Koyunlarda süt verim özellikleri ve kontrolü

Vl.I.ıuı.Otorı.(2004) .LO.i :S-II

KOYUNLARDA SÜT VER

IM

ÖZELLIKLERi VE KONTROLÜ

EmineHesnaŞahinO1 A1iAkmaz2

MUk Yi

e

ld

C

haractert

stlcs

and

C

ont rol in Sheep

Özet: SUL verim kontrolOilebir koyundanbirgUndewl !ak1asyonsOresıncene kadar süteldeedildiğibelirlenir.SUL ve-riminin artınlması na ilişkin seleksiyonçalışmala rı na veri teminedilmesi

ve

sütkoyuntuluQUnda damıılı kseçiminde kriter alınması bakımı ndansCılverim konlroıoOnemlidir.Sütverimkontrolleriiledamıılık

cIeOeri

iyi olandamızl ıkadaylarının

be-lir1enebilmesi,sOrüdeki dOşOk venma bireylerin tespit edilerekayıklamanm isabetliyapı labilmesi, ayrıca sOrünOn gerçek verimdOzeylerine uygun olarakbeslenebilmeleri,devamlı uygulanan kontroller sayesınde mastitisin erXen teşhis ve l e-davisminyapılarak işletmenin ~rayacaQızarann en azaindınlebilmesisaQlanabilır.

Anahlar Kelimeler:Koyun,SütVerimi,SütVerim KontrolO

Summary:Theamountolmilkyield

or

asheepper dayand ladationcanDeCı~temı:ı.edbythemilk yieldcceıroıs. Milk

yield controlsareimportanlin determiningtheamountolmilk ;)blaineddUri"9 !hotecteucnperiod.inensuring dataforine

-reasing milkyieidreıetedtoselection studies_Theyarealsoimportantlorbeing ecriterion in milksheepbreecseıecnco.in deıeımi ningtheanimal~ withpoorperformance so as lornakean ecccreteselection.In addilionilwillbepossible.toteec theanimalsaccordıngtc!heirreeıyieklabililiesand tominimizethe economicıcsesolyieklbyearlydiagnosingand tre-aımentolmasmisasaresurtolregularccorrcein theflock.

Key Words:Milk Yield,MilkYiekl Conırol,sheep

Giriş

Koyun yeliştiriciliQi birçok ülkede hayvansal ü re-timde önemli biryere sahiptir. Farklı çevre şartıanna

uyum

kabiliyeti.

uzun

yUrümeyetene{ıi

ves

ürühalinde

yönetilme özel1iOi koyunun dünyanın çeşitli böl-gelerinde yaygın olarak yetiştirilmesine imkan ver

-miştir. Düşük kaliteli meralan çok iyi şekilde de-Qer1endirmesi,bakım ve beslenmesininkolay olması, daha

az

emek ve sermayeye ihtiyaÇ göstermesi ko-yunun önemini artırmıştı r (Bat~, 1962; Yalçın. 1988: Akçapınar,2000).

Koyunculuk birçokverım yönüne sahip bir hay -vancılık sek törüdür. Koyunlardan elde edilen

ve-rimlerinönemliliOi; koyununırkı, verim yönü,toplumun talebi gibi neoenıerte de{ıişiklik gösterir. Koyundan canlı iken (kuzu. süt. yapaQI. gübre) ve kesildikten sonra (et, yaQ. kemik. deri, boynuz. barsak) çeşitli ürünler elde edilmektedir. K':)yunlardan elde edilen

toplamgelıriçindesOnenekb edilenpay,mdann

süt

verimıne baOrı olarak %20-.0 arasındadır (Özcan,

1999).Türkiye'deyetiştirilenyeni koyun rrdan genelde düşük kombine verimli olup yetiştiriciler bunlann bir

çok verimindenyararlanmaktadır. Türkiyo'de OreUlen

yıllık 9 503 755 ton sütün. yaklaşık % 7.6'sl ko-yunculuktansaOlanmakladır(FAO. 2002).

Dünyanın pek çok ülkesinde slOI r1ar sül hayvanı olarakd~enendirilirken. bazı ülkelerde koyunlann sü -tünden de yarar1anllmaktadır. Nitekim birçok Asya ve

Afrika ülkesinde.koyunyetiştiriciliğinde kCçük tanmiş­ letmelerinin öncelikli verim

ve

önemli gelir kay -naklanndanbiri de koyun sütüdür. Koyun sülüyCıksek

yaO

ve protein oranına sahip oluşundan dolayı ısrail.

ıtalya

ve

Fransa'da da önemle ele alınmakta ve dÜ

n-yaca ünlü koyun peynir1eri üretilmektedir.Peynir ve

yo-Qurtyapımında kullanılması nedeniyle koyun sütü,yük· sekfıyatta alıcı bulmakta ve süt koyunculuQuna ilgiyi amırmaktadır. Türkiye'de de koyun sütünden yapılan mamullerinyüksekftyetlasatılma1annarağmentalepleri

fazladır VCJ bu durum da koyunlannsağılmasına olan

e{ıilimiamırmakladır.

Süt, "üksek deQerli ve yavrunun çeşitli besin i h-tiyaçlarırıı karşuayabikn bir besin maddesi olup, ko

-yuf'\lardı. süt; kuzunun hayattakalması

ve

sonrasında sütten kesimekadarcanlı ağınık kazanmasındaçoket·

kilibir faktördür.Süt. yavru beslenmesinde temelgıda maddesi olmasının yanı sıra. gıda endüstrisinin de GelişTilrih!:01.05.2003

e

.

hC$3hin@aku.cdu.lr

I.AfyonKocatepeÜmversitcslVeteriner Fakültesi,ZootekniAnabilimDalı.ArYON ı.Selçuk Ünivers itesi veıcn nerPakulresi,Zootckni AnabilimDalı .KONYA

ŞAHIN.AKMAZ

önemli hammaddelerindendir.

Türkiye'de süt veriminiartımlak amacıyla yapı lan ıslah çalışmalarındaAkkaraman ve Morkaramanırkının

ıslahı için Ivesiırkı kullanılmış ve meydana gelen

me-lezlerin Ivesilerle aynı düzeyde süt verdikleri bil-dirilmiştir (Özsoy ve Vanlı, 1986). Kıvırcık ırkının ıslahı için Almanların sütçü ırkı olan Ost Friz kullanılmış ve Tahirova (%25Kıvırcık, %75 Ost Friz) koyunuadı ve-rilen tip oluşturulmuştur (Sönmez ve ark, 1975). Ka-rayaka koyununıslahı amacıylaSakız ırkı kullanılmışve süt verimiyükseltilmiştir (Arıtürkve ark,1987).Dağlıç ır­ kının süt, yapağı ve canlı ağırlık bakımından

iyi-leştirilmesinde ivesi ırkından faydalanma imkanları

araştırı lmış ve elde edilen Fı'ler, Asaf x Fı me-lezlemesiyle genotipinde %25 Ost Friz, %50 Ivesi, %25 Dağlıç taşıyan et, süt ağırlıklı Acıpayam koyunu geliştirilmeye çalışılmıştır (Kaymakçı ve Sönmez, 1992).Bunların yanısırasüt ve döl verimininartırılması

amacıyla yapılan melezleme çalışmalarında Sönmez koyunu(%25Sakız,%75 Tahirovakoyunu),Türkgeldi koyunu (%75Tahirovakoyunu,%25Kıvırcık),Asaf Ko-yunu (%50 Ost Friz, %50 Ivesi), Menemen Koyunu (%75Ile de France,% 25 Tahirova) eldeedilmiştir.

Süt verimini etkileyen faktörler : Meme bez -lerinden sütün salgılanması olayına laktasyon denir. Koyunlarda laktasyon süresi 3-5 ayarasında

de-ğişmektedir. Yerli ırklar 3-5 ay, etçi ırklar 3-4 ay ve sütçü ırklar ise 7-8 ay kadar sağılabilir. Laktasyonun başında koyunların süt verimleri düşüktür, zamanla artar ve yağlı kuyruklu yerli ırkıarda 60-70. günlerde, etçi,yapağıcıve sütçüırkıarda30-40.günlerde en yük -sek seviyeyeçıkar. Bir süre bu seviyedevam eder ve sonra azalmaya başlar. Laktasyonun sonlarına doğru iyiceazalır(Akçapınarve ark, 1984; Küçük, 1995;

Ak-çapınar, 1996; Akçapınar, 2000). Türkiye yerli koyun ırkıarının ortalama laktasyon süt verimi 70-80 kg dü-zeyindedir. Dünyadaki yüksek verimli süt tipi ko -yunlardaise bu rakam 600-700kg'ıbulmaktadır.

Koyunlarda laktasyon süt verimini etkileyen baş­ lıcafaktörlerşunlardır:

1.1. Irk: Sütverimive kompozisyonunu etkileyen faktörlerden en önemlisi hayvanın ırkıdır (Dağ, 1996; Boztepeve ark, 1998;Akçapınarve Özbeyaz,1999). Çeşitli ırkıarın ortalama süt verimleriincelendiğindebu yönden ırklar arasında büyük farklar olduğu g ö-rülmektedir. Irklararasındaki bufarklılıklarbüyükoran -da onların genetik yapı ları ndan ileri gelmektedir. Yerli koyunırkıarından Kıvırcık ırkınınortalama laktasyon süt verimi 60-90 kg iken, Sakız ve Ivesi sürülerinde o r-talama laktasyon süt verimi 120-180 kg dı r. Batı A I-manya'daki Doğu Frizya koyunlarından ise bu rakam 500-700 kg'dı r. Bu farklılıklar kısmen hayvanları n g e-netikyapılarından kısmen de çevre faktörlerindenkay

-naklanmaktadır. Süt verimineözgü kalıtım derecesinin 0.13-0.54 (Sönmez veKaymakçı, 1987),0,15-0,60 ( Ak-çapınar, 2000) gibiyüksek düzeylerdeolmasıbu yönde

.yapılacak seleksiyonla ilerleme sağlanabileceğini gös -terir. Irklararasındaki süt verimifarklılıklarınınbüyük o l-masıgerek yeniırkıarın oluşturulmasında, gerekseyerli

ırkıarı niyileştirilmesinde yararlanılmaktad ı r.

1.2. Yaş : Hayvan erginlik çağına ulaşıncaya

kadar,yaşın ilerlemesiyle birlikteyıllıksütveriminde bir artışmeydana gelir.Erginlikyaşıen yüksekyıllıksütv e-riminin elde edildiği yaş olarak tanımlanabilir. Bu yaş

ırka ve bireye bağlı olarak koyunlarda 4-6 yaş a ra-sındadır (Yalçın, 1981). Koyunlarda süt verimi ilk do-ğumdaendüşükseviyededir.Yaşlabirlikteartarak ko -yunun verim yönüne göre genellikle 4 yaşında en yüksek seviyeyeçıkar,4-6yaşlar arasıyüksekseyreder

ve daha sonra düşmeye başlar. Etçi ve yapağıcı ko -yunlar 5-6 yaşlarda damızlıktan çıkarı lırken sütçü k o-yunlargenellikle7-8 yaşına kadar damızlıkta kullanılır

(Sönmez ve Kaymakçı 1987; Akçapınar, 2000) .Yı ld ız

veYı ldız(2002),lvesilerdeyaptı klarıbirçalışmada5y a-şındaki koyunları n diğer (2, 3, 4) yaş gruplarına göre hem daha yüksek sütverdiği hem de daha uzun lak -tasyon süresine sahip olduklarını bildirmişlerdir. Ko-yunun yaşının süt verimine etkili olduğu çeşitli araş­

tırmalarta da ortaya konmuştur (Vani ı ve ark, 1984; Akbulut, 1989; Demir,1991;Dağ, 1996:Cardellinove Benson,2002).

1.3.VücutKondisyonu: Vücut kondisyonuiyiolan koyunlar,zayıf olanlara göre dahaiyilaktasyonsüt v e-rimine sahiptirler. Kuzulamadan önceki yetersiz bes -leme sütveriminde%50'ye varan birazalmayasebep olabilir. Laktasyonun ilk 2-3 haftası içinde herhangibir zamanda yapılan yeterli ve dengeli bir besleme ge -nellikle normal süt verim eğrisine ulaşmayı sağ­

lamaktadır. Laktasyonun ilk 4haftasındabeslenmeye -tersizliğinin devam etmesinin getirdiği olumsuz etki, ileride uygulanacak iyi bir besleme ile telafi edi -lememektedir Gerek yavrularının doğumu sırasındave gerekse laktasyon boyunca beslenme durumu kötü olandişilernormal beslenenlerden önemliölçüdeaz süt verirler(Akçapınar,2000).

Koyununcanlıağırlığıile süt verimiarasındapozitit korelasyon vardır (AI-Saighve AI-Khauzai, 1991).Ko -yunun sütçülükyönündendamızlık olarak seçilebilmesi için akrabalarının (ebeveynlerinin, kız kardeşlerinin ve kızlarının) süt verimi iyi ve kendisinin laktasyon sü-resininuzun vesütverimimiktarının yüksekolmasıge -rekir.Ayrıca analık iç güdüsü zayıf, kuzularını iyi em -zirmeyerı, yağlanmış,et memelive memeyapısıbozuk koyunlardamızlığauygundeğildir(Akrnaz,1998).

1.4. Beslenme Şekli veYemin Niteliği : Bir koyun işletmesinden optimum verim alınmasının ana

ko-Koyunlarda Süt Verim Özellikleri.•.

şullanndan biri işletmedeki koyunların verim ve

ya-şamapaylarıileilgiliihtiyaçlarıgöz önünealınarak ras-yonel bir şekilde beslenmeleridir. Koyunlarda bir ye-tiştirme dönemi içerisinde en fazla besin maddesi

ihtiyacı olduğu dönem laktasyon dönemidir.Koyunun yem tüketimi laktasyonun ilk 2-3 haftasında %20-50 kadar artar ve dahasonraazalır. Laktasyonunilk dö-nemlerinde besin madde ihtiyacının karşılanamadığı

durumlarda süt üretimiiçin vücuttakidepolardan har-cama yapılı rve bunabağlı olarakbirağırlıkkaybı şe­

killenir.Laktasyonunilkhaftasındaortayaçıkanbu ka-yıplar%5'igeçerse sütverimiolumsuzetkilenebilir.Bu nedenlehayvanlarındoğumdaiyi bir kondisyonasahip olması ve doğumdan sonraki 1-2aylıksürede çok iyi beslenmesi gerekir(Akçapınar,2000).

Taze, genç ve besleyiciotlar koyunlarda süt üre-timiniuyarıcıetkiyaparken meradakiatlarınkalitesive

koyunların tükettikleri ot miktarı da süt verimini et-kilemektedir(Snowder ve Glimp,1991).

1.5.Kuzulama Mevsimi: Genelolarak kuzulama mevsimirı etkisi, beslenme, meraları n durumu, çevre sıcaklığı ve nem gibi faktörlerin ortak etkileri sonucu oluşur (Vanlı,1983;Akçapınarve Özbeyaz,1999).Yıl­

dızveYıld ız (2002)Ivesiler üzerineyaptıkları biraraş­ tırmada kuzulama zamanının laktasyon süt verimine ve laktasyon süresine etkisinin önemli olduğunu bil-dirmişlerdir. Aralık ve Ocak aylarında kuzulayan

ko-yunlarınlaktasyon süreleriarasındaönemlifarklılık

ol-duğu saptanmış,aralıktan sonra kuzulayankoyunların

laktasyon sürelerinin daha kısa olduğunu bil-dirmişlerdir.

1.6.Doğumtipive emen kuzusayısı :Sütverimini etkileyen faktörlerden biridedoğumtipive emen kuzu

sayısıdı r. ikiz doğuran koyunların daha yüksek mik-tarda süt vermeleri, ikizlerin daha fazla süt emmeleri ileilişkilidir. lkizlerirıetkisiyleyüksek orandasalgılanan süt, laktasyon içinde de sürekliliğini devam et-tirmektedir (Sönmez ve Kaymakçı, 1987). Lak-tasyonunilk 2ayındagünlük ortalama süt verimitekiz ve ikizanalarında 1.5 kg, 1.0 kg,üçüzanalarındaise birazdahafazladır.Cardellino ve Benson (2002), ticari birsütçükoyun sürüsündeyaptıklan çalışmada günlük sütveriminitek kuzulu 1 ve 2yaşlıkoyunlarda 2,56ve 2,63kg; ikiz kuzulu 1 ve 2 yaşlı koyunlarda 2,73 ve 3,47kg olarakbildirmişlerdir.

1.7.GÜnlÜk Sağım Sayısı: Sağım sayısı ile iki

sağım arasındaki aralık, günlük süt verimini et-kilemektedir. Üç sağım, iki sağıma oranla süt verimi %5-23 düzeydeartırmaktadır (Kaymakçı ve Sönmez, 1987). Sık sağılma ile meydana gelen bu artışlar, memeiçibasıncındahasık düşürülmesinebağlıolarak sütsekresyonunun dahakolayolmasınıve daha uzun sürmesinisağlamaktadır (Yalçın,1981).

Kuzuların analarını emmesi sütün salgılanmasını olumlu yönde etkilemektedir. Diğer taraftan koyunları

sağmanın da süt verimini artırdığını , bunun da süt ve-riminin" yüksek olduğu dönemlerde kuzuların memeyi tam olarak boşaltamaması ile ilişkili olduğu bil-dirilmektedir (Sönmez ve ark, 1976). Kuzuları erken sütten kesilen ve sağıma devam edilen koyunlarda eldeedilensütmiktarı dahafazlabulunmuştur(Akmaz ve ark,1992).Keskinve Biçer (2000), ivesi koyunlarda

emiştirmedönemindegündeteksağım uygulamasını n kuzugelişiminiolumsuzetkilemediğinive bunailaveten

işletmenin süt üretimini ve karlılığını artırdığını

bil-dirmişlerdir.Altınve Çelikyürek(1996) de sütten kesim öncesi süt verimi üzerinekuzu büyütmeyönteminin et-kisinin önemli oldUğunu, bu dönemde tek sağım

uy-gulamasının pazarlanabilir süt verimini önemli ölçüde

artırdığınıtespitetmişlerdir.

1.8. Laktasyon Süresi : Koyunlarda süt verimini belirleyenbazı kriterlervardır. Bunlar, laktasyon süresi, günlük sütverimi, laktasyon süt verimive maksimum sütverimidir (Küçük, 1995,Boztepe veark,1998). Em· zirmevesağımyöntemlerinindelaktasyon süresine et-kisiönemlidir(lnaı,1983).

Koyunlarda laktasyon süresi;yerli ırkıarda 3-5ay. etçi ırkıarda 3-4 ay , sütçüırkıarda ise 7-8 ay kadardı r

(Akçapınar,1984;Akçapınar,2000).

Merinoslar üzerindeyapılan bazıaraştırmaların so-nuçlarına göre laktasyon uzunluğununsütverimine et-kisiönemlibulunmuştur (Akmaz ve ark,1991;Akmaz, 1994).

Türkiye'de değişik koyun ırkıarı üzerinde yapılan

araştırmalarda; laktasyon süresi merinoslarda bir ça

-Iışmada 109 gün (Özsoy veVanlı, 1986),diğer bir

ça-lışmada ise 151 gün (Akmaz, 1994), Akkaramanlarda 130.3-146.9 gün (Odabaşıoğlu, 1983),Ivesilerde 166-210.2 gün (Odabaşıoğlu, 1983), imroz koyunlannda 237.4 gün (Yalçın ve ark, 1980), Sakız ırkında 154.5 gün (Akcan ve ark, 1988)bulunmuştur.

Süt Verim Kontrol Yöntemleri : Süt verim kont-rollerinde 4 yöntem kullanılmaktadır (Düzgüneş ve Eker, 1955; Özcan 1999). Bunlar;

1. Hollanda Yöntemi 2. lsveçYöntemi 3. Vogel Yöntemi 4. Trapez Yöntemi

1. Hollanda Yöntemi: Laktasyon süresi boyunca belirliaralıklarla yapılankontrolsağımlarındaneldeedi· len verimlertoplanır, kontrolsayısına bölünür.Böylece elde edilendeğer laktasyon boyunca günlük ortalama verim olarak dikkatealınırve laktasyon süresi içindeki

ŞAHl .AKMAZ

günsayısı ileçarpılarak laktasyon süt verimi bulunur. Hollandayönteminin formülü;

n

X=

i

kıınx L

n

=

kontrolsayısı

kı=Herhangibir kontrolde hesaplanan süt verimi 2. Isveç Yöntemi: isveç yönteminde, laktasyon süresi,eşit uzunlukta kontrol dönemlerine (periyotlara)

bölünür (1,2, 10,11, 12). Her periyodun

müm-künolduğunca ortasındakibir gün, verim kontrol günü olarakalınır. Her periyoda ait kontrol gününde elde edilen verim periyot içindeki gün adedi ileçarpılarako periyot da ki verim bulunur. Her periyot için böylece hesaplanan verimlertoplanaraklaktasyon verimi tespit edilmiş olur. Hayvanın doğurduğu gün ile ilk verim kontrol dönemiarası, birinci periyot kontrol aralığını verir. Koyunun kuruyaçıktığı aydaki son kontrol tam olarakalınır.

n

x

=a x

i

k_ı- (a12-A)k_ı k_ı:ilk kontrol süt verimi n

=

kontrolsayısı a =Kontrolaralığı

A

=

Doğumtarihi ile ilk kontrol günüarasısüredir.

3. Vogel Yöntemi: Bu yöntemde kontrol

gün-lerindeki günlük süt verimi ilgili kontrol dönemi içindeki günsayısı ileçarpılarak kontrol dönemleri ile ilgili süt verimleri elde edilir. Kontrol dönemlerinin toplamı da hayvanın laktasyon süt verimidir. Kullanılan en pratik ve kolay yoldur.

n X

=

a x

i

k1

4. Trapez Yöntemi:Bu yöntemde bir kontrol gü-nünden onu takip eden kontrol gününe kadar geçen süre bir kontrol dönemi olarak alınır. Her periyodun baş ve sonundaki kontrol günlerinde elde edilen ve-rimlerinortalaması o periyot içindeki gün adedi ile çar-pılaraksöz konusu dönemdeki verimhesaplanır.Diğer dönemleriçin deaynı şekildehesaplanan verimlertop-Ianır.Ilk kontrol dönemi verimi, ilk kontrolde elde edilen verimin. kuzulama gününden (kuzulama günü hariç) ilk kontrol gününe kadar geçen günlerinsayısı ile

çar-pılarak hesaplanırveyukarıdakitoplamaeklenir.

n

X=kı

x

A

i

k1+(kı+ 1)

x

a 2

Koyunun laktasyon süt verimini etkileyen en

önemli faktör, kontrol aralığıdır. Kontrol aralığını kü

-çültmek için kullanılacak zaman ve para çoğunlukla

bundansağlanacak yararı karşılayamaz. Bu nedenle

hayvan ıslahında kısa süreli verim kontrollerinden de yararlanılmaktadır. Bu yolla hem kontrolmasrafları aza l-tılmakta, hem de generasyonarası süreazaltılarakge -netik ilerlemeartırılmaktadır.

Süt Verim Kontrollerinin Yapılışı: Süt verim kont -rolleri, süt veriminin artırılmasına ilişkin seleksiyon ça -lışmalarına veri temin edilmesi ve sütkoyunculuğunda damızlıkseçiminde kriteralınması açısındanönemlidir. Süt verim kontrolleri sürünün,işletmeninve bireyinger

-çek verim seviyesinin bilinmesini sağlar. Bunun

so-nucunda birey. familya,sürü,işletme,bölge ve ülke dü-zeyinde üretimin miktar ve kalitesi üzerinde güvenilirve faydalıbilgilerelde edilir.

Süt verim kontrolünün, entansif et tipive özellikle süt tipi koyunculuk işletmelerinde yapılması gereklidir. Süt tipi işletmelerde koyunlar öncelikle sütü için ye -tiştirilmektedir. Et veet-yapağı tipi koyunculuk yapılan işletmelerde, kuzu üretiminde karlılığın önemli un -surlarındanbiri de anakoyunlarınsüt verimlerinin,fazla sayıdayavruyu besleyebilecek durumdaolmalarıdır.Bu nedenle, et ve et-yapağı tipi koyunculukta da süt ve -rimini belli seviyede tutmaaçısından da süt kontrolleri yapılmalıdır.

Süt verim kontrollerininyararlarını kısaca şöyle sı­ ralayabiliriz;

1.Damızlık adaylannın süt verim kabiliyetleri (da -mızlık değeri) kolaylıkla tahmin edilebilir. Böylece da -mızlıkseçiminde subjektif kriterlerdeğil, objektifkriterler kullanılır.

2. Sürü ve işletmedeki düşük verim kabiliyetli b i-reyler saptanarak ayıklama yapılabilir. Böylece iş­ letmeninkarlılığı artırılabilir.

3. Hayvanlar gerçek verim kabiliyetlerine göre ras -yonel olarak beslenebilir.Verdiği süt kadar yemalması sağlanır. Böylece genetik kapasitenin optimalşartlarda ortayaçıkması sağlanmışolur.

4.Işletmeve sürüdedevamlı yapılan kontroller ne-ticesinde mastitisin erkenteşhis ve tedavisi yapılarak verim yönünden ekonomikzarar en aza indirilebilir.

5. Hayvan yönetimi daha teknikyapılabilirve ye· niliklerteknik etemanlanadevamlı olarakişletmeve

ye-KoyunlardiıSüt \'ıorimÖzıollildıori...

tiştınciye akıanhr.

ro

veı1ml kontrolübir

kOY1nJn.

biriaktasyon

sü-resince nekadarsütVerdi{Pnianlamakiçiı yapıbr.Bu

amaçla

çeŞdO yöntemle< uyyıJanır. SÜI

verim

konı·

rollerine kUZUIarnadan yaklaşık 1·2hat1a

sonra

baş­

ıamrve lak1asyonun sonuna kadardevamedilir.

Kont-rol gUnÜnden birgüıöece kuzularanaıanndan ayrılır

ve

kontrol günüemzıntmez.

Koyun

sabah

ve

akşamiki

defasaOılırvesaQılanSOt mikiankoyunun günlü<

süt

venrni olarak kaydedilir. Kuzulann

süt

errme dO-nemIenndeanalanndanUZtı1süre ayn kalmamalanve sırese girmemeleri için, kontronar iki gCınde de

ya.

pılabilir. Bunun için 1. günü sabah, 2. günOakşam

saQım yapılırvebu ikisaOım toplamıgünlük süt verimi

olarak kaydedilir.AncaksaQımsü releriarasında

geçen

sürenin 24 saat oımasına dikkat edilir.

OmeQin

kcot-mIIer 15 günde bir yapılıyorsa. kuzular 13.

gün

saat

18'de analanıldan ayrılır. 14. gün sabah saaııerinde

saQım yapılır. 15. gün bir oııceki günün sabah

sa-gımınınt:ııtt9

saatle

.

kuzularanalanndanayrılır

ve saat

18'00 koyuıiar saQıhr. Bu iki saQımın toplamı günlOk

sütveıimlOlarak kaydedilir.

SÜI kOnırOOeri haflada. ,5

günde

veyaayda bir

yapılabilir. Kontrol gUııIeri sabah

ve

akşam sa

-~'"""nnoa. koyurdan sa{plan

süt

OIçCAür

ve

gÜnIUk

st.<

veıirni rrlktan tespit edilir.KoyuıcIan elde edilen

gen.

lüksütmiklan,kontrolü ne kadararallldar1ayapdryorsa

onuıia

çarp

ur

.

süı kontrolleıiniı

belir1ef'dOi

aralıklarla.

hayvankuruyaÇıkıncaya kadardevamedilir.

Ek1e

edi·

Ien veriler eldemeli olarak toptanır.

BOY1eCe

Iaktasyon

süresi nce bir koyurdan elde edilen süt miklan

be-Iirlen ir.EQer sütünbileşimine ilişkin anafızlerde (sütte

yaQ.kuru madde, protein vs.oranla n) banrlenmek

is-teniyorsa sabah ve akşam sütlerinde n alınan

nu.

muneler laboratuara gönderilir.Laktasyon boyunca süt

numunelerinin verilerininortalamalanalınırve sütünbi

-leşimi hakkındabilgiedinilmişolur.

Süt kontrolleri bir işletmede her gCrt yapılabilir

ancak bu yöntem zamanalıcı vepahalıclır. onun için

süt kontrolleriikiaynşekilde yapılabilir.

1.

Do\)umla

başlayan soLkontrolleri

2.

sütten

kesimdensonrayapılansoLkontrolleri ı:>oouı'ia başıayan süt verin kontrolleri

uy-guıamas,3şel<ide yap"ır

(Özcan

1999) :

a.

sabah

saoımı : Bu tip süt verim kontroü'ıde

koyun 0QIeden

sonra

kuzulanndan ayrı

meraya

gider

ve akşam

merada

geceier. Ertesigtil kıJşk.ık vakb

kOYUn

meradan dOner ve koyunda süt kontrolü yaır

mak amacıyla sagım yapılır. Kontrol sonrası kUZtJar

anaIanna verilir.Busafjımdaeldeedilen süt,iki ileçar

-pılarak24saaııiktoplam sül miktan bulunur.Sakırcası

sabahSÜLÜleakşam sütıilün eşit a1lnarrıarrasıdır.

b.Lkiıdi saoımı : Bu ~

süt

verim kontrolüdaha

çok kış aylannda yapımakladır. Kış aylanndaki

dO-~.... koyun. me<ada

gece

kalamaz.Budun.mda

koyuı.sabah

meraya

gider.kuzu

a0

11da

kalır. Koyun

meradan dOrÜLCe ikinci vakti kontrof saQımı yapılır.

SaOım sonrası kUZt.Jtar anaıanna veriir.SaQırrda elde

edilensütmik1aniki ileçarpılarak24 saallik toplam SUL

miktanbUı.nJr.

c

.

AJmaşık ~ım : Kontrol saQU'nan bir gOn

akşam. bir gün sabahyapılıp, bu iki süt verimini

top-layıp,24saatlik toplamsütverimmiklan bulunur.

SütKont rolleri Ile Ilgili Kavram

ve

Tanımlar

SCın:ı:Aynıırktanhayva nlan nOıuşturduğubirgrup

hayvandır. Farklı ırklarveyagenotipleraynı sürüdebiJ. lunabilirancaktıunıarayndeQer1endirilir.

SarPıal koyuı : OoOum yapmıŞ

ve

süt salgısı

devamedenhayvandır.

Kontroı GClıündeki süt verimi : Bir gCııIük (24

saat)veı1mlkapsamaktad".ÖmeQinsabahsaat 05.00

de kontrolyapıldıysa. akşamkontrolUda 12 seatsonra saatH.rodayapımaltdır.

Kortrol periyotIannın UZı.rıIL..9,J

:

Pratikte kontrol

penyoııan bor hatıadan iki

aya

kadar oog;şmel<Iedir.

Kontrol periyoitan.. """""" old~ kadar

ge-rişletrr<ık swetiyieiaktasyon

devam

''''''

rııiJrmin

ol-dUQU kadarazsayıda konttoi saOıml yapmak ve böy

-lece Işletme masraflanm azaIbTlak üzerine yapılan

bütüı araştırmalardakontrol _{sayısı azaldıkça} bunlara

dayanılarak hesaplanan verirTVefe nazaran gös.

terdilderihatalannarnlQıtesp itedilrriştir

Ko ntrol aralığı : Birbirin i Izleyen iki kontrol günü

arasındaki süredir. Kon trol sağımlannda genellilde 24

saatlik verimtesp itedilir.Kontrol gün ündekiıık sağımla

bir Onceki kontrol gürlOndekl

son

saQımın arasındaki

süreyiuzatmak

veya

bironcekisaQıml

tam

olarak

yap-mamak sonuca etki edebilmektedir. iki sağım ara

-sındakislıi'eniluzunluQu ilesütvemiarasındasıkıbir

ilişkibulunmaktadır.

süt Kontrolleri:süt verimkontroierigenelolarak

iakıasyonsliesincebelirtiaralıidarladevam eder.

son

kontrolgUrÜverimin miklani&etayinedi1ebılir.

ro

öme{p

:

SÜIÜn içemiş old~u besinklım­

ponenlleri

(yao.

proten,

kuru

madde

vs

.

).

için

sabah

ve

akşam süllerindenbeliı1i bir mlctar (en az50 g) alınır. BuBıınanl"UT'ULesağııansütüiyi temsiletmelidir.

Laktasyon sırası : KoytJr'iann btiulc1JIdan lak·

!asyon (1, 2. 3.• •...6) dur.

Ko;wtann

yaşı ile

biriikle

yazılmaııcıır. Çlrıkü suL verm ile Iaktasyonsırası ara

ŞAH! ,AKMAZ

Laktasyon süresi : Süt kontrollerinde doğumla başlayıp, koyunun 50-100 g verdiği zamana kadar sürer. Laktasyon süresi süt tipikoyunlarda 8-10 aya

göre ayarlanmalıdır. Ömeğin bir koyun 1 Ocak 1998

tarihindedoğum yapmış ve 5Ağustos 1998 tarihinde desüttençıkmışolabilir.Bu koyununlaktasyon süresi

5.8.1998-1.1.1998 =7 ay 4 gündür. Ancak bu süre for

-mülyardımıile de bulunabilir. Formülü: L = n x a- (a /2-A) n

=

kontrolsayısı a

=

Kontrolaralığı

A

=

Doğumtarihi ile ilk kontrol günüarasısüredir. Laktasyon verimi : Sağım dönemi boyunca ko-yundansağılanve hesaplanan sütmiktarıdır.

Kuruda kalma süresi :Koyunlarınkuruyaçıktıkları

günile birsonrakikuzuladıklarıgünarasındakalansü

-redir.Genelolarak koyunlarda 5-6aydır.

Servis Periyodu: Koyununkuzuladığıtarih ile tek-rargebe kaldığı tarih arasındakalan süredir.Yılda bir defa kuzulama durumunda 7 ay (12-5), ikiyılda 3 ku

-zulama söz konusu ise uygulanan kuzu büyütme me -totlarınagöre1-3aydır.

Kuzulama aralığı : Birbirini izleyen iki kuzulama tarihiarasındakisüredir. Bu süreyıldakuzulamasayısı

ve uygulanan kuzu büyütme metotlarına göre 6-12

aydır.

Gebelik süresi : Koyunlarda gebe kaldığı sap-tanan sonaşımtarihiiledoğum yaptığıtariharasındaki

süredir.

Sütün ölçüsü: Süttartılarak g veya ölçülerek ml olarak bulunan miktardır. 50-100 gduyarlı tartı tercih edilmelidir.

Kayıt: Bulunan sütmiktarlarıher koyunun pedigri

kartınaveya süt defterineişlenmelidir.

Hatanınölçülmesi:Süt verim kontrollerinde mey-dana gelen hatalar; Kontrolsağımları arasındaki süre (kontrolperiyotlarının genişliği), Kontrolperiyotları i çin-de kontrol gününün başta, ortada veya sonda oluşu,

ilkve son kontrolperiyotlarının çeşitliuzunluktaolması, Kontrol sağımlarında elde edilen verimlerden

lak-tasyon süt veriminin hesaplanma şekli,Kontrollerin 24

veya 48 saatlik süre için yapı lması ndan

kay-naklanmaktadır. Bunların yanında hayvanın aldığı su ve yemmiktarıve kalitesi vb çevreetkilerigibi olumsuz

etkilerden kaynaklanan tesadüfi hatalarda

bu-lunmaktadır.

Sonuç

Türkiye'de koyun yetiştiriciliği ekstansifşekildeve meraya dayalı olarak yapı lmaktadır. Ancak tarımda

makineleşmeveentansifleşme,koyunyetiştiriciliğiiçin

çok gerekli olan mera imkanlarını önemli ölçüde kı­ sıtlamıştır.Bu nedenle merayadayalıyetiştiriciliktehay -van sayısını arttırmak yerine, hayvanları n genetik ka

-.biliyet ile kapasitelerini yükseltmek ve entansif yetiştirme şartlarını uygulayarak birim hayvan başına düşenveriminartırılmasıgerekmektedir.

Süt veriminin ıslah ında izlenebilecek yollar diğer

verimler1e ilgiliözelliklerdeolduğu gibi,çevreşartları ve

genetikyapının iyileştirilmesi yoluyla sağlanabilir. Mev

-cut çevreşartlarındadaha yüksek verimgösteren

hay-vanlarınveya bu hayvanlara aityavrularındamızlığaa

y-rılmasıolaraktanımlayabileceğimizseleksiyonunbaşarı

derecesi, hayvanların seçimindeki isabet derecesine bağlıdır.

Sonuç olarakverimkontrollerininseleksiyona hi z-met eden biruygulama olması verim kayıtlarının öne -miniartırmaktadır.

Kaynaklar

Akbulut Ö (1989) lvesi x Morkaraman melezierinin önemli

verim özellikleri üzerindearaştırmalar,Ata.Üniv.Zir.Fak.Zo

-otekniBölümü,Yüksek Lisans tezi,Erzurum.

Akcan A, Özbeyaz C,Aydoğan M, ÇetinO, ÇınarK (1988)

Antalya-Bozlepe 'deYetiştirilen SakızSürüsünde Bazı Verim

ÖzelliklerininIncelenmesi,TÜBITAK,DoğaTürk Vet. Hek.ve

Hay.Derg. 12 (2) 99-112

AkçapınarH(1996) Türkiye Koyunculuğunun Geleceği Hak

-kında Görüşler,Türk Vet,Hek,Derg.,Cilt 8,sayl:2,15-17

Akçapınar H (2000) Koyun Yetiştiriciliği Ders Kitabı, Ismat Matbaacılık,Ankara

Akçapınar H, Aydın ı, Kadak A (1984) Morkaraman Ko

-yunların Özel BirışletmedeKuzu ve Süt Verimleri,A.Ü.Vet.

Fak. Derg.,31 (1)114-126

AkçapınarH,Özbeyaz C (1999) Hayvan yetiştiriciliği lemel

bilgileri,Kariyermatbaacılık.Ankara.

Akmaz A(1994) Konya MerinosuKoyunlarındaSüt Verimive

Süt VerimineEtki Eden Faktörler.Hay.Araş. Derg.,4,1; 5-8

Akmaz A (1998)Koyun YetiştiriciliğindeSürü Yönetimi,Ö

ğ-renciDersNotları,S.Ü.Vet.FakYayınları

-Akmaz A, Akçapınar H, Kadak A, ınal ş (1991) Gebeliğin

Son DönemindeFarklıDüzeyde BeslemeninKonya Merinos

KoyunlarındaSüt Verimi ileYapağıVerim ve KalitesiÜzerine

Etkileri, TÜBITAK,DoğaTürk Vet. Ve Hay.Derg., 15(2):

229-240

Akmaz A, Kadak A, Tekin ME, Deniz S, Nazlı M (1992)

Konya Merinoslarında Farklı Dönemlerde Sütten Kesmenin

Kuzularda Büyüme ile Koyunlarda Süt ve Yapağı Verimine

Etkileri, Hay.Arş.Derg.,2 (2) 1-7

AI-Saigh MA, AI-Khauzai AAD (1991) Possibilities of pre

-dicling total milk yield and lamb weaning weight from partial

milk yield and weight of ewes and their lambs at differenl

Koyunla rd aSü ı verınıÖ«lIikleM...

A1lln T,Çelikyürek H (1996)Karınıı siitie kuzu t:ıUYUtrnenin

koyunlannsütverimine et\Qsi,YYUZirFakDerg.6 (1):1

73-184

Anonim (2003) httpjl wv.w.lao.org, Erişim Tam:

22.04.2003.

Arıtüf1( E, Akçapınar H, Aydoğan M, BayrakS(1987)Ka

-rayakaKoyun Irkının Melezierne ile Islahı, Qo?)a T.Velve

Hay.Derg.,11,1,1-6

Bafu S (1962 ) Koyunculuğun esaslan, Ankara

Oniv

.

Vet.

Fak.yayınlan136,Ankara

BoztepeS,Öztürk A, Dağ B,'roncceA, Par1atSS (1998)

Akkaraman,IYesivelvesıxAkkaraman melezi (F1xG1)

ko-ytnIann süt verim Ozellikleri,

so

Ziraat Fak Oerg, 12

(17):140-147.

Can:lellıno RA,BensonME (2002)ladatıoncurvesct

com-mercıalewesrearingIarrbs,J.Mm.Sci.8023-27.

Dağ B (1996)TlGEMGOZIÜTanm Işletmesinde yetiştirilen

Akkaraman ve

ivesi

süriılemde süt veyapağı verimi ö

zel-lıklerini elkileyen bazı laktöı1erin parametrelerinin tahmini,

SÜ FenBılimlefiEns,ZoolekniABDDokI:oraTezi, Konya

Demir H, Başpınar H (1991) KMlCık koyun ınanın

yan-entans~ koşullardakl verimperformansı: 2. Koyı.n1arda döl

verimi,süt verimi,canlı ağırlıkveyapağıözeDilden, Istanbul

VeterinerFakültesiDergisi,17,2:13-24.

Düzgüneş O, Eker M (1955) Kontrol Sağımlannda. En

UygunAralık,

A.O

.

Ziraat Fakültesi 1955YıUığFasiküll'den

aynbasım

ınalY (1983) ÇukurovaHarası lvesi KoymIanndaSüt

Ve-rimiile IlgiliBirAraştırma. UzmanlıkTezi,Ankara

Kaymakçı

M.

Sönmez R(1992)KoyunYetiştiricil9.HASAD

Yayıncılık,Hayvancılı kSerisi, Istartlul

Keskin M,BiçerO (2000)FarklıbOYÜLmesistemlerinin

ivesi

koyuriannda kuzugelişimiveişletme k.aı1llığınaelkileriOıe­

rinebır araştırmaMKUZiraatFakültesiDerg,S (1-2),4~56.

KOçOkM.(1995)Akkaraman,Alman SiyahBaşlı(ASB) Etçix

Akkaraman meleziFl Koyunlannın süt Verim ÖZelliklerinin

Karşılaştınlmas ı,DoktoraTezi,Ankara

DdabaşıoğluF (1983) Motkaraman, Akkaraman ve lvest

Ko-yunlannın süt Verim Özelliklerinin Karşl!aştın1masI, Doktora

Tezi

Özcan L (1990) Küçükbaş hayvan yetiştirme ii (Koyun ve

v~i

Oretimi

ÇukurovaOniversitesi,ZiraatFakültesi Ders

kitabıNo:G-1063.baskı,255-266

Özsoy MI{,_VanlıY (1986)Menncs,Motkaraman ve Lvesi irk·

ianile Bunlanniki veüçirkMelezierinin Verim Olelliklen Ba

-kımından Değerierıdirilmesi, DoğaTVH.Derg.,10(2);1

78-190

Sl1OWderGD,Gi~HA(1991)inttuenceolbreeo. number 01

suclding latrbs, and stageof lactation onewemilkproduetion and iarnbgrowtlıunderrarıge condiliorıs,A.BA59 (7) 4801 Sönmez R,Kaymakçı M(1987)Koytaılarda DOI Verimi,E.

O.Zir.Fak.Olset8asımevi ıZmir,72-78

Vanlı Y (1983) Atafüf1( ÜrWversıtesi MOl1<araman sürüsünde

yapa{ıı ve süt verim Ozelüklerinin f~k ve genetik

pa-rametretahminleri,Atatürk Oniv'[jrFakDerg,14,3-4;91· 104.

Yalçın

ec

(1981)GenelZOOlekniDersKıtal», lstanbut

Univ

.

Vet.Fak.Yayınlan1lstattıul

Yalçın BC (1988).ÖzefZootekni_(Koyıxı vekeçiyetiştirme)

dersrcuan.fsuınbulOniv.Vet. Fak. Zootekni AnabilimDalı , Istanbul.

Yalçın BC,ÖzcanH,Evrim M,AltınelA (1980)lmrozKoyoo Irkının Yan EntansitKoşullardaki VerimPerformansı, II.Döl

Verimi,SütVerimiveYapağıÖzellikleri,1.0 .Vel Fak.0eIg.6

(1 -2)11-21

YıldızA, YıldızN(2002)CeylanpınarTanm IŞletmesi'nde ye-tiştirilen lveeı koyunlannı nSOLverimi veIaktasyonsüresi.YYÜ