Mesnevilerde Mektup Tarzı Anlatım

Ilmi Araştırmalar 13, Istanbul 2002

MESNEVİLERDE MEKTUP TARZI ANLATlM*

H Dilek BATISLAM**

Corrcspondaııce S(ylc in Ronıances

Dcspıtc a grcat number of st1 1dıes have bccn avaılable ın romance form, the letter passage of roınanccs have not been studıcd ın detaıl yet Lctter passages ın roınanccs are ıntcrestıng as they contaın a certain la,nguage and expressıon style and have soınc ınfornıatıoıı pertamıng the tradilion of correspondaııcc style In thıs study. contaııı lcttcr passages of the sıx dıffcrent romaııces V·illl be ınvestıgatcd in order to explore the slıape and conteııt of the passagcs Besıdcs ıt wıll be tned to examınc the placc of correspondance st_vle and ı ts contrıbutıoıı ın roınances wlııch appcar in dıvan poctry from tıınc to tııııc

Kcywords Roıııance. lcttcr. corrcspondaııcc exprcssıoıı, dı van poctry

Dı van edebi) atı nazım şekıllerınden bın olan mcsnevı nazım şeklının özellıklerı. tarıhı gelışımı. edebıyatıınızda sık kullanılan ınesncvı konuları vb gıbı mesnevilerlc ılgılı çcşıtli konularda çok sayıda araştırma yapılınıştır1 Mesnevı

çalışmalarmın bır kısmında mesnevılerdekı mektup bolumlerınden soz edılmiş, bır ınotıf olarak karşılıklı mektuplaşmanın mcsıievılerde yer aldığı söylenmış ancak ayrıntılı olarak bu bolumler üzerınde durutmamıştır Mesnevılerde bulunan mektup bölümlerı yazı ldığı dönemın mektuplaşma geleneğine aıt bılgilcr, inançlar ve çeşıtlı halk kulturu oğclerı konusunda bılgı vermeleri açısından ayrıca

* V ll Mılktkr _{Aıası Turkolop Koııgn:sı 'ııJe sunulan hı!Jın me tm} nın _{go;deıı geı;ınlmış ve} genışletılınış şeklıdır

* * _{Çukurova lJıııvı:rsıtcsı Fcıı-Edehıyat Fakultesı}

l Mesnevılcr konusunda yapılmış ı;alqınalar hakkında ayı ıntılı bılgı ı ı; ın !:lk; _Fatımı S Kutlar, "'Mesnevı Nevını �ekime Oeııel Hır !3akı� ve '1 urk l�dchl\:ıtında Mesııevı J\ra�lınnalanvla flgılı Bır I<avıuıkı;a Deıı.:mcsı .. _ Haı;ettepe Uıııv.:ı,ıle'ı "dclııyat Fcıkultesı lurk Dılı ve Edchmıtı

Boluımı Turk 8ilıg J)erg1sı, S l. J\nl 2000.' 102-157. Erdoğan Uludağ. '"Mesııevı Araştırımıhuı Bıhlıvografyası··. Mutefernka S 7.(Gu;�), Ist l '!95. s _{()5-85. Isnıaıl} Un ver, _{"Mesnevı", Twk Dılı} Dergw Tur/, Şnn Ozel Say1sı II (Dıvan Şım) S 415-417. _{Ank ,Teımnuz-Evlul} 1986, s 430-563

18

_{DİLEK BATİSLAM} değerlendirilmeleri

gereken bölümlerdir Bu bolürolerde

kullanılan

dil ve üslup da

bilinen mektup

dıli

ve üslubuna benzer nitelikler

taşıması

ve mesnevilerin

diğer

bölümlerinden

farklı anlatım özellıklerİne

sahip

olması dolayısıyla

ilgi

çekicidır.

Dıvan edebıyatında

önemli yer tutan

mesnevılerın çoğunda anlatımın

bir

parçası

olarak

değişik ıçerik

ve tisluba

sahıp

mektup

böhımlerine

rastlamak

murnkündür.

Ömeğin· Mehmed'ın Işk-name, Şeyhoğlu Mustafa'nın Hurşıd-name,

Mes'ud bin

Ahmed'ın

Süheyl u Nev-bahar,

Hamdullah Hamdi'nin Yusuf u

Züleyha,

Cem Sultan

'ın Cemşfd

ü

Hurşfd, Behiştl'nin

Leyla vü Mecnun,

Şeyh!'

nin

Husrev ü

Şırın. Taşlıcalı Yahya'nın

Yusuf

u

Zuleyha,

Fuzı1Irnın

Leyla vu Mecnun

ve

Şeyh Galıp' ın

H

us n

it

Aşk mesnevılerınde bırbinnden farklı

üzellikler

taşıyan

mektup

boltimlerıne

yer

verılmıştır.

Butun bu

ınesnevılerdekı

mektup

böliımlerını değerlendırınek

makale

sınırlarını aşacağı ıçın bız

bu

yazımızda dıvan edebıyatı dönemı ınektuplarınm özellıklerıne kısaca değindikten

sonra,

yukarıda

söztinti

ettiğimız

mektup

bolümlerınden Şeyhi'nın

Hüsrev

ü

Sırın, Taştıcalı

Yahya ve

Hamdullah

Hamdı'nin

Yusuf

u

Zıileyhd Behişti

ve

Fuzı111'nin

Leyla vü Mecnun

mesnevılerıyle Şeyh

Galip 'in Hüsn

ü

Aşk mesnevısindeki

mektup bölümlerini

ınceleyeceğiz Seçtığımız

bu mesnevilerdeki mektup

böh.ımlerinden

yola

çıkarak mesnevılerdekı

mektup

bolümlerının ozellıklerıyle

ilgili bir

değerlendırme

yapmaya

çalışacağız.

Divan

edebıyatında inşa

kurallanna uygun

şekilde yazılan

mektuplar

münşeat mecımıalarında toplanmıştır. Dıvan

edebiyatma ait mektup

ömeklerinın toplandığı münşeat mecmualarında değışİk

özelliklere sahip mektup ömekleri

bulunur. Bunlardan

inşa kurallarına

uygun

şekilde yazılan

klasik mektuplar,

mektubun

gönderildığı kişinın

konumuna uygun ''clkap"

adı

verilen hitap

bolümüyle

başlar

"Elkap"tan sonra

asıl

konuya

gırışi sağlayan

''dibace" bblümu

gelır.

Bu bolümde konuya

girılmeden

once, mektup

gönderılen kışıye

dua edilerek

hal

hatır

sorulur. ''Dibace"

bblüıntinün

ardmdan

asıl

konuya

gırılir,

mektubun

yazılma

nedeni

açıklanır. Başlangıçta olduğu gıbı

sonuçta da

kalıplaşmış

dua ve

saygı bildıren

sözler söylenerek mektup

bıtirılır

imzadan önce

mektuplaşanların

yakınlığına

göre

"ınuhibbiniz", "muhlisinız". "daıniz"

gibi

kalıp

sözlere yer

verilir~. Kısacası,

mektup

yazınanın belırlı kuralları vardır

ve bu kurallar, mektubu

yazan

kışıyle

mektubun

yazıldığı kışı arasındakı yakınlığa,

mektup yazma

amacına

göre

değişir.

Konumuzia

ilgilı

olarak

asıl

üzerinde durmak

istedığııniz, ınşa kurallarına

uygun

bıçimde yazılan

klasik

mektupların dışında

kalan manzum mektuplar

2 Orhan

Şaık

Gokyay, "Tanzimat Donemme

Değın

Mektup", Tlwk

Dılı

Mektup

Dze/ Sayısı,

C 30,

S 274,

Ank ,Teımnuz

1974, s 20-21,

Ayrıca dıvan edebıyatında

mektupla

ılgılı

olarak Bkz

Niimık Açıkgoz, ''Dıvan Edebıyatında

Mekiup ve XVII

Yuzyıl Şiiırlennden Riyazl'nın lkı

MESNEVILERDE

MEKTUP T

ARZI ANLA TIM 19

konusunda, kaynaklarda

çeşitli gonişlere

yer

verilmektedır

Tanzimat oneesi

doneme

aıt

manzum mektuplarla

ilgıli

olarak.

Fevzıye

Abdullah Tansel, manzum

mektupların

konu

gereğı

daha çok mesnevilerde

bulunduğunu belırtır

Bu

mektupların bır boluınünde

de

dıvan şaırlerının

"sabah

ruzgarı",

"gönul

kuşu"

vb.

kımi oğeleri kışıleştırerek

bunlar

aracılığıyla duygularını

sevgiliye

ıletıneye

çalıştıklarını anlatır

3

Orhan

Şaık

Gokyay

ıse.

mektup

denılince adı

belli bir

kımseden

yine

adı bellı başka bır kıınseye gonderılen yazılı kağıdı anladığını

soyleyerek, bir

şairin ağzından yazılmış.

sahibine

ulaşmaınış, şaırin kitabının

sayfalan

arasında kalmış yazıları

mektup

saymadığını, mesnevilerın

mektup

bölümlerını

de bu nedenle

manzum mektup olarak

değerlendınnedığını belırtır

Yazar,

mesnevılerdekı

mektup

bolümlerım şairin

mesnevi

kahramanlarının

ruh

halını yansıtmak amacıyla başvurduğu bır

üslup

özelliğı, anlatım

yolu olarak kabul eder Bu arada

Tanzımat

öncesı

döneme

aıt

manzum mektup

örneği

olarak

Bağdatlı Rı1hrnin

4

döneminin

bütün

şairlerinın adlarını, özellıklerini, yaptıkları ışlerı

anlatarak her birinin halini

hatırını sorduğu kasidesınİn verilebıleceğını

cfi.le

getırır

5

Yukarıda verılcn günişler değerlendirıldiğinde dıvan edebıyatına aıt

manzum mektuplar konusunda

çeşıtlı gonişler olduğu

ve konunun tam olarak

açıklık kazanmadığı

görülür

6

_Uzerinde

dunılması

_gereken

onemlı

_{bir nokta,}

bildiğımız

anlamda

haberleşme amacıyla kullanılan

mektubun

dışında

edebi bir

tur olarak mektup türunun

gelıştirıldığidır

7

_{Bu nedenle}

_manzuın

_{mektup konusu,}

haberleşme amacıyla yazılan mektupların dışında

mektubun.

edebıyat

terimi

olarak

belırlı

bir edebi tüni ya da

ozellıkle

uzun soz

goti.ıren,

kaside, mesnevi gibi

ınanzum başka herhangı bır

turde yer alan

kııni boluınierin yazılış teknığinı

de

ıfade ettığı

dikkate

alınarak değerlendırılınelıdır Geçmişten

günümüze tarihsel

3 Fevzıve Abdullah Tansel, "Turk EdebıyatınJa Mektup'', Tercume Dergzsz, C 16, S 77-80, Ank

1964.

s

391-392

4

Bağdattı Rühl'ıun manzum mektubu hakkında bılgı ıçın Bkz.

H

Dılek Batıslam, "Bağdatlı Rühl'nın Mektup Tarzmda Yazılmış Bır Kasıdesı ", Dergdh Dergısı. S 102-103, Ist Ağustos­ Eylul 199!\.

s

14-15, Cemal Kurnaz, "Rühl'ıun Dostlan·· Dıvan Edebıyatı Yazıları, Akçağ Yay Ank 1997. s 126-182

5 Gokyay, a g ın, s 17-23

6 Manzuın mektup konusunda, Ahmet Sevgı. ''Neyll'nın Manwm bır Mektubu", Selçuli

Umversıtesı Tw1ayat Araştırnıalaı1 Enstztusu THrkıyat Araştırmaları Dergzsı, S 3, Konya 1994, s 73-88. Atabey Kılıç, "Mlrza-zade Ahmed Neyll Ve Manzuın Bır Mektubu". Tıırk Dımyası Araştımıalan. S 1 Ol, Ank Nısan 1996, s 193-204 adlı makaldere hakılabılır

7 Atıila Ozkırımlı, "Mekiup" mad, Turk Edebıyatı .4nsıklopedısı, C III, Cem Yay Ist 1987, s 838-839_ Konuyla ılgılı olarak ayrıca Bkz_ Ana Rıntanmca. '' Mekiup-Roınan" ımıd, Ana Yavıncılık. C XV Jst I 989_ s 528, H Ersoylu, M Kutlu. R Ertcın, "Mektup" mad

Turk

Dılı Ve

Edehıyatı Anszklopedısı_ C

6,

Dergah Yay , Ist

1986,

s 231-236, Konur Ertop, "Mektup" mad

Meydan Larousse Buyıık Lılgat ve Anszklopedz, C 8_ Meydan Yay, Ist 1972, s 578-579,1 Çetın Denlıyok. "Osmanlı Devrınde Mektup Yazma Geleneğı ", Osmanlı Amıklopedısı, C 9, Yenı Turkıvc Yay Ank. lt.ı9t.ı, s 731-740

20

_DiLEK

_BATİSLAM

süreç

İçınde

mektubun

geçırdıği değışime bakılırsa

her zaman

haberleşme amacıyla kullanılmadığı. aynı

zamanda sanat ve hüner göstem1ek

amacıyla

bir

anlatım tekniği

olarak da mektup türünün

anlatım özelliklerinın

edebi eserlerde

kullanıldığı gonılür~

Nitekim günümüze

doğnı gelındığinde,

mektup üslubunda

ya da

anlatım tekniği ıçinde

mektup

i.ıslubundan

yararlanan

dığer

edebi türlerin

roman .

hıkaye:

deneme.

eleştiri

v b

türlerın varlığı dıkkatı

çeker'!

Sonuç olarak.

mesnevılerdeki

mektup bölümlerinin

ınanzum

mektup olarak

kabul

edıleıneyeccğı.

bu

bölnınlerde

yer alan mektup özclliklerimn

bır

üslup ve

anlatım özelliği olduğu gönı;;une katıldığıınızı

söyleyerek,

scçtiğımiz mesnevılerdcki

mektup

bölümlcrı)

Ic

ılgılı dcğcrlcndırmclerımıze geçiyonız

Şeyhi'nin Hüsı·ev

ü

Şirin

Mesnevisi:

Şey

hi" nin eserinde bulunan "Matla

·-ı

Dast:'ln ve Ta 'ziyet-namc

Fıristaden-i

Husrev

Be-Şirin

Be-Tarik-i Tanz"

başlıklı

mektup bölümü

başlığından

da

anlaşılacağı

gibi ''ta'ziyet-name"dir.

Perhad'ın olümi.ı

üzerine Hüsrev

tarafından Şirin'

e

yazılınıştır

Söz konusu bölümde

başlığın ardından

mektuba hemen

başlanmaz, ınesncvı ıçınciekı

olay

akışı bır

süre daha devam eder H u s rev· in

Şirın

'in

dunıınunu öğrendığı aniatıldıktan

sonra,

Kıgırdı katına bır yazıcı

has

Kı derya-yı fesahatteydı

gm,vas

Buyurdu kim eze

ınüşk ü gül-abı

Tuta kafüra anberden

ıukabı

Varak gulden

şekerden

düLc

lıüme

Azü içün yaza

Şirin·

e

ııüıne

(Şeyh'i HŞ

.. b 4963-4965. s

ısrır

.beyıtleriyle

mektuba

başlandığı belirtilır. Başlangıç

beytini;

Dı

di evvel anun

adın kı

Hak· dur

Kamu

sabıkalara zıkrı

sebakdur.

(Şcyh'i HŞ

.. b.4966. s.l87)

beytiyle

başlayan Allah'ın

gücünün ve kudretinin

övgi.ısünün yapıldığı

bölüm

izler.

Işitdüm

yar içün matem-zcde

olınış

8 Bu konuda, I

Çetın Derdıvok, "Eskı Edebıyatıımzdan

Günümuze Mektuplarda

Bu;ırn", Türk Kultıim,

S 415, Ank Kas un 1997,s.665-67

I

ve Sühevla Yukscl, "Mektup ve Beduh

Uzerıne, Arapkırlı

mektubundan

e-ıııaıl\:''.

Toplumsal

Tarıh.

Temmuz

20(ll,

S 91. s 6-11

adlı yazıya bakılabılır

9 Tansel, a gm., s 39S-4

I

3

10

Onıekler, Faıuk

K

Tııııurta~, Şeyhi'nm Hıisreı•

u

Şi'ri'n

·,_

lnceleıne-Mdııı,

l:deb Fak

Basıınevı

lst I 963,

adlı

eserden

alınmış

olup

HŞ

(Husrcv u

Ş'iriıı) kısaltmasından soııra

yer alan

beyıt

ve

sayfa

numaraları

bu

baskıya aıttır

MESNEVILERDE MEKTUP T ARZJ ANLATlM

Gul-ı

ter

neq,risiııden neın-zede alınış

Ham

ıtınış g<ıın

yüki

serv-ı revanın Değişınış

za'feriina

ergavanın (Şeyhi HŞ.,

b 4974-4975, s 187)

21

beyiderinde

Şeyh!.

Hüsrev'

ın ağzından Şirin

'in matemli

olduğunu

ve

matemın Şirin'ınasıl etkıledığıni anlatır

Sonraki beyitlerde

Şlrin'e

kendisini çok fazla üzüp

harap

etmemesı

konusunda

tavsıyelerde

bulunur. Onu teselli etmek

amacıyla olumiın kaçınılmaz olduğunu,

bu dünyada kimsenin ebedl hayata sahip

olamayacağını,

dunya

duzenınm

bu

şekılde kumlduğunu

söyleyerek mektubuna

son

verır

Hüsrev

ü

Şirin

'de:

Yazıcı nihneyı

çlin

yazdı durdı Şeh aldı

ele

kend~ mulınn urdı

Vırür

bir

kasıd-ı

çlist

elıne

tlz

İletdi

ana

kım buyurdı

Perv'iz

(Şeyh! HŞ.

b 5002-5003. s 188)

dızelerınde ım:ktubun Şirin

·e

gönderilmek

uzere

hazırlanışı kapatılışı, ınuhurlenmesı.

Çu

Şirin·

e

irişdı name-ı şüh Kulahmı

göge

dcgdürdı

ol

ınah

Çü

ınühr itınişdi

ci\n

ıçınde milırin

Öpüp gazine

sıirdı açdı ınührın

(Şcyhi HŞ,

b 5004-5005, s 188)

dızelcrınde ıs

c.

Şirin' ın

mektubu

alınca

ne kadar çok

sevindığı,

sevincinden

mektubu opup gozüne si.irdükten sonra

muhnıni.i açması anlatılmıştır

H u s rev

ti

Şirin

'dek

ı diğer

mektup

--y

efat-Kerden-ı

Meryem ve Ta

'ziyet-name

Nuvışten-ı Şirin

Hüsrev-ra Be-Tarik-i Tanz ..

başlığını taşımakta

olup

Şirin tarafından

Meryem·

ın

ölümü

üzerıne

Hüsrev ·c

gönderı

Imi

ştır.

Hüsrev ·in mektubu

gibı

bu mektup da '·ta

'zıyet-naıne"dır V'' 1Jaşsağlığı

dilemek

ıçın yazılmıştır. Dığer

mektupta

olduğu gıbı

bu mektuba da

başlığm ardından h~ınen başlanmaz, mesnevımn

olay

akışı

devam eder.

Şirin,

Hüsrev 'den gelen mektubu

alır,

onun da

matem

lı olduğunu oğrenerek

Hüsrev 'in mektubuna cevap yazmaya karar verir.

Şirin· ın

Hüsrev

·ın

mektubuna cevap verme

kararı;

beytıylc anlatılır

Pes andan ey le

fıkr ıtdı savabı Kı

yaza

name-ı şaha cevabı (Şey

hi

HŞ

.. b 5025, s

ı

89)

Ne

kım

göfilmde

vardı

nukte vu

reınz

Kalem

dılinden itdı

tanz

ıle gaınz (Şeyhi HŞ,.b.5033,

s. 189)

22

beytıylc

mektup

başlar

Yuar

ser-namedenam-ı

llaJu

Kı

oldur

·a:fv

ıden cı.imle gunahı (Şeyhi HŞ.

b.

5034-5035.

s.l89)

DiLEK

BATİSLAM

beytınden

sonra

Şirin, dığer

birkaç

beyıtte Allah'ın sıfatlarından

söz ederek

mektubuna devam eder Bu beyitteki ""ser-name" kelimesi mektubun

başlığını ıfade

eder Mensur mektuplardaki hitap bölümü de bu

adı taşır.

Mektubun

devamında Şirin,

Büsrev

'ı

teselli etmeye

çalışır.

Ölenle

ölünmeyeceğini, doğan

her

canlının

mutlak

bır

gün

öleceğini

dile getiren

Şirin, ölenın arkasından ağlayıp

feryat

etmenın ıyı olmayacağını, yapılacak

en

iyı şeyın sabırlı

olmak ve dua etmek

olduğunu hatırlatır Şirin. Hı.isrev'

e üzüntüsunü

unutmasını, hayatını

eskisi gibi

devam

ettirınesını önerır

Hüsrev mektubu okuyunca

Şirin'in

sözlerinde

haklı olduğunu düşünur

Büsrev ü

Şirin" mesnevısinde

yer alan mektup bölümleri içerik ve biçim

açısmdan

paralellik gösterir

İki

mektup bölümünde izlenen

anlatını planı aynıdır.

Başsağlığı dılemek amacıyla yazılmış

olan bu mektup bölümlerine Allah

'ın adı anılarak başlanır.

Mektup bölümunun

başında

yer alan

açıklama dolayısıyla ayrıca

mektubun

göndenldığı kişiye hıtap

bulunmaz Manzum mektup

bölumlcrı.

mensur

mektuplara göre

kunıluş,

dil ve

anlatım bakımından

daha sadedir Mensur

mektuplarda

olduğu gıbı

birinin ölümünden duyulan üzüntüyü

dılc

getirmesi

dolayısıyla

manzum mektup bölümünde "ta

'zıyct-name" başlığı kullanılmıştır. Şaır, mesnevı kahramanlarının

olum konusundaki

düşüncelerİnı

mektup bölümü

aracılığıyla bırbırlcrıne aktannalarım sağlamıştır.

Söz konusu mektup bölümleri

otuz gün yas tutmak,

mavı

matem

clbisesı gıymek

gibi ölümle

ilgılı

eski inanç ve

adetkrc yer

vermelerı bakımından

da

dıkkat çekicıdır

11

.

Bu mektup bölümleri

mesnevının

olay

basamaklarından

bin gibi

değcrlcndirilip

olay

akışı

içinde

verıımıştır

Olay

basamaklarından

çok kesin bir biçimde

ayrılmamıştır.

Taşhcah

Yahya Bey'in Yusuf ve Zeliha Mesnevisi:

Taşlıcalı Yahya'nın

mesnevisinde "Defa-i Salisde Hazret-i

Ya'kfıbun

Mektfıb-ı

Mahabbet-üslübu

İle İhvan-ı

Yüsuf

Mısr'a

Geltip Yusuf Dahi

Karındaşlık Esrarını Faş İtdügidür'' başlıklı

bölümde;

Elıne

hame

aldı yazdı

name

Didi ey

şefkat

iden has u ·funa

(Taşlıcalı

Yahya YZ, b.

4785.

s 169)

12

ll

Tıınurtaş,

c

-~

e , s l8'l 5018-5024

beyıtler

12

Onıekler Taşlıcalı

Yahya Bey,

Yılsuj

ve Zebhd, llaL Mehmed

Çavuşoğlu,

Ist Um Edeb

Fak Yay No 2435, lst l 979,

adlı

eserden

alııınuş

olup YZ (Yüsuf u Zuleyhii)

kısaltmasından

sonra

vcrılen beyıt

ve sayfa

numaraları

bu

baskıya aıttır

MESNEVILERDE MEKTUP T ARZI ANLA TIM

23

beytinin ilk

dizesıyle Ya'kfıb'un

mektubunun

başladığı

haber verilir. Bu dizenin

ardından

Ya

'kfıb ıçınde bulunduğu uziıntüyü

dile getirir.

Oğlu

Bünyamin' in

serbest b

ırakılmasını ıster. Oğlunu

kurtarmak için mektup yazan

Ya'kfıb

'un,

mektubunu

bıtırdikten

sonra göndermesi;

İdüp eviadına

mektubu teslim

Didi eylefi 'Aziz-i

Mısra ta'ziın

Sunun mektubunu ·izzetler eylefi

Zıyade yalvanıfl miıuıetler

eylen

Tutup

sözııu Ya'küb'ıın

bu evlad

Yola

düşdı

seherden

mtekiın

bad

İrışdı Mısra

bunlar name ile

Katar-ı uştür

ü hengfune ile

(Taşlıcalı

Yahya YZ., b.4799, 4801,4807-4808, s.l69)

dizelerıyle anlatılır. Ya'kfıb'un yazdığı

mektup biçim ve içerik

açısından farklı

özellikler

taşır.

Allah

'ın adının anıldığı hıtap

böhimü çok

kısadır

Hemen konuya

girilır.

Mektubun

yazılınasına

neden olan sorun dile getirilerek sorunun çözülmesi

ıstenır

Hamdullah Harndi'nin Yusuf u Züleyha Mesnevisi:

Hamdullah Hamdi'nin mesnevisinde bir mektup bölümü

vardır.

Ancak bu

mektup bölümünün

içeriği

ve

yazılış amacı

mesnevi

konuları aynı

olmakla birlikte

Taşlıcalı Yahya'nın

esennde bulunan mektuptan

farklıdır

Hamdullah Hamdi'nin

"Yusuf u

Zıileyha "sındakı

mektup

Yfısufun

kole olarak

satıldığını

gösteren bir

satış

mektubudur.

Mektup ''

İhvct-i

Yusuf Aleyhi's-selam

Bey'-name

Yazdıklarıdır" başlıklı

bölümde

bulunmaktadır.

Bu bölümün ilk dört

beytİnden

sonra,

Sattılar Yfısufu

çün

ilıvaıu Malık'e

bende

ettıler anı Dedı

Malik ki bey' -name gerek

Hüccet

olmağa

hatt u hame gerek

(Hamdullalı

Hamdi, YZ, s. 142)

13

beyitleriyle mektup bölümü

başlar.

Bir tür

satış sözleşmesi

olan "bey' -name" de

yer alan bilgilere

geçilır.

Yazdılar

bum

kım

beni Ya

'kfıb

13 Omekler Hamdullah Hamdı Yılsıif

u Zuleylui.

Haz N acı Onur , Ak.yağ Yay Ank 1991 adlı baskıdan alııunı~ olup YZ (Yusuf u Zuleyhii) kısaltmasından sonra venlen sayfa numaralan bu baskıya aıttır

24

Sattılar bır

kulu be-kul

li

uyfıb Nilını

Yüsuf

t,'lılaın-ı lbridır Mtiştcrı Malık-ı

haddil

'idır Millık'e

cumle

bilyı ·-ı ınezkür Ettı

teslim

bende-ı mezbi'ır Kıldı

teslim Millik anlara hem

Scıncn-ı

Y

fısuf

u

yıgııını dircııı Çıınkü

oldu kabz ile ikbüz

Yoktur

iınkün kı

oluna

ı'rüz Ya;:dılar illıırında ınce

güvüh

Dcdıler ükıbet kcfilbı 'l1<11ı (Haındullah Hamdı.

YZ. s. 142)

DfLEK

BATİSLAM

beyıtlerınde satış sozlcşmesınde

yer alan

bılgıler verılır Anlatılanlardan

o doneme

aıt satış sozleşmelerı

ve

sözleşme şartlarının

neler

olduğu hakkında

bilgi

edınebılıyoruz

Bu

bılgılerın ardından.

Tayy

cdıp ınılır gıbı ınektfıbu

Urdular ana mühr-i Ya

'kfıb

·u

(Haıııdullah Hanıdi.

YZ. s 142)

beytıyle

mektup

tamamlanır

Mektup

boluıni.ınde

yer alan

diğer beyıtlerde

ise,

kardeşlerının uyarısı

uzenne Yusufu kole olarak

satın

alan

M:llık'in kaçacağı

korkusuyla Yusufu

zıncıre vurınası,

ona

karşı

çok da

ıyı

olmayan

davranışları

ve

bu

davranışların

yusuf

üzerındekı

etkileri

aniatılır

Mesnevi konusu ortak

olmasına rağmen Taştıcalı

Yahya

ıle

Hamdullah

Hamdi'ye ait "Yusuf u Züleyha"

mesnevılerindekı

mektup

bölümlerı bıçimsel özellık açısmdan

benzemekle

bırlikte ıçerık açısından farklı özellıkler taşırlar. Ayrıca

bu

ıkı

eserdeki mektup bölümleri olay

akışı İçerısındekİ

yerleri

bakımından

da

ayrılırlar

Bu durumu.

mesnevı şaırlerının yazdıkları mesnevılerde olayların anlatımı.

mektup

bölümlerının kullanımı, ıçerığı ıle ılgılı bazı değışıklıkler

yaparak

eserlerını

daha

ılgi çekıcı

hale getirme

İsteğıyle açıklayabılirız.

Behişti'nin

LeyHi vü Mecnun Mesnevisi:

Behıştl'nın ınesnevısındc

740 -926

beyıtler arasında

''Mükatebe-i Leyli

vü

Murascle-ı !şan'' başlıklı

uzunca

bır

mektup bolumü

bulunmaktadır.

Söz konusu

mektup

boluımınun başlangıcında eserın

kahramanlanndan bin olan

Şerif'le

MecnCın rlertlcşırler

Mecnun

Şerıfe

Leyla

ıle ılgıli üzi.ıntu

ve

sıkıntılarını anlatır.

MESNEVILERDE MEKTUP TARZI ANLATIM

25

Şerıf14 Mecnfın 'tı

tescil

ı

eder Onun

çcktığı sıkıntıların aynısını

Leylir

nın

da

çcktığını

soyler

Mecnfın

·a

bır

mektup yazarak Leyla.' ya göturmck uzcrc

kcndısınc vermesını

soyler Mecnun

Şerıfın

bu

fikrını

uygun bulur Mektup yazmaya karar

verır

Onun bu

kararı.

Aldı

clmc devat

ıı hanıc Y:'lıc kı

yaza

firak-naıne

(Bchişti .LM . b

7ii4.

s 305)

1'

be:tıylc dık getırılır Beyıtte kullanılan

.. tirak-nfm1c ..

ıfadesı bıze

mektup

boluımınun ıçcrığı hakkında bılgı vermektcdır

Mccnün bu mektupta Leyl:i'dan

ayrı

kalmamn uzunttisunu

dılc getırecekiır Dığer

mektuplarda

olduğu gibı

bu

mektuba da Allah·

ın adı anılarak başlandığı.

Unvanını mlınesmiın

evvel

Nam-ı

hak 'ile ider mu seeeel

(Bchişti

LM .. b 766. s 305)

beytıyle vurgutanır Sonrakı beyıtlerde

Allah

·ın yucelığı

ve

kudretı dı

le

getırılır

Mecnün'un

kendı duygularını ıfade ettığı

bolum

ıse.

Çun

nam-ı Hudayı itdı

tahrir

Başlayup

ider

gaınııu

takrir

(Bchişti

LM., b.775. s 306)

beytıyle başlar

Mecnün kendi üzuntüsunu, Leyla· dan

ayrı olmanın verdığı acıyı dıle gctirır.

Ondan

ayrı olmanın kendisı ıçın

olumden

farklı olmadığını. ıçinde bulunduğu

durumun

kötülüğunu

ve

zorluğunu ayrıntılı

olarak

anlatır Ayrılık acısının day::ınılmazlığından şıkayet

eder

Tutulduğu ayrılık

ve

aşk derdınin

asla

ıyıleşmeyccek,

oldurücü

bır

dert

olduğunu

soyleycn Mecnün.

Yatdukça kulun

zcınıııdc ıy m;}lı Vırsüıı

sana ömr

iı sıhlıat Allalı (Bclıışü

LM .. b.825, s.31 O)

beyti ve sonrak

ı beyıtlerde

Leyla 'ya dua eder Leyla

eğer kendısini hatıriarsa hıtfedıp

dua

etmesını ıster

Çün

yazdı

bu

nilınc-i tamamı Hatın

eyledi <ma

ve·s-sel§mı (Bchışti

LM. b X36, s 311)

beytiyle de mektubunu sdamla

bıtırır Ayrıca,

yer yer yakar

ahıyle anı Kım

yandugunun ola

nişanı

14 Şenfeserde Leylü ıle MecnCın \ın haberleşmelerını ve bulu~malunnı sağlayan yardımcı kışıdır 15 Onıeklcr. Behıştl'ııııı f>eylô vu Mecmln Mesııevısı (lııceleıne-Mctın), Haz Zeyııel Ahıdın Aygun,

Basılımıını~ Doktora Tel'ı. <,:U Sosyal Bılıınlcr Ens Adana 1999 adlı çalı~madan alımnış olup beyıt ve savlit numaraları bu çalışmaya aıttır

26

Mıkriizile

eyledi hacfunct

Dil çiikine ta ola alamet

(Belııştl

LM., b 837-838. s.31 1)

DiLEK

BATİSLAM

beyiderinde de Mecnun\m

yandığını

ve

gönliınün

parça parça

olduğunu ıfade

etmek

ıçın

halk kultüründe

olduğu gibı

mektubun

bazı

yerlerini

yaktığı, bazı yerlerınİ

de makasla

kestiği anlatılır.

Sonraki beyitlerde ise,

Mecnfın'un

mektubu

katiayıp gızlice

Leyla 'ya

götümıek

üzere

Şerıf

e vermesi,

Şerif'in

mektubu

Leyla 'ya

gbtürıncsı

ve Leyla'mn

Mecnfın

'a cevap

yazmasından

soz

edilır. Leyla'nın

Mecnun·a

yazdığı

mektup da

bır "firak-name''dır

Mektubuna

Allah'ın adını anıp

onun

kudretinın yi.ıcelığıni

ve

sonsuzluğunu

dile

gctırerek başlayan Leyla'nın:

Çun

nanı-ı

Huda.

yı ıtdi iinvfuı

Ser-nameyi

yazdı

soma

canfuı

Dibikesini çim itdi

itnu'lın Başladı gaınına

ol dil-arflm

(Belıışti

LM .. b. X56-85 7. s 3 13)

beyiderinde

ıse.

mektubunun

başlığını(ser-naıne)

ve

gıriş

bolümünü (dibace)

tamamladığı

söylenir

Ardından

Leyla

'nın gamını

anlatmaya

başlayacağı

belirtilir.

Bu beyitlerde mensur mektuplarda bulunan "ser-name", ''dlbace ''

gıbi

bölümleri n

adlarının anılması.

mensur mektuplarda

ızlenen anlatım sırasının

manzum mektup

bölümlerinde de

izlendiğine

dikkat çekmesi

bakımından

önemlidir Leyla kendi

durumunun da Mecnun 'dan çok

farklı olmadığını:

Hfılüınden

eger

sorarısan

sen

Sen nice isen bil

eyleyeın

ben

(Belııştl

LM.. b.859, s 313)

be~1iyle dıle getırerek,

Mecnun

gıbı gamın kendisınİ

de

perişan ettiğini ayrıntılı

bir

şekılde anlatır. Mecnfın'a sabırlı olmasını

tavsiye eder.

Yok

lıadd

ü belaya

lıadd

ü encam

HiHi bu kadarca itdi.im

ı'lfım Didı

ve bitürdi

namesını Dıvşi.irdi

ve sildi

h~lmesini

Çün

yazdı tanıilm

ol hariri

Hatm itdi tahiyyetü'l-fakiri

(Belıişti

LM .. b.

9

I

4-9

I 6. s 31 X)

beyiderinde

Leyla'nın

mektubunu

bitirişi,

sonraki beyitlerde de

Şerifın

Leyla'dan

aldığı

mektubu Mecnün 'a

götürüşii anlatılır Mecnfın,

mektubu

alınca

çok sevinir

Derdine deva

bulmuş

gibi olur,

cismıne

can gelir.

Mecnfın'un

mektubu

aldığı

zaman

duyduğu sevınç

ve mutluluk;

MESNEVİLERDE

MEKTUP T ARZl ANLA TIM

Galı itdı ı:,>iışact ü

gilh

durdı Okıyup anı

hayat

buldı

Mahbesde

ıdi

necat

buldı (Behışti

LM

.b 925-926. s.319)

beyıtlerınde anlatılır

Bu

beyıtlerle

mektup

boluımı

sona erer.

27

Yukarıda verılen bılgİlerden

de

anlaşılacağı gibı Bchışti'nin

''Leyla vü

Mecnün"

mesnevısınde

mektup

başlığı taşıyan bır

bölüm

bulunmaktadır

Bu

bölümde bin

Mecnı1n dığeri

de Leyla

tarafından yazılmış ıkı

mektup yer

alır

Söz

konusu mektuplar genel olarak

değerlendirıldığindc

iki mektup için

ayrı

bölüm

başlıkları kullanılınadığı gönılür

Ortak

bır

mektup bölümünde

karşılıklı mektuplaşma gerçekleştırilır Mektupların sahıplerıne nasıl ulaştırıldığı

konusunda

bilgiler verilir Bilinen mektuplara özgü üslup ve

anlatım özellıklerİne

yer verilen

mektuplaşma

bölümü

aracılığıyla

o döneme

aıt

mektup yazma

geleneği

ve

kuralları

konusunda

ıpucu mtelığı taşıyan kımı bılgılerın

de elde

edilmesı

mumkundur

Fuzfil'i'nin LeyHi vü

Mecnfın

Mesnevisi:

Bu

mesnevıde

mektup bölümline

geçileceğı~

Ya;:dı

aluhan ehne

haınc Dil-ctarına

bir

·ıtfıb

-name

(Fuzfıli.

LM. b.l810, s.250)

1''

beytiyle haber

verı!

ir Sonra "Bu Mecnün 'dan Leyli'ye

Bır Name-ı

'itab-amizdir'·

başlıklı

mektup bölümü gelir Mektup

Leyla'nın İbn-i

Selam'la

evlendiğini

duyarak üzüntüsunü ve

gücendiğini

ifade etmek isteyen

Mecnı1n tarafından yazılınıştır

Mecnün mektubuna;

Dibace-i name

nam-ı

ma 'büd

Kayyfım

u kadim

iı

hayy

iı ıncvcüd (Fuzfıll.

LM., b

1811, s 251)

beytiyle

başlar

Beyitte yer alan ''dibace"

kelımesı

mensur mektuplarda da

karşımıza çıkar

Daha önce de soz

ettığımız gıbı

bu bölümde

asıl

konuya

gırılmeden

önce mektubun

gonderildiği kışinin

hali

hatırı sanılur

ve

kışıye

dua

edılır

Fakat burada "dibacc"

kelımesının

daha çok sözun, mektubun

başlangıcı anlamında kullanıldığını gönıyonız. Mecnı1n dığer

mektuplarda

olduğu

gibi

burada da mektuba Allah

'ın adını

anarak

başlar.

Allah

'ın yücelığini

ve kudretini

anlattıktan

sonra kendi dummunu ve mektup yazma nedenini.

Kıın

bu

mütehamınil- ı

beladan

16

Onıekler

Fuzüli,

Leyld

vu

Mecnıln,

Ilaz

Huseyın

Ayan, I

Baskı, Dergiılı

Yay lst 1981,

adlı baskından alınmış

olup LM (Leylil vu Mecnün)

kısaltmasından

sonra

verılen beyıt

ve sayfa

numaralan bu

baskıya aıttır

28

Scrgeştc

ni Liir

ll ınübtcHldan

Bır

nfune ki

malız-ı

derd

ll gaındır

izhar-ı şikayet

u

sıtenıdır

(Fuzfıli.

LM .. b. 1815--1816.

s 251)

DfLEK BATISLAM

beyıtlerıylc dıle getirir.

İkınci beyitten anlaşıldığı gıbi Mccnün. mektubu

Leyla'yı

azarlamak ve ona sitem etmek

ıçın yazmıştır Sonrakı beyıtlerdc

Mccnün

Leyla'yı

sozundc

dunnayışı

ve

kendısmı

unutup

bır başkasını sevmesı dolayısıyla elcştırır, sıtem

eder

Kendı nnıtsuzluğuııu.

üzuntusunu.

ıçınde bulunduğu

dunnnun

zorluğunu

ve

acısını

anlatmaya

çalışır

Bu arada

sevgilısi

Leyla

'nın özellıkleri

yle

kendı özcllıklerını

de

dıle getırır

Mecnün

sevgılısı Leyla'yı

son derece

hoş, nazlı

ve güzeL

kcndını ısc dıken tabiatlı,

toprak huylu. sert

dılli

ve kara yuzlü olarak

nıteler Birbırlerıne layık olmadıklarını

fark

ettığıni, kendisınİn

hayal

kurduğunu,

Leyla

"nın

gidip k

ısmetini

aramaya

hakkı olduğunu

soyler Mecnun mektubunun

sonuna

bır

murabba yazar Mecnun Leyla "ya

kendısini hatırlatması

i

çın yazdığı

bu

şıırı

ipek

üzerıne nakşetınesmi ıstediğim

soyler Bu

ınurabba. ıçerik açısından değerlcndırıldığınde MecnCın \ın yın

e Leyla· ya sitem

ettıği. vefasızlığından yakındığı.

onu zalimlikle

suçladığı

görulür.

Dığer

mektuplardan

farklı

olarak

ınurabba "nın ardından

gelen ''Temami-i Sühan ..

bolüınündc:

Payana çü yetdi sa

·y-ı haıne

Teslim olundu Zcyd'e nfunc

(Fuzfıli

LM, b.l890, s 261)

beytiyle mektubun

bitırıldiğı

ve Leyla "ya u

laştırılınak

üzere Zeyd· c

verıldığı belırtılır. Sonrakı beyıtte

de Zeyd'in mektupla

kanatlanıp guvcrcın gıbı

yola

koyulduğu

söylencrek

güvercın aracılığıylahaberleşmeyede telmıh yapılır

MecnCın "tın

mektubunu alan Leyla da Mecnun 'a

bır

mektup yazar. Mektup

mesnevıde

"Bu

LeyHi"nın

Mecnün'a

Peygamı Cevabıdır

ve Ozr ü

·ıta.bıdır'· başlığını taşır.

Leyla da mektubuna.

Bu tarz

ıle

oldu

kilkı

cü ri

Kım evvel-inamenüm-ı

bari

(Fuzfıli

LM., b. I 909, s.263)

be)1ıylc

Allah

'ın adını

anarak

başlar.

Al lah·

ın

gücünden ve kudretinden

bahsettikten sonra,

kendı

durumunu anlatmaya geçen Leyla, Mecnün ·dan af dil er.

Başına

gelenlerin kendi

iradesı dışında gerçekleştığıni dıle

getirir

İçinde

bulunduğu

dunnnun

kendisınİ

ne kadar mutsuz ve

kederlı

hale

getırdiğinı. yaşayan bır

olu ye

dönduğunü

söyler Mecnün ·dan

sabırlı olmasmı

. sadece onun

değil kendisının

de

acı ıçınde olduğunu, yazdığı şıırı okuduğunda gamının,

kederinin ne

kadar çok

olduğunu aniayacağını

soyler Bu sozlcrin

ardından

Leyla da Mccnün

gıbı duygularını bır

murabba ilc

dılc gctırır

Içinde

bulunduğu dunıınun zorluğundan

ve Mecnün'un

kendısıne acıyıp anlayış gosterınedığındcn yakınır.

MESNEVILERDE MEKTUP TARZJ ANLATIM

29

Murabbanın ardından "Teınaınl-ı

Suhan·· bolumuyle mektubunu

bıtırır

Bu

mektubu da Mecnun 'a

yakın arkadaşı

Zeyd

ıletır

Genel olarak

değerlendırildiğindc

Leyla vu

Mccnün'dakı ıki

mektuptan

bırİnı Mecnfın dığerınİ

Leyla

yazmıştır Mecnfın

'un mektubu mensur mektuplar

gıbı ıçerığı nedcnıylc

"itab-namc'' olarak

adlandırılınıştır.

Biçim ve

ıçerik bakımmdan

her

ıkı

mektup da

aynı özellıklerc sahıptır

Mektuplara Allah

'ın adı anılarak başlanmaktadır

Mektup

başlığı yerıne ınesncvının

olay

basamakları ıçınde verılen başlık aracılığıyla bır mektuplaşma olduğu

haber

verılmektcdır

Mektuba Allah

·ın adı

ve

ovgi.ısuyle başlandıktan

sonra

ıkı

mektupta da önce

mektubu yazan

kışıler

kendi duygu ve

duşıincclcrını dıle getırırlcr

Sonra

ınckiup yazdıkları kışıden bcklcntılerıni

ve mektup

yazdıkları kışıyle ılgılİ duşüncclcrını anlatırlar

Mektup bolumil

ıçınde ayrıca

duygu ve

duşuncderın ıfadc cdıldığı farklı nazım şeklıyle yazılmış şiırlcre

yer

verılını~tır

Mektup

boluımmdc olduğu gıbı mcsnevı İçerısınde değışık nazım şekıllerıyle yazılmış şıırlcre

yer verme

kıını

nıesnevılerdc

gorulen

ozellıklerden bındır

17

Bu

şckıldc

mektup

ıçınde şıır

ya da

beyıt

yazma mensur mektuplarda da

karşımıza çıkar Dıkkatı

çeken

bır başka

nokta da Leyla vü Mecnün

mesncvısıııde mektupların bıtırıleceğinın ·Tcmiiml-ı

Suhan .,

başlığıyla belııtılınesıdır

Aynı olayı

anlatan

ıkı mesncvı olmaları dolayısıyla Behışti'nın

"Leyla vu

Mecnfın'' mesnevısindekı

mektup bolumüylc

Fuzfıll'nın

"Leyla vu Mccnun··

nıesnevısındckı

mektup

bolumunıi karşılaştırdığımızda bazı beıızcrlıklerlc farklılıkların olduğu görulecektır

Her

ıkı mcsnevıdc

de

ıkı

mektup

bulunmaktadır

ve

mektupların bırİnı Mecnüıı dığerını

Le) 15

yazmıştır Bchıştl esenııde ıkı

mektubu tek

bır başlık

altmda

verırken Fuzfıll ıkı

mektubu

ıkı ayrı başlık altında verır

Içerik

açısından bakıldığında Fuzfıll'nin escrindekı

mektuplar

''ıtab-namc" özellığı taşır

Daha çok azarlama ve

şikayet ıçerıklıdir Behİşti'nın mesnevisındekı

mektuplar

ısc "fırak-name'' özellıği taşıdığı içın içcrığı

de bu

ısmc

uygun olarak

daha çok a) n

lık acısını dı

le

getirır nıtelıktedır Behışti

mektup

ıçerısıııdc bır başka nazım şeklı)

Ic

yazılmış şıırlere

yer vermezken Fuzüli

ınektuplara ınurabba nazım şeklıyle yazılmış bırer şıır eklemıştır. Şaırın

mektup

boluınu ıçınde

yer

verdığı şıiri ınurabba nazım şeklıyle yazınası

da

dıkkat çekıcıdır

Murabba

nazım şeklınin kullanılması mektupların

dordc

katlanmasıyla

bu

nazım şeklının tercıh cdılmesı arasında bır ılgı olduğunu,

bu

tercihın bılınçli yapılmış olması ıhtimalıni

di.ışundurm~ktcdır

1

_{~. Fuzfıli mektupların bitışını}

_de

_ayrı

_bolüm

_{başlıklarıyla}

verınış. Behıştlısc

mektubun

bıttığınİ ayrı bır başlık

kullanmadan

bclırtınıştir

17

Uııvı.:r.

a g

ın.

s 446-447

IX

Mdııı

Akar.

"Fu7.fıli'nın

Leyll vu

Meı.:nüıı\ı

llt.enne

Ba11 Duşunı.:deı", Bır,

S 3. lst 1lJY5. s

30

_DİLEK

_BATISLAM

---Mektup

planı açısından bakıldığında ıkı mesnevıde

yer alan mektup

bölumlerınde

neredeyse

bırbirinin aynısı

olan

bır anlatım sırasının ızlendığı gönilınektedır

Bu

anlatım planı,

mektup yazarken izlenmesi gereken

sıra.

mensur

mektuplarda izlenen

sırayla

da benzer özellikler

taşımaktadır

Mektuplara

genellıkle

Allah 'm

adı anılıp yüceliği

ve kudreti dile getirilerek

başlanır.

Bu

başlangıcın ardından

mektubun

yazıldığı kışiye aniatılmak

istenenierin

anlatıldığı

boltime yer

verılır

Sonuçta ise. mektubun

yazıldığı kişiye

selam ve

sevgı gonderılır

Allah· a dua edilerek mektup

bıtırılır

Yukarıda

sozünü

ettiğıımz ikı ayrı şairin yazdığı

''LeyHt

vü

Mecnfın" mesnevilerınde

konu ortak olmakla

bırlikte bazı farklı anlatın1 yollarının kullanılması doğaldır.

Çünkü

aynı

mesnevi konusu

farklı şaırler tarafından

olay

akışı,

mektup

bölümlerı

vb

değıştirılerek yazılmaktadır.

Mesnevi

şairi

kendi

kışİsel bılgısı, becerısı

ve

yeteneği doğnıltusunda

olay

akışında

ve

anlatım teknİğınde kimı değişıklikler

yaparak oriJinal bir eser meydana getirmeye

çalışacaktır

Şeyh

Galip 'in Hüsnü

Aşk

Mesnevisi:

Bu

ınesnevıdekı

mektuplar .. Leyla vu

Meenlın

.,

mesnevısındekı

mektuplara

benzer ozellikler

taşır Hıisn

u

Aşk'takı

ilk mektup Husn'den

Aşk'a gonderilır.

Mektup bolilmüne

geçılıneden

once;

Nilçar

kalıp

hemen ol iifct

Mektup

ıle

eyledi kanaat

Sö;: çoktu

gerçı h<'lınesinde

Kan

ağiaya yazdı namesıııde

(Şeyh

Galip HA., b.861-862, s

151)

19

beyideriyle mektubun

başlayacağı belirtılerck, ''Name-ı

Hüsn

Ba-Aşk"

başlığından

sonra mektuba geçilir

İlk beyİtte Hiısn;

Ser-name-ı

name

nam-ı Yezdaıı

Kayyüm u kadim

ü

hayy u

ralıman (Şeyh

Galip HA, b. 864, s.

152)

beytiyle mektubuna Allah

'ın adını

anarak, onun

erişılmez

özelliklerinden söz

ederek

başlar.

Sonra mektubuna peygamberi, sahabeleri ve peygamberin ailesini

selamiayarak devam eder.

Bu name o

yür-ı

cana gitsin

Bır ahdır astiınana gitsın

(Şeyh

Galip HA.. b 871. s

153)

1\1 Omekler, Şeyh Galıp,

Hus11 u

Aşk, Haz Orlwn Okay , H useyın Ayan, 1 Baskı, Dergiih yay Ist 1975 adlı haskıtlan alırıımş olup IlA (Husn u Aşk) kısaltınasıııuı.ın sonra verılen beyıt ve sayfa numaraları bu baskıya aıttır

MESNEVİLERDE

MEKTUP T ARZI

ANLA TIM

31

beytıyle

mektubunun sevgilisine gitmesini

ıstediğini

dile getirir.

İçinde bulunduğu

durumu anlatan Hüsn,

Aşk'ın

halden

anlamazlığına

sitem eder. Kendisine zulüm

ettiğinden,

aleme rezil

olduğundan

dert

yana~. Aşk'a yaptıkları

yüzünden bir gün

cezalandırılacağını düşünerek

Allah'tan

korkınası gerektiğini hatırlatır.

Hüsn;

Söz erdi

hitaına işte

ey

malı

Hayr ede neticesini

Allalı (Şeyh

Galip HA., b 913, s 158)

sözleriyle dua ederek mektubunu

bitırir

Bu

bitirişten

sonra "Averden-i Sühan

Nilmera

Ber-Aşk" başlığı altında Sühan'ın

mektubu

Aşk'a

götürmesi: "Söz bitip

mektup

Sühan'ın

eline

verılince

Sühan yola

çıktı,

Hüdhüd'ün

şaha uçması gıbi ılerledı"

sozleriyle

anlatılır.

Hüsn'ün mektubunu alan

Aşk,

Hüsn 'e cevap yazar.

Aşk' ın

mektubu

alışı

ve cevap yazma

kararı,

Çün

aldı

nigah edip serapa

Fehnıetti

nedir

meill-ı

dava

Ol

an

alıp

eline hame

yazdı

o

da

bir cevab-name

(Şeyh

Galip HA., b. 924-925, s. 160)

beyideriyle

aniatıldıktan

sonra, "Suret-i Name-i

Aşk" başlığıyla Aşk'ın

mektubuna yer verilir.

Aşk

da mektubuna Hüsn gibi;

Ser-name-i name

nam-ı

sübbuh

Peyda-kün-i akl u

hillik-ı

ruh

(Şeyh Galıp

HA., b 926, s 161)

beytiyle

Allah'ın adını anıp,

peygamberi ve ailesim selamiayarak

başlar.

Hüsn'ün

mektubunu

aldığı

zaman büyük bir üzüntü

duyduğunu

ve

yapabileceği

herhangi

bir

şey olmadığını

söyler. Gamdan kederden harap

olanın

sadece kendisi

olmadığını,

içinde

bulunduğu dunımun zorluğunu

dile getirir.

Aşk.

Hüsn ne isterse

onu

yapınaya

, gerekirse

canını

bile

verıneye hazır olduğunu

söyler.

Aşk,

kendi

dummunun da çok

ıyı olmadığını

Hüsn'e söyledikten sonra;

Sabreyle

bıraz

sen etme efgan

Neyler

bakalım Huda-yı zl-şan

Bu namemi sakla

hırz-ı

can et

Ol

alıdi

ki eyledin aman et

(Şeyh

Galip HA., b. 966-967, s. 166)

beyitleriyle Hüsn' den

sabırlı olmasını

mektubunu

saklanıasını.

mektubunun onun

canını konıyucu

bir

tılsıın olmasını dilediğini

söyleyerek mektubunu bitirir.

Değişik ınesnevilerde

yer alan bu mektup bölümleri biçim,

ıçerik,

dil ve

anlatım açısından karşılaştırıldığında aniatıının

en sade

olduğu

mektup bölümünün

Taşlıcalı Yahya'nın

"Yusuf ve Zeliha"

ınesnevisinde

bulunan

Ya'kfıb'un ağzından

32

_{DILEK BATiSLAM}

yazılmış

bolum

olduğu gönılur Anlatımdakı

bu

sadelığın bıraz

da mektubun

ıçerığıyle

ilgi

lı olduğu duşunülcbılır Çuııku

Ya 'k

lı

b ·un mektup yazmaktak i

amacı oğlu Sunyamın ·ın bır

an oncc serbest

bırakılınası ısteğıdır

Bu

ıstcğın

en

kısa

zamanda

gcrçekleşmcsı ıçın

mektupta sozim

gcn,;ğındcn

fazla

uzatılınaması

daha

uygun

olacaktır

Haındııllah Hamdı-nın avnı

konu: u

ışleyen --yeısuf

u

Zulcvh<r·

mcsnevısındckı

mektup

boluımı ıçerık açısından Taşlıcalı

Yahya

·nın mcsnevısındekı

mektup bölumundcn

farklıdır

Hamdullah

Hamdı ıncsnevısınde

"bey· -name .. yam

satış sozlcşnıesı ozcllığı taşıyan bır mcktıı

p bolumunc yer

verır

Bu mektupta Yusufun

kardeşlerının Ylısufu lıangı şaıtlarla

kolc olarak

sattıklan

anlatılır

Şeyh!' nın

"Husrcv

ü

Şırın

..

mesııevısıııdckı

mektuplar

başlıklarından

da

anlaşılacağı gıbı başsağlığı dılemck amacıyla yazılmış

"ta

'zıyct-ııfınıe"lcrdir

Bu

mektuplar

bıçıın

ve

ıçcrık açısından parakllık gosterırkr Yazılına amacıyla bağlantılı

olarak söz konusu mektuplarda

oluınlc ılgılı duşuııcclcre

ve teselli

sozlcrıııc geııış

yer

verıımıştır

Bchışti'nın

"Leyla

Ht Mccnlın" ınesncvısındckı

mektup

boluımı Fuzlıli'ııın

"Leyla vu Mecnün .,

mcsncvısmdeki

mektup

bölumündeıı farklı ozcllıkler taşır Behış(ı

mektup

bolunıunu

tek

bır başlık altında

verir. Bu tck

başlık altında

hem

Leyla

'nın

hem de

MecnCın \ın

mektubu yer

alır. Fuzlıli

ise Leyla

ık Mccnlın \ın mektuplarını farklı başlıklar altında verır Ekhıştl'ııııı nıcsııcvısınde

mektup

boluımı ıçınde bır başka nazım şeklıyle yazılmış şıir

bulunmaz

Fuzıll'i'nın

mektup

bolumu

ıçınele ayrıca

murabba

nazım şeklı)

Ic

yazılmış bır şııre

ver

vcrnıesı,

mektup

bolurnundckı anlatım

duzeninclc

yaptığı bazı değışıklıkler şuphcsız

onun

escrının

daha

başarılı olmasına katkıda bulunmuştur

Fuzülrnın

"Leyla vu

Mccnlııı" mcsncvısıylc Şeyh Galıp ·ın

''Hüsn

ü

Aşk'. mcsncvılcrınclcki

mektuplar

bıçım

ve

ıçcrık açısından dığer ıncsncvılcrdekı

mektuplardan

daha çok

bırbırıne

benzemekle

bır! ı

ktc

bır karşılaştımıa yapılelığında kımı farklı ozcllıklcrin varlığı dıkkatı

çeker

Ikı

mesncvidcki

ıncktuplara

da

dığerlerinde olduğu gibı

Allah

·ın adı, yucclıği

ve

kudrc:tı anılarak başlanır

H u sn u

Aşk

·ta

farklı

olarak bu

bölumuıı ardından ayrıca

peygambere ve

aılcsınc

dua

boluınunc

de yer

verılıniştir

Leyla vü Mccnün

·dakı

mektuplarda ise

dığer mesnevılcrdc

yer almayan . mektubun

bıttığını

haber veren

"Tcmamı-ı

Sühan .,

boluımı ıle kahramanların ağzından yazılmış ımırabbalar eklcnnııştir,

Hüsn u

Aşk ·ıa

da

mektupların bıtırılcccği

haber

verılmekle

birlikte Leyla vü

Mccnun ·da

olduğu gıbı bı tın ş ayrı

bir

başlık altında yapılınamıştır

Hüsn u

Aşk

'ta

Leyla \u

Mecnlın

'dan

farklı

olarak

Hüsıı'i.ın

mektubunun

Aşk

·a

gotürulu~u ayrı bır başlık altında verılınıştır Bıçımscl ozellıklcr dışında

Husn

ti

Aşk.takı

mektup

bolumlerıylc

Ley-lü vu

Mecnun·dakı

mektup

bolunılcrı ışlcv

ve

ıçcrık açısından cl::ı benzerlıkler taşımaktadır

MESNEVILERDE MEKTUP T ARZl ANLA TIM

:n

Mesncvılcrde

bulunan mektup bolümlcrinde

mektupların yazıldıkları kışılere nasıl ulaştırıldığı

konusunda da

bılgıler bulunmaktadır.

Mektuplar,

ınceledığımız mcsnevılerde olduğu gıbİ

daha çok

aracı kışiler yardımıyla yerıne ulaştırılmaktadır

Ancak

kıını mcsncvılerdc

bu

mektupları ulaştırma ışinin ınceledığımız nıcsncvılerdckındcn

daha

farklı olduğu

konusunda

bılgıkrc

de

rastlamak

ınumkundur20

Yaptığımız

bu

ınceleme

sonucunda mesncvi

şaırlcrınin

soyut

bır anlatım bıçımı yerıne.

okuyucu:vla daha rahat

ıletışını

kurmak

amacıyla

ya da

mesnevı kahramanlarıyla

okuyucuyu

yakınlaştırmak. kahramanların

duygu ve

düşünce dunyasına

okuyucunun ortak

olmasını sağlamak ıçın

mektup

tarzı anlatınıdan yararlandıklarını SO) lcycbılıriz

Bu nedenle de mektup

bolümlerı dıl

ve

anlatım açısmdan dcğerlendırıldığınde anlatımın dıvan şıırının dılinden

tam

anlamıyla

uzak olmasa da daha sade ve

ıçten, karşılıklı konuşma havası ıçınde olduğu gönıli.ır

Çunkü.

mcsncvı ıçınde

mektup

bölünıunc

yer

verilmesının eserın

genel

anlatım teknığı ıçınde bıteviyelığı kırarak anlatıma canlılık,

olay kurgusunun

akışına çcşnı

ve renk

katınak,

okuyucunun

ılgısını

çekmek

gıbı dcğışik ışlevlerı vardır

Bu

ışievicnn gcrçekleştırılcbılmesı ıçın

soz 'konusu bolumlerdeki

anlatım ozclliklerınin diğer

bolumlerden

farklı olması gerekır

Mcsnevılerclekı

mektup

bolumlcrı ıçerık

ve

ışlcv açısından hıkayc edılen

olayla

bağlantılıdır

bu nedenle mektup

boluımınun başlangıcı

olay

akışı ıçınde değışık şekıllerde hab~:r verılır M~:snevı şaırı

soz konusu

bolunılerı kullandığı

yer

ve kullanma

bı çı

mi.

içcriğınde yaptığı değışık lıklerk yazdığı ınesn~:vıyi

daha

ilgınç

ve

orı_pnal

hale

getirebılır Nıtckıın ıncelediğimiz aynı

konuyu ele alan,

farklı şairlercc yazılmış ıncsnevilerd~:kı

mektup

bölümlerınde

görülen kimi

değişik özellıkler

de bu

gorüşu

destekler

nıtelıktedır

Sonuç olarak. bu

karşılaştırmadan

sonra

yukarıda

sozunu

ettığıınız. değişık mesnevılcrdc

yer alan

farklı içcrıkkre sahıp. tazıyct-name,

bey-name. firak-namc,

ıtab-namc gıbı değışık ısıınieric adlandırılan

mektup

bölümlerinın anlatım özellıklerı ıtıbarıyle

mektup olarak kabul

cdilebılcceğını.

fakat

bıldiğımız

anlamda

haberleşme amacıyla yazılan

mektuplardan

farklı ozellıklere sahıp olduklarını

dikkate alarak

değerlendirmek gereklığını söylcyebilırız

Söz konusu mektup

bolumlcrınm ıncelenmesı

bu

bolumlerdckı zengın ıçerik açısından

da

gereklıdır

Çtinku bu

boluınierde donemın

toplum

yaşamına,

halk

külturüne.

inancına.

mektup :yazma

geleneğıne, mektuplaşma kurallarına,

mektupların ıçcrık

ve biçim özelliklerine dair"

1

_{pek çok}

bılgıyc ulaşmak

20 Uııvcr, a g ın , s 456

21 Şeyhoğlu Must:.ıtiı, l!urşıd-Nôme (Hur~ıd u h::rah~üd) ( Iııcdcınc-Mctın-So;luk-Koııu ])ınnı). Hat Huscvııı Ayan. /\taturk Unıvcrsıtcsı 13asııııcvı. Eu.unıııı llJ7'J, s (ı7-6'J . Cem Sultan , Cemşıd

u I

lur~ıd (lm:clcıne-Metııı), Haz Muncvveı Okur Meıu;. AKM Yay TTK Bas Aıık

DiLEK BATiSLAM

-mümkıındür

Bu nedenle

kısaca

söylemek

gerekırse çeşitli mesnevilerdekı

mektup

bölunılcrının ıncelenmesı

bu

mesnevılcrın yazıldığı

doneme

aıt çeşıtlı bılgılerın

elde edilmesine

yardımcı olacaktır Teknolojınin gelişnıcsıylc

gunümuzde

neredeyse

unutulmuş eskı bır

gelenek

halıne

gelen mektup yazma

gckneğının çeşıtli yönlerıyle ilgılı

bilgilere

ulaşmamızı

ve bu

bılgilcri

gelecek

kuşaklara aktarınamızı sağlayacaktır. Yukarıda sıraladığımız bilgılcrin

elde

edilmesı

konusunda

yararlı olmanın

ötesinde mektup bolumlermin

ınceknınesi ayrıca.

mektup

bölümlerinın ıncsnevilcrdeki işlevı.

rolü

ıncsnevınin anlatım

ve

üslııbuna

bu bölümlcrin

katkısı

hakkmda da

bilgı edınmenıızı kola;ı laştıracaktır

19lJ7.

s

1-12-144.

Mı::s

"ud

Bııı Ahıııı:d

.

Sulıel'i 11

.\'i!r-13ultar

(lııcdı:ını::-Mı:tııı-So;luk)

1

la;

Cem

Dılı;ııı, i\KIHYK Yay Aıık

l<J91, s

12(ı-127