec

tiv

e

l

y.

Key Words: Ir

r

i

g

ati

o

n

sc

h

e

m

e.

producıion

va/

u

es,

r

e

l

ative

water

s

u

pply.

irri

ga

tion r

a

ti

o,

indic

a

t

or.

GİRİŞ

Dü

n

ya

nüfu

s

un

a

baği ı

o

la

r

a

k

a

rt

a

n

gıda

ge

r

e

k

s

in

i

mi

ancak

s

ürdürü-l

ebi

lir

s

ulu

tarım

üretiminin

artırılması

ile

karşılanabilir. Sınırlı

toprak

ve

su

kaynaklarının

k

e

ndi

aralarında

a

rtan r

e

k

a

b

eti bu

kaynakların geliştirilmesi

,

-e

değerlendirilmesini

z

o

runlu

kılmaktadır.

Bu

gü

n

iç

in dün

yada 280 milyon

ha

a

l

a

n

da,

diğer

bir if

a

d

e

il

e

işlenebitir tarım al~nlarınııı

%

1

7

's

in

d

e

s

u

lu

tarım yapılmaktadır.

T

op

l

a

m

tarımsal

ü

r

etimin i

se% 36

'sı

s

ulu

tarım alanlarından karşılanmakta

ve

tüketil

en

s

u

yun

%

7

0

'

i

tarımsal

ü

r

e

tim

amacıyla kullanıl­

maktadır.

Bu n

e

d

e

nl

e

art

a

n dünya nü

f

u

s

un

u

n b

es

l

e

nm

es

ind

e

su

l

u

tarım ö

-n

e

mli

b

ir

ye

r

e

sa

hiptir

(

W

o

lff

ve a

rk

.,

199

5).

Ü

lk

e

mi

z

d

e g

erek de

v

let

y

at

ı

rımı

aere

k

se

h

a

lkın

ke

n

di

o

l

anakları

il

e

s

ul

~na

bil

e

n

to

p

l

am arazi

4.5

mi

l

yo

n

h

e

kta

~

d

o

l

ay

ınd

ad

ır

.

Bu

a

l

an

l

a

rı

n

%

45'

DS

I

,

%

27.5'

i KHGM

ve %27

.5

'

i

d

e

h

a

l

k

s

ul

a

m

a

l

a

rıdır

.

DSi

t

a

r

af

ın

dan

199

8

y

ıl

ı

s

o

nu iti

b

ari il

e

t

o

plam d

ev

r

e

dil

e

n

alan

ı

536

279

h

a o

lup

, bunun 1

39

7

?~

1

_

h

a'

ı

s

ul

a

m

a

birli

k

l

e

rin

e, 5

0 58

2

h

a

'

ı

i

se

k

oo

p

e

r

ati

fi

ere

dev

r

edi

l

mi

şti

r.

B

u

ıkı

s

ı

_

devred

il

e

n t

o

plam

a

l

a

nın

%

9

4.2

'

s

ini

o

lu

ş

t

ur

m

akta

d

ır.

D

S

i

'ce

i

ş

letile

n

ala

n

ı

se

yak

l

aş

ı

k

36

0 00

0

h

a

'dır

(A

n

o

nim

,

1998a).

B

_u

_n

_l

_ar

_;

Su

_s

_ul

l

a

_a

m

_m

a

_{a a}

ş

eb

_lt

ek

el

e

rinin b

aşa

rı

s

ın

a

bir

çok

faktör etkil

i

olmal..1adır

.

1

.

.. .. fı yapısı,

P anl

a

m

a,

p

roje

l

eme

yönetim

iklim

koşulları.

u

r

u n

ıyatları

cr

ird

·ı

'

'

fakt"

₁

.

1

' b ı

e

r

ve sosyo

ek

o

n

o

mik durum

o

l

a

r

a

k

sayılabilir.

Bütü

n bu

o

r

erı

e e a

la

rak

şebek

1

. ..

s·

₁

e e

r

arasında karşılaştırma

ya

pm

ak

oldukça

!!iıçtur.

ır

s

u ama

şebekesini D ~ ·

sayıd

.

..

11

_p

_e

_r

_o

_rman

_s

_{karşılaştırmasını}

_yapab

_il

_{mek için}

_yeten

a

u

yg

un

bır

aos

t

e

r

cre

t

'

·

1

tırma

1

b b

s

e

ının

o

uştunılması

oe

r

ek

m

e

kt

edi

r. B

ir

çok

araş-cı,

s

u

a

m

a

şebeke(

.

-

.

b - ..

li

k b.

k ..

erının sıstem başarılarının deoerlendirilmesıne

yone

·

ır

ço cros

t

e

r

ge ö

n

e-

.

b

k

e

l

e

rinin

d

e~e

rl

e .

.

ı

n:ıı

ş (R

ao,

1

993

)

,

b

u

gös

t

e

r

ge

le

r

baz

ı

s

ul

ama

ş

ebe-b

ndırı

l

m

es

ınde kull

a

nılmı

ş

tır

(

M

o

ld

e

n

veg

at

es

1

990· Bos

ve

ark., 1994). Bütün bu çalışınaların yanında daha sağlıklı bir karşılaştırma

yapabilmek için göstergelerin standardizasyonu çalışınaları sürdürülınekte­

dir.

Bu çalışınanın amacı, sulama şebekelerinden elde edilen verim ile girdiler arasında ilişkiyi kullanan "dışsal gösterge" olarak tanımlanan, lWMI

tarafından geliştirilen küçük bir "karşılaştırma gösterge" setinin ülkemiz

DSİ'ce işletilen ve devredilen sulama şebekelerine uygulanınası ve sulama şebekelerinin sistem başarılarının karşılaştırılmasıdır. Karşılaştınna göster-gelerinin amacı, sulama şebekelerinde müdahalelerin etkisini ve sonuçlarını

değerlendirmek, şebekenin performansını zamana bağlı karşılaştırmak ve farklı alanlarda ve farklı şebekeler düzeyinde karşılaştırma yapınaya olanak tanımaktır (Molden ve ark., 1998).

MATERYAL

ve

YÖNTEM

Bu çalışınada DSİ tarafından inşa edilen, sulama birliklerine ve koo-peratifiere devredilen 158 sulama şebekesi materyal olarak alınınıştır (Çizel -ge 1). Sulama şebekelerine ilişkin 1998 yılıııa ait şebeke alanı, sulanan alan, sulamadan elde edilen gelir, şebekeye saptırılan su ve şebeke su ihtiyacı mahsul sayım sonuçları ve sulama tesisleri değerlendirme raporlarından a-lmınıştır (Anonim, 1998a, 1998b).

Çalışmada, sulama performans değerlendirmesine ilişkin U

luslarara-sı Sulama Yönetimi Enstitüsü (IWMI) tarafından geliştirilen döı1 dışsal gös-terge, su kullanım etkinliği göstergesi ve tarımsal etkinlik göstergesi

kulla-nılınıştır (Molden ve ark., \998). Sulanan alan brüt üretim değeri (SABÜD), şebeke alanı brüt üretim değeri (ŞABÜD), saptırılan suya karşılık brüt üre-tim değeri (SSKBÜD), bitki su ihtiyacına karşılık brüt üretim değeri (BSİBÜD), su kullanım etkinliği göstergesi su temini oranı (STO) ve tarım­

sal etkinlik göstergesi sulama oranı (SO) aşağıdaki biçimde ve EXCEL h

e-sap tabloları yardımıyla hesaplanmıştır. Hesaplaınalarda izlenen aşamalar Şekil 1 'de verilmiştir.

ŞABÜD =Üretim Değeri/Şebeke Alanı, ($/ha) SABÜD =Üretim Değeri/Sulanan Alan, ($/ha)

SSKBÜD =Üretim

De

ğ

eri/Saptırılan

Sulama Suyu,

($

/

ın

3

)

BSİKBÜD

= Üretim

Değ

e

ri

/

Bitki

Su

ih

tiyac

ı

,

($/m3)

SO= Sulanan Alan/Sulama Alanı

*

100 (%)

SULAMA

PERFORMANS

DEGERLF.NDİRMESİ

Sulama Alanı Veri Dosyası • Şebeke alanı (ha) • Sulanan alan (ha) • Saptırılan Su (m3₎ • Bitki Su Ihtiyacı (mm)

MS-EXCEL HESAP TABLOSU

Bıtkısel Üretım Veri Dosyası

• Venm (t.lha) • Ekim Alanı (ha) • Yerel Fıyat (TU)

• Ekım 1998 Dolar Kuru

(1$:260 039 TL)

Seki/

1.

Sulama Pe

1

:formans

De

ğe;

l

e

ndirm

esi

nd

e

İ

zl

en

e

n

Aşamalar

ARAŞTIRMA

SONUÇLARI

ve TARTIŞMA

Bu bölümd

e

DSİ'ce inşa

edilen

devredilen 158

sulama

şebekesinin

IWM

I

kar

s

ıla

şt

ırm

a oös

t

e

r

oe

Jeri il

e

perf

ormans

de

ğe

rlendiril

me

s

i

sun

ul-' o o "1

muştur.

DSi

'

ce

in

ş

a

e

dil

e

n

ve s

ulama birlikl

eri

ve kooperatifiere de

v

r

edı

ı:

n

158 sul

ama

şebe

kesine ili

ş

kin

1998

y

ıl

ı D

i

mah

s

ul

say

ım

son

u

çları

v

e

su-lama tes

i

s

le

ri

d

eğe

rlendirme

r

a

porlarına

göre

hesap

lanan

I

WMI

'

nin

kar

ş

ılaş

­

tırma

göste

r

ge

lerinin

özet

l

eri

Çize

l

ge

ll

,

III

,

IV

,

V

,

YI

ve

V

II

'

de

verilmi

ş

tir.

1.

Şebeke

A

la

m Brüt

Üre

tim

Değeri

(ŞAB

ÜD,

SI/w):

Devredil

en

s

u

l

ama

şe

b

e

ke

l

erinde

şe

beke a

l

a

nı

brüt üretim

değerine

göre

en

yükse~

,

en

düşük

su

l

ama

şebeke

leri

ve

bü

y

üklü

k

g

ru

p

l

arı

Çize

lge

ll

'de

verilmiş

t

ir.

Çi-ze

l

ge

d

e

gö

rül

düğ

ü

gibi

ŞABÜ

D

'

i

e

n

y

ü

ksek

o

l

du

ğ

u

yer

8349

$

/

ha il

e

Boğazova

s

ulam

a

şebekes

id

i

r.

Bu

şebeke

nin

s

ula

ma

o

r

anı o/o

94,

s

u

temin

o

ranı

i

se

1

.63

'

dür

.

Boğazov

a şebe

ke

a

l

a

nının

%

96.6

s

ıııd

a

her

çeşit

m

eyve

y

et

iştir

i

c

iliğ

i

yap

ılm

akta

dır. İkin

c

i

s

ırad

a

is

e 8267

$

/

ha

ile

Mersin

Bahçeleri

sulama

şebekes

idir.

Bu

ş

ebek

e

d

e

s

ula

ma

oran

ı

%

90,

su temin

oranı

i

se

2.

08

'

dir.

Ş

ABÜ

D değe

rine

o-ö

r

e e

n

düş

ük

deöcr ise

uçatı

ulama

ş

eb

e

ke

s

i-d" o o

_

ı

r.

Bu

şebekede%

36.7 ekim oran

m

a sahip

fıd

a

n

yeti

ş

t

i

riciliği

,

üretim

d

eğe­

:

ı h

e

s

a

planma

s

ında

göz ö

n

üne

alınmam

ı

şt

ır.

i

kinci

en

dü

ş

ük

s

ulama

proje i

ı

se

Ha

c

ıhıd

ır

s

ulam

as

ı

d

ır

.

Bu

şebe

k

e

nin

sul

ama

o

ranı

% ?'

dir

.

Bii~iik

l

ük

grupl

a

rı

yö

nünden

s

ır

a

l

a

ndı

ğ

ınd

a

66

ş

ebekede

1

000-2000 $/

ha. 40

şebek

e

d

e

2

000-3000

$/

ha ve

25

şe

bekede

i

se

3

000

$/

ha'

dan

fazladır.

Bu

de

ğerle

r

i

Ma

l

de

n

ve a

r

k.

(

1998

)

ı

1 Ü

l

kede

ı

8

s

ul

ama

şebekes

ind

e

515-2888

S

~

ı

a

a

r

_

as

ında bulıııuş

l

a

rdır

.

K

l

eezen

ve Ga

r

ces-Restrepo

( 1

998)

Meksika-

Al

ıo

Rıo

Le

rı

na

s

ul

ama

b k

·

d 1

9

suo·· ,.

9

şe

_e

es

ın

_e

_95-

₁

₉₉₆

_{yaz sula}

_m

_a

_sezonunda

ŞA

₁

OO

$/ha,

kı

ş

sezo

nunda

i

se

1

73

0

$/

h

a

o

l

arak

bu

lmu

ş

l

ard

ı

r

.

34

Çizelge I.

Devredilen Sulama Şebekeleri

Bölge _{Şebeke Adı} Şebeke Bölge

Şebeke Adı Şebeke Bölge ŞebekeAdı Şebeke No Alanı (ha No Alanı {ha) No Alanı (hal

M. Kemalpaşa 16555 Mut 3595 Alanya 1300 Karacabey 14549 Yarseli 7300 Gazıpaşa 1350 Boyalıca 3200 VI Kırıkhan 7300

XIII Köprüçay 21000

ı zni k 1800 Hassa 3400 Ala ra 3600

Bursa (YAS) 1650 Samandağ 1575 Manavgat 8500

Karam et 1650 Amasya 3035 Aksu 20960

llzmit 1114 Gediksaray 1200 Akcakale 15000 Menemen 22865 G.hacıköy 3500

xv

Ceylanpınar 9000 Bergama 3700 Suluova 14000 IŞ. Urfa-Harran 72735

Salihli 18338

VII Uluköy 1000 Hacıhıdır 2080 ll Sarıgöl 1927 Yerkozlu 2250 Karamanil 3200 Alaşehir 11806 Tokat 18350 Gölhisar 7203

Manisa 24641 Niksar 6000 Selevir 7844

Saruhanlı 13702 Erbaa 4300 lÇıldırım 2800

Pamukova 7900 Zile 4800

XVIII D.-Karakuyu 3860

ı,avdarhisar 4930 VIII Erzincan 15976 Seyitler 2930 ı,ifteler 6200 Akçadağ 9013 Hovran 2800

lll Seyitgazi 13000 Dcığanşehir 1850 Atabey. 12475

Yaralı 3600 Sultansuyu 8596 Boğazova 1800 Sarıcakaya 4700 IX Sucatı 5850 Uluborlu 1640

Eskişehir 17500 Polat 1800 Yıldızırmağı 2050

linönü 1850 Malatya 8400 XIX Suşehri 2750

Uluırmak 20000 Kovancılar 6000 Yapıallın 1880

lv riz 32254 Dumluca 1860 Haneağız 6250

Ir um ra 59704 Nusaybin 6900 K. Maraş 20000

Gevrekli 4438

X Devegecidi 6900

xx

Andırın 2550

Atıantı 10230 rinar-Göksu 3582 Kalealtı 3700

IV l)gın 5214 Batman 7590 Kaysun 1950

Altınapa 1015 Gözegöl 1003 ürüksu 6402

Cihanbeyli 1137 Karasaz 6550 ı, al 1730

Köşkpınarı 1354 Küplü 1300 Gümüşsu 1600

M urtaza 1120 K e şan 3850 lşıklı 1650 Akkaya 1620 Xl SüleoÇılu 3500 Sarayköy 8245

Karaman 15040 Kayalıköy 13500 Pamukkale 8593 Kızılırmak 1740 Hayrabolu 7720 Kelekçi 1230

Alaca 1300 Sarız 1040 ıraıllı 2900

V Asartepe 1500 Ağçaşar 12720

XXI Sütlaç 2820

Akıncı 2800 Kova lı 2860 Baklan 24680 Köprüköy 3750 Sarımsaklı 8200 Acıpayam 1670 Seyhan 121690 Yahyasaray 3436 Nazilli 15000

Ceyhan 83982 Uzun lu 7222 _~n 14500

Kesiksuyu 7498 XII Paşaköy 4072 Söke 26000 Koza n 6935 Fehimli 1210 Topçam 4300 Mis is 3220 Yerköy-YM 2500 Ak çay 14900 Hacıbeyli 1365 Yalıntaş 1097 Ywar!akçay 2000 Haruniye 7982 Kültepe 2350 Fethiye 6410

vı

Yuvarlakh 1140 ICoğunGüzler 3755 XXIV Iğdır 54150

Sabunsuyu 1119 Korkuteli 5000 Balıkasır 6500

Silifke 5860 Yeniköv 2500 Bigadiç 2450

Anamur 2315 Kemer 1130 Savaştepe 1750

XIII ₂₅₀₀ XXV _Sındıraı 3798

Bcgyazı 1370 Boğaçay

Mersin Bhç. 9113 Mursal 1500 _{Çanakkale 2620}

Berdan 13347 Finike-Aiakır 9500

Bölge No XVIII VI XIII XIII XVIII Çizelge

n

.

Şebeke Alanı Brüt Üretim Değeri En Yüksek,

En Düşük Sulama Şebekeleri ve Büyüklük Grupları Şebeke ŞABUD ($/ha) Bölge Şebeke ŞABUD ($/ha)

Grup ŞABUD

Adı En Düşük ($/ha)

Adı En Yüksek No

Boğazova 8349 VI Su çatı 144 1 <500

Mersin Bhç. 8267 XVIII Hacıhıdır 151 2 500-1000

Alanya 8225

xx

K.Maraş 159 3 1000-2000 Kemer 7306

xv

Seyitler 270 4 2000-3000 Uluborlu 7147 IX Mut 289 5 >3000 Toplam Şebeke Adedi 8 19 66 40 25 158

2.

S

ulama

Alanı

Brüt

Üretim

Değeri

(SA

BÜD,

$/

ha)

:

SABÜD'i yönünden en yüksek, en düşük ve büyüklük grupları Çizelge lll'de verilmiş­ tir. SSABÜD değeri en yüksek sulama şebekeleri Kemer, Boğaçay ve Alan-ya sulamalarıdır. En yükse değerler Xlli. bölgede elde edilmiştir. Bu bölgede

Narenciye ve sebze yetiştiriciliğinin yapılması en önemli etkendir. Bu böl

-gede Gazipaşa şebekesinde sulama oranı % 7'dir. En düşük şebekeler ise

K.Maraş ve Suçatı sulama şebekeleridir. K. Maraş şebekesinde sulama

ora-nının % 84 olmasına karşın elde edilen SABÜD değeri 190 $/ha dır. Bu şe­

bekede %5 1

o

ranında

pamuk ekimi

yapıl

m

akta ancak ortalama verim

di

ğer

bölgelere göre oldukça düşüktür. Büyüklük gupları incelendiğinde 28 şebe­

kede 2000 $/ha' dan daha az, 52

şebekede

2000-3000 $/ha

arasında

,

38

şebe

­

ke 3000-4000 $/ha, I 3

ş

ebeke

4000-5000 $/ha ve 27

ş

ebekede ise

5000

$/ha'dan fazla olarak

gerçek

l

eş

mi

ştir

.

Bu

değerl

eri

Malden ve ark. (1998) 18

sulama

ş~

bekes

i

nde

2900-4000$/ha

arasında

belirlemiş

l

erd

i

r. A

y

nı

çalışma­

da, SABUD en yüksek Meksika-Cortazar bölgesi (605 $/ha)

s

u

l

ama

s

ınd

a,

en

d

i.i

ş

i.i

~

ise

Hindi~tan-Mahi-

Kadana (3626 $/ha)

s

ulamasında

gerçe

kl

eşmiştir.

~ek

s

ıka Alto-R

ı

o

Lermasulama

şebe

kesinde

en yüksek 1800 $/ha, en

düşük

ı se

1 05$/ha

gerçe

kl

eşm

i

şt

i

r (K

ioezen ve Garces-Restrepo, 1 998). Çizelge

m.

S

u.~a~

a

n

Alan Brüt Üretim

De

ğe

ri

En Yüksek, En

Duşuk

Sulama

Şebeke

leri

ve Biiyüklük

Gr

upları

SABÜD

SABÜO Şebeke

Bölge _{Şebeke ($/ha)}

Bölge _{Şebeke ($/ha) En}

SABÜD Adedi

No Adı _{En No}

Adı _Düşük Grup

Yüksek ($/ha)

XIII Korkuteli ₉₄₄₄

_xx

K.Mar"!Ş_ XIII _{Gazip~a 9733} 190 1 <2000 28 IX Suçatı _{317 2 2000-3000 52} XIII Alanya ₁₁₁₂₇ V Alaca XIII _{Boğaç~ 11447} 1240 _{3 3000-4000 38} X _{Gözeçıöl 1300} 4 4000-5000 13 XIII _{Kemer 14843} VI _{Yuvarlaklı 1454} 5 >5000 27 Toplam 158 36

3.

Saptm/mı

Suya

Karşılık

Brüt

Ü

retim

Değeri

(SSKBÜD)

:

SSKBÜD değeri en yüksek, en düşük olan şebekeler ve büyüklük grupları

Çizelge IV'de verilmiştir. Çizelge IV'de görüldüğü gibi en yüksek sulama

şebekeleri sırasıyla 1.84$/m3 ve ı .39 $/m3 ile Gazipaşa ve Bursa YAS sul a-nıalarıdır. En düşük projeler ise sırasıyla 0.02$/m3, 0.03$/ın3 ve 0.08$/m3 ile K. Maraş, Suçatı ve Gözegöl sulama şebekeleridir. Büyüklük grupları inc

e-lendiğinde 36 şebekede 0.2$/m3den daha az, 97 şebeke 0.2-0.6 $/m3 arasın­

da, 1 O şebekede 0.6-0.8$/m3 arasında ve 13 şebekede ise 0.8$/m3 den büyük

bulunmuştur. Bu değerler Malden ve ark. ( 1998)'nın yapmış olduğu çalış­

mada en yüksek 0.63 $/ın3 ile Kolonbiya Samaka sulamasında, en düşük ise

0.04 $/m3 ile Hindistan Malıi-Kadana ve Sri Lanka-Nachchaduwa sula

ma-sında gerçekleşmiştir. Alto-Rio Lerma sulama şebekesinde 0.16 $/ın3, aynı

şebekenin Cortazar ve Salvatierra bölgelerinde ise 0.09 $/ın3 olarak bulun-muştur (Kloezen ve Garces-Restrepo, 1 998). Kolombiya Saldana sulama

sisteminde O. 1 1 $/m3 Coello sisteminde ise O. ı 2 $/m3 olarak gerçekleşmiştir

(Vermillon ve Garces-Restrepo, ı 996).

Çizelge IV.

Şebekeye Alınan Suya Karşılık Brüt Üretim Değeri En Yüksek, En Düşük Sulama Şebekeleri ve Büyüklük Grupları

Bölge Şebeke ŞASKBÜD Bölge Şebeke ŞASKBÜD ŞASKBÜD Şebeke

No Adı {$fm3) En No Adı ($fm3) En Grup ($/m3) Adedi

Yüksek Düşük

XVIII Boiiazova 1,06

xx

K. Maraş 0,02 1 <0.2 36

XIII Kemer 1,06 IX Sucatı 0,03 2 0.2..().4 72

XIII Korkuteli 1,1 X Gözeqöl 0,08 3 0.4.0.6 27

ı BursaYAS 1,39 XXIV 1/idır 0,09 4 0.6.0.8 10

XIII Gazioaşa 1,84 lll Eskisehir 0,1 5 >0.8 13

Toolam 158

4. Bitki Su

İlıtiyacma Karşılık Brüt

Ü

r

et

im

Değeri (BSİKBÜD):

BSİKBÜD değeri en yüksek, en düşük sulama şebekeleri ve büyüklük grup

-ları Çizelge V'de verilmiştir. BSİKBÜD yönündeı~ en yüksek sulama şebe­ keleri Gazipaşa (3.02 $/m3) ve Uluborlu (2.23 $/m-') sulamalarıdır. Uluborlu şebekesinde tamamen meyvecilik yapılmakta, sulama oranı % 81, su temin oranı ise 2.80'dir. Bu değere göre şebekeye iki katından d~ha fazla su veril

-miştir. En düşük şebekeler ise Kahramanmaraş (0.04 $/nY') ve Suçatı (0.08

$/m3) sulama şebekeleridir. Büyüklük grupları incelendiğinde sulama şebe­ kelerinin 86'sı 0.4-0.8 arasında değişmektedir. Bu değerleri Malden ve ark. ( 1998) en iyi Burkina Faso-Gorgo

s

ul

amasında

(0.9

ı

$

/

ın

\

en

dü

ş

ük

i~e

Hindistan Malıi-Kadana (0.03 $/nı3) sulamasında bulmuşlardır. Alto-Rıo

Lerma sulama şebekesinde 0.35 $/m3, Cortazar bölgesinde 0.38 ve Salvatierra bölgesinde ise 0.4 ı olarak bulunmuştur (Kioezen ve Gar

ces-Restrepo, ı 998).

Çizelge V.

Sulama Suyu ihtiyacına Karşılık Brüt Üretim Değeri En Yüksek,

En Düşük Sulama Şebekeleri ve Büyüklük Grupları

BSIKBUD _Şebeke BSiKBUD

BSIKBÜD Şebeke Bölge Şebeke ($/m3) En Bölge ($1m3) En Grup No Adı No Adı Düsük ($/m3) Adedi Yüksek XIII Korkuteli 1,87

xx

K. Maraş 0,04 1 <0.4 12

XIII Alanya 2,12 IX Suçatı 0,08 2 0.4-0.8 86

XIII Kemer 2,22 X Devegeçidi 0,15 3 0.8·1.0 29

XVIII Uluborlu 2,23 X Gözegöl 0,24 4 1.0-2.0 27

XIII Gazipaşa 3,02 Xl Küplü 0,28 5 >2.0 4

Toplam 158

5.

Su Temin Oram (STO):

STO

değeri en yüksek, en düşük olan sulama şebekeleri ve büyüklük grupları Çizelge Vl'da verilmiştir. STO de -ğeri 1 58 şebekeden 156'sında 1 den büyüktür. 6 şebeke dışında diğer tüm projelerde gereksinimden fazla su şebekeye verilmiştir. En yüksek sulama

şebekeleri Kelekçi, Yerkozlu ve Eskişehir sulamalarıdır. En düşük şebeke ise

Karaınan sulamasıdır. Büyüklük gruplarına bakıldığında 1-2 arasında

58

.

2

-

3

arasında 67 ve 3-4 arasında 20 ve 4'den büyük ise 1 1 şebeke bulunmaktadır.

Bu değerleri Beyribey ve ark. (ı 997a) 1 5 sulama birliğinde 1996 yılı sulama sonuçlarına göre 0.60-1.79 olarak ve Beyribey ( 1 997) başka bir çalışmasın­ da, 120 sulama

şebekesinde

1984-1993

yı

ll

a

rına ili

şki

n

hesaplanan toplam su temin

oran

ını

50

şebekede ı

'den küçük, 64

şebeke

d

e

1-2

arasında

ve 6

şebe

­

kede 2'den büyük

o

ldu

ğ

unu belir

l

e

m

iştir. Ayrıca

Beyribey ve ark. (ı997b

)

21 bölgeye ait 21 sulama

şe

beke

s

inde

,

ı

984-1993

y

ıll

a

rı

itibariyle su temin

oran

ını

0.58-2.41 olarak

beli

rl

e

mi

ş

l

erd

ir.

Molden ve ark. (1998) ise

STü'nı

en yüksek Meksika-Salvatierra sulama sisteminde (4. 1), en

dü

ş

ük

ise

Malez-ya-Muda (0.8) sulama sisteminde bulınuşlardır.

Çizelge VI.

Su Temin Oram En Yüksek, En

Dü

ş

ük

Sulama ebekeleri ve

Büyüklük Grupları

Bölge Şebeke _{STO En Bölge}

Şebeke STOEn Şebeke

No Adı _{Yüksek No}

Adı Düsük Grup

STO

Adedi

XII 1_{~"'.·Güzler} 4,53 _{IV Karaman} 0,91 1 <1 2 VI Yuvarlaklı _{4,63 X} Devegeçidi _{1 2 1·2 58} lll Eskişehir _{5,62 ı} Bursa (YAS)P _{1,01 67} VII Yerkozlu _5,74 3 2·3 VI Haruniye _{1,02 4 3-4 20} XXI Kelekçi _7,15 XXV Bioadiç _{1,03 5 >4 11} Toplam 158

6. Sulama

Oranı rsoıı.

SO .... d ·k k d' "'k 1

ı

.

·

,.

/

·

yon un en en yu se en tişu o an su·

ama

şebeke

l

erı

ve büyüklük

g

rupl

arı

Çizelge VII'de

verilmiş

tir.

En Yüksek

sulama oranı Sarayköy. Kovalı ve Doğanşehir şebekelerinde, en düşük ise Mut, Gazipaşa ve Hacıhıdır şebekelerinde gerçekleşmiştir. BüyüklUk grupl

a-rına göre sulama oranı %20'den az 6 şebeke, %20-40 arasında 27 şebeke,

%40-60 arasında 40 şebeke, %60-80 arasında 41 şebeke ve %80'den büyük 44 şebeke bulunmaktadır. Bu değerleri Beyribey ve ark. ( 1 997a) ı 5 sulama

birliğinde 1996 yılı sulama sonuçlarına göre %44-1 00 arasında bu lmuşlard ır.

En düşük sulama oranı Manisa -Gediz sulama birliğinde, en yüksek sulama

oranı ise Çumra-Ova sulama birliğinde % 1 OO'dür. Ortalama sulama oranı

%78'dir. Beyribey ve ark. ( 1997b) 21 bölgeye ait 21 sulama şebekesinde,

1984-1993 yılları itibariyle sulama oranını % 24-%105 olarak belirlemişler­ dir. Ayrıca, Beyribey (1997) başka bir çalışmasında, 21 bölgeye ait 199 s

u-lama şebekesinde 1984-1993 yılları içerisinde en düşük sulama oranı dikkate

alındığında 74 şebekede %30'dan ki.içük 72 şebekede %30-%60 arasında ve

53 şebekede ise %60'dan büyük olduğunu belirlem işlerdir.

Çizelge

vn.

Sulama Oranı En Yüksek, En Düşük Sulama Şebekeleri ve

Büyüklük Grupları

Bölge Şebeke SO En Bölge Şebeke SO En

Grup

so

Şebeke

No Adı Yüksek No Adı Düşük Adedi

IV Çumra 100 VI Mu! 4 1 <20 6

XXI Nazilli 100 XIII Gazipaşa 7 2 20-40 27

IX D®anşehir 103

xv

Hacıhıdır 7 3 40-60 40

XII Kovalı 110 lll Çavdarhisar 13 4 60-80 41

XXI Sarayköy 137 Xl Hayrabolu 17 5 >80 44

Toplam 158

SONUÇ

Hidrolojik, agronomik ve çevresel parametrelere dayanan, IWMI t

a-rafından geliştirilen bu göstergelerin uygulanmasının amacı yönetim

müda-lıale etkilerinin de_o aedendirilmesi ve elde edilen ürüne şebeke alt yapısının

etkisini belirlemektir. Bir şebekenin değerlendirilmesinde, karşılaştırma

göstergeleri yanında çeşitli içsel gösterge olarak tanımlanan planlanan ve

gerçekleşen faaliyetlerinde dikkate alınması gerekmektedir.

Sonuç olarak, devredilen sulama

şe

b

e

k

e

l

e

rinin

ŞABÜD

'e

g~r~

%82'si 1 000$/ha'dan Fazla, SABÜD'e göre % 87'si 2000$/ha'dan fazla ıkı

proje ise 500$/ha'dan daha az dır. SSKBÜD'e göre şebekelerin % 79'u

0.2$/m3_{'den büyük ve BSİKBÜD'e göre ise %92'si 0.4'den büyüktür. Bu} değerler Malden ve ark. (1998)'nın 1 1 Ülkede 18 sulama şebekesinde elde

edilen sonuçlara göre daha yüksektir. Ancak doğru bir karşılaştır!n~ ve ~e­ ğerlendirme yapabilmek için, bölge, iklim, üretim şekli, ürün çeşıdı, üretım

zamanı, pazarlama durumu

g

ibi fakt

ö

rlere

bağlı

olarak

pr

oje

l

e

ri

n

sınıflandı­ rı lması

ge

r

ekmekted

ir.

B

ey

ribey

(

1

997)'

in 120

su

lama

şebekesinde

1984-1993

yıllarına

i-lişkin

toplam

s

u

t

e

min

oranı şebekelerin%

45'inde

,

bu

çalışmada

i

se

devre-di

l

en s

ulama

şebekelerinin

i

se%

62

's

inde 2

'

den büyük

o

l

up

ihti

yaç

t

an daha

faz

l

a

s

u

saptınldığı

görülmektedir.

Çalışmada

da

görüldüğü

gibi

ihtiyacın

yaklaşık

i

ki

katı

s

isteme

su

ve

ri

l

m

ektedir

.

Bu d

ur

u

m

, sulama

yö

ne

timini

n

yetersizliğinden

ve

çiftçilerin

s

ulam

a

bil

g

i

ve

dene

y

im

eksikliğinden

kay

-naklanmaktadır.

D

e

vredile

n

şebekelerde DSİ'ce işletilen şebekelere

göre

su

la

ma

ora-nı

daha

y

ük

se

kt

i

r. Devl

e

t

s

ulama

şebekelerinde 1

984

-

1993

yılları arasında

en

düşük

s

ul

a

ma

oranına

g

öre

şebekelerin

%

26'sında,

en

yüksek

s

u

lama

oranı­

n

a

göre%

62

's

inde

ve

orta

l

ama

s

ulama

oranına

göre

i

se% 41 '

in

de

%

60

'd

an

büyüktür

.

Bu

çalışmada

i

se

şebekelerin

%

53

'

ü

%

60

'

dan büyüktür.

Bu

şe­

bekel

e

ri

n

44

'

ü

%

80

'

de

n

faz

l

a

su

l

a

m

a

oranına

sah

i

pt

i

r. Sulama

oranının

düşük olmasının

en

önemli

n

edeni

işletme

ve

bakım

faali

ye

tl

erinin

yetersiz-liği, bazı yıllarda yağışın

yeter

l

i

olması

i

l

e hubu

b

at

sulamasının yapılmanıası

ve s

u

yetersizliği sayılabilir.

Birim

a

l

an

başına

e

l

de

edilen

br

ü

t

ü

retim

değerleri, saptırılan

sulama

s

uyu ve bitk

i

su

ihtiyacına

göre

şebekeler arasındaki

fark, bitki

deseni.

s

ul

a

-ma

alt

yapısı,

e

l

de edil

e

n

v

e

r

i

ni

n

gi.ivenirliği,

çiftç

il

erin

eğitim

düz

eyi

,

uy-gu

lan

a

n

tarım

s

i

s

t

e

m

i

nden

ve yönetim

yapısından kaynaklanmaktadır.

De-ğerlendirme kapsamındaki şebekelerde

kuru

tarım oranı

y

ük

s

ek dü

ze

ylerde

bulunmaktadır.

IWM

I

karşılaştırma

göstergelerinin

tamamının şebeke değerlendi­

ri

l

m

es

i

n

de

u

ygu

l

anabi

l

me

s

i iç

i

n

s

ü

rek

l

i ve

gi.iveni

l

i

r

b

i

r

ve

ri

bankasının

o-luşturulması

gerek

m

ektedir.

Ayrıca

ele

alınan

s

u

la

m

a

sistem

l

e

ri

tip

o

l

arak

sınıflandırılmalı

ve

eşdeğer

üretim

değerine

göre

değerlendirilmesi

ger

ek-m

e

ktedir. Bö

y

l

e bir

değerlendirme

yapab

i

lmek içi

n

coğrafi

bil

gi

sist_eıııi

ortaınında ulaşılabilir

etkin

b

i

r iz

l

eme ve

değerlendirme

sisteminin D

ST ve

devra

l

an

kuruluşların

(Sulama

Birliği)

bün

y

e

l

eri

n

de

kurumsallaştırılıııası

gerekınektedir.

KAYNAKLAR

Anonıin,

1

9

98

a.

19

97

Yılı DSİ'ce İşletilen

ve

D

ev

redi

l

en Su

l

ama

Tesisle

r

i

Değer­

l

en

dirm

e

Rapo

r

u.

DSİ

Ge

n

e

l

Mü

d

ürlüoü

İşletme

ve

Bakım

D

ai

r

esi

Baş -kanlığı,

1998

Ankara.

o '

Anonıin, ~

998b

.

DSİ'ce inşa

Ed

il

erek

işletmeye Açılan

Su

l

ama

ve

Kur

ut

m

a

Tesis~e­

rı

19

97

Yılı

Mahsu

l

Sayını Sonuçları

Raporu

.

DSİ

Gene

l

Müdürlüğü. Iş­

l

etm

e

ve

Bakını

Dairesi

Başkanlığı,

1998

Anka

r

a

.

40

Beyribey, M .. 1997. Devlet Sulama Şebekelerinde Sistem Performansının Değerlen­

dirilmesi. A.Ü. Zir. Fak. Yayın No: 1480. Bilimsel Araştırma ve incel eme-ler 813. Ankara, 1997.

Beyribey, M., F. C. Erdoğan, B. Çakmak ve T. Aküzüm, 1997a. Katılımcı Sulama Yönetimi ve Sulama Birliklerinde Sistem Performansının Değerlendirilme­

si. 6. Ulusal Kültürteknik Kongresi, s.l72-179, 5-8 Haziran 1997, Kirazlıyayla- Bursa.

Beyribey, M., K.Sönmez, B. Çakmak ve M. Oğuz. 1997b. Sulama Şebekelerinde Sistem Performansının Değerlendirilmesi. 6. Ulusal Kültürteknik Kongresi, s.l62-171, 5-8 Haziran 1997, Kirazlıyayla- Bursa.

Bos,M.G., D.H. Murray-Rust, D.J. Merrey, H.G. Johnson ve W.S. Snellen, 1994. Methodologies for Assessing Performance of Irrigation and Drainage Managenıent. Irrigation and Drainage Systems 7: 231-261.

Kloezen, W.H. ve C. Gaarces-Restrepo. 1998 . Assesing Irrigation Pcrformance with

Comparative Jndicators: The Case of the Al to Rio Lerma Irrigation Districı.

Mexico. 1 WM 1 Research Report 21, Sri Lanka.

Molden, D.J. and T.K. Gates, 1990. Performance Measures for Evaluation of Irrigation Water Delivery Systems. Journal of Irrigation and Drainage Engineering 116 (6): 804-823.

Molden, D.J .• R. Sakthivadivel, C.J. Perry ve C. Fraiture, 1998. lndicators for Comparing The Performance lrrigated Agriculture. IWIM Research Report 20. Sri Lanka.

Rao, P.S., 1993. Review of Selected Literature on lndicators of Irrigation

Performance, IlMI, Colombo, Sri Lanka,

Vermillon, D.L. ve C.Garces-Restrepo, 1996. Result of Management Turnover in

Two Irrigation Districts

in

Colombia. ll ME Research Report 4. Sri Lanka. Wolff, P., R. Hübener ve Th.M. Steiıı, 1995. Probleme und Bedeutung der

Bewaesserungslandwirtschaft in der Dritten Welt. Zeitschrift fıir

Bewaesserungswirtschaft, 30 ( 1 ), 1995.