"Bankelsang" türü Almanca bir şarkıdakı türk motifine işlevselci bir yaklaşım

·.· .. · .·.-=:·.:.

. ... ; .... mnr . eı - aı,,;,,-,·retn ,cı

=

'

Effa7<Sa+?ıtf:tictFYar',· · ~ -· *ı · ·,,. ·..:. '<dn'etStiz-?SMHr:sıı-·ttiQe'lcii:C w·o ·~

s

·

.

.

tı".

ten-~debly~t FakUltesl Edebly.at Dergls~ 1997,

Sayı

11

~1

BANKEI.SANG"

TÜRÜ ALMANCA

·

Bht:ŞARKIDAKI

TÜRK MOTiFiNE

iŞLEVSELCi

BiR

YA.Kl.AŞ~

.

.

.

·

:

Doç.Dr. AII Osman Öztürk• O .

o

.

Gtıtş

·Halk.bilimsel metin ınceıemelerlnde genel olarak: .. ,ntem" [metin ıçıı ve

~extem;, [metin

dışı] işlevlerden

söz

edilir. Metin içi

işlev

denince,·

bir

ya da -bir- · · ..

çok öykü

.

nün unsurlan

arası~dakJ mşicıter anı~ııır.

öm. bir öykü

ki~istQİn

.

otayın

. bütünlüğüne katkıd~ bulu?an dayranışlan bağlamındaki işlevi

söi

konusu

edi-.. leblllr.

Bu

bakımdan, n:1etın. içi işlev . "narratif' .[anlatıinsalldlr ve oJayın akışını sağlar.· _. Diğer

yandan,

bir ya

da

birçok metnin, bölümleri ya da bütünü lti·

. ',

.

. . .

_

barlyle,

anlatıcı. okuyucu

{Jzley)d,

dinleyici),

cemaat ya

.

.

·d.~ ~plum 97..elindekl

etkisi dikkate alınıyorsa,

o durumda

.

metin dışı

_işlev

söz konusudur. Öm

.

bir öy-. . · künOn,

mevcut

noimıara

göre k~bul edilemez

duygulan.

OstO ·

kapalı

ve bu ne

-denle ~abut

ectnebmr

blr

şekHde

ctne

getirip

,

böylece

tepklterın

d~z.U:nu azaltma yönündeki

işlevi

.

bu türdendir. ·Ya da.

işlev,

geçerli.

değerlerin

daha çekici hale 'getl_rilmesi v~ bu sayede tpplumdakl

istikrarın pekJştlrllmesı

.

bağl~ınd~

·ortaya

çıkabilir, Bu.

durumda

öykü, okuyucuya

geleneksel

davranış örnekleri sunarak sosyal bir

işlev

görOr ..

(Fİscher

544-?46;

passi

m.):

.

. . .

Öze111kle kUl~ür antropologlan ya·

da

·etnologlar.

bu

metin

dlŞ,I işlevi araş

-. t,rmaya yönelmekteler. Çünkü, onlara göre (efsane, masal; hikAye;

destan

vs

.

. gibi} halk

anlatrnalan

kOltürOn birçok

olgusundan

biridir ve

diğer

kültür

~n-surlanyla birlikte

kapalı

_bir

sls~İnde

bir

bOtUn

olarak· anali~

ecUİ~elldlr.

Ye

~

·

·

nUerde halk bilimdi.er· de, çalışniaJannı

derleme

·

ve.

karşilaştinnanin ötesin.de,

anlatıcının

ve

dinleyicinin pozisyonu

ile;

cınlatıcının klşlllğl

ve sosyal

.

rol o.

sosyal

.

hır

.

oıgıı oı~rak.

antabian

olay

6ağİamind~

öykü

vs.

repe~anyıa

.

cıa

n~

• S.0. F~-Edeblyat f aldiltesl Alm~ Dili ve Edebiyatı BOIOmO Öğretim üyesi

' . :.. .... , . \ ' . •' . ,.~ ~~ J

'

· ., /~

• ..._ .. <::eot·-·St f frclt'\ t :n-t·:1771 :2: . CX

giJenmekt~irler. Metin dışı işlevler, sosyal

ve

psikoloJlk işlevler kat~gorisinde

değerlendirilmektedir (fischer, a.y;), ·

tıev(sel)d

ekoJün

kuriıculanndan

olan

Bronı

s

ıaw

MallnowskJ, nesnelerle •.

· anlan kullanan·

insan·

arasında,

bireysel

ve

toplumsal teknikler. v~. aras_indaki.

bağlan~lann, kanıksandıkJan

için görülmesini~ .zor; ancak çok belirgin

olduğunu

. belirtir ve kültürü; bir

nesneler,

eylemler ve

zihniyetler

sistemi olarak

tanımlar:

"bu sistem içerisinde her parça bir amaca

hizmet

eden bir araç olarak bulunur."

(MaJlnowskJ·· 1992, 21) O'na göre

"

Dlna~ik

açısından

,

yani

etklpllğln

türüne

göre kültürde. bazı

yanlar

ayırt

edHlr,

söz.gelimi eğitim, t()pl~msal

denetim

,

eko

-

'

. riomi,

bUg~

sistemle~.

ahlak

ve inanç, yaratıo ve sanatlı ~latım biçi.mleri gll?i."

(Mallnowski 1992, 22)

Halk anlatmalanna uygulandığında, işlevlerln ~osyoı'ojik · ve psikolojik .

·önemi daha

çok

metnin ilgili olduğu alanla, unsurlanyla ·'veya münferit

din-. . . .

leyidnln ya

da

anlatıcının duygusu,. düşüncesi ve .davranışları

ya

da öykünün

devamlı anlatıldığı toplumdakJ olaylar· gibi _metin dışı sorunlarda yatar. An.:. . .latıalarıh . v_e dinleyicilerinin . motıvasyônlan v~ tutumlarıyla uğraşan araş­

t~nn~olann yöntemi de

"lşlev{sel)dllk"

(Funktionallsm~~). olarak nltelenmektedlr

· (Flsçheı, 549 vd.).

O

.

1. Tilrk Motifi

.

. . Bu · bağlamda yazımızda,

·

Alman halk şarkısının, özelikle tarihsel

. . .

"Bfulk~!sang" {11istorischer Bankelsang) denilen türünde ortaya çkan Türk mo -tifinin metin

içi

ve

metin

dışı işl~vlni araştınnaya çalışacağız. Görüleceği

gibi in- .

cel~yeceğimiz şarkıda ıürk" doğrudan

konuyu

oluşturmaz,

ancak bir

yan

.

unsur

·

durumundadır.

Bu nedeni~. "l<o

.

nunun

parçalannd~

olup,

kendi içinde

. bir dinamizm taşıyan"

(freniei

1974. 13)' "Türk" u~s_umnu biz burada "motif'

olarak

niteleyeceğiz. Çünkü: eğer motif, işlevi ile büyük bir konu· kompleksinirı

·

·

yapıtaşı

ise ve

iç

dl~aml:zrnl

sayesinde

gelenek

sürednd~

_

varhğını

koruyabilen

bir olgu · ise {Frenzel 197 4, .13 ),

o

_

haJde

"Türk" de. Alman

küİtüründe

·tarihsel

· açıdan hem düşünsel hem

de

biçimsel olarak be111 bir imaja ve boyuta sahip·.

sık sık larşımıza çıkan

gelene~I

bir motiftir (fütk'ün·

korıulaşın~

ve

motifleş~e

: sürecJ

~n

bkz.

Özyurt

·

1972

.

ve

-Kula

1992.

1993),. Blr motifte bulun.a~. olaya

yön veme,

imaj

oluştunna,

.

başka

rnotlflerle

birleşme

ya

da yeni

motifleri

çağ­

.nştırma vs: gibi yetenekler

onda

d_a vardır ..

. 6

.

t

.

~

;::

~

~~ /

:

i .

!

t

~ 8.A.NKE.LSANG

Türkçede

_.

_·. . karşılığını bulmakta zorlanablleceğlrrUz · bir · kavr~

. ' . . ~

"Bankelsang": çünkü ~eşerde bir olguya

sahip

değHiz, ancak eskiden pazar yerlerinde doiaşan destan satıcıları yakın-

bir

·örnek sayılabilir (bunlar önceden

. . . .

.

.

bastırdıklan

destan

_{. .} metninden bölümler okur, ara· verdikleri _{. .} .iaman da _{. .} bo

-yun1arında ~ıh teybin düğmesine

basa

·

~.

yine önceden kaydettlkieıf şarİ<ıyı din --· letirler

ve

destanı

satmaya

çalışırlardı). "Ba.nkeİs~g"

·

da

özelllkl~.:19 ..

yy.da yay-

.

ginlaşmış.

_pazar

·yerlerinde icra edilen

bir

·

sanat türüdür ve ~zü,.

resı:nl

v.e

müziği· birleştiren bir öze11lğe sahiptir; Bir anlamda, popUler komple bir sanat_. · ·,

Şarkıya adını

veren

~Barikel

0

_{masal

_{üzerinde söz ve müzik icra ediJlrken, daha ·}

önceden

bir pano üzerine

belli

blr

sırayla dizilen resimler yardımıyla anlatılan olay ya

da

öykü görselleştlrilmektedir.

.

.

Johann

..

Chrlstoph

.

Adelung. "Grmnmatlsch-krltisch~ Wörterbuch eter hochdeutschen Mundart" (1, Leibzig 1 793)

adlı

~rinde

şöyle tanımlıyordu

bu

~esleğln erbabını:

~Sokak

·

aralamJda,

tahtadan

sıralar

üieriride' her türlü cinayet

öyküleri

anlatan

kişi;

mecaz

ve

~ılayıcc

anlamda,

bayağı şeyl

e

n

,

b

a

yağı

bir

·

şekJld·e şarkıy~

·dö~e.rek para

kaı.anan

kötü bir

şair/

_

(Ad~lung

1 '/93: :s .. v.). Jo-·.

hanri ·

Christoph

Gottsched, 1'730

"t~nhli

.

"Veıstich

.elner

Crltisdl~

tı

Dld1i1

<

unst"'

.

adlı

eserinde "füi~kel_sang"dan_

söz

etmektedir, ama

aşağtt~yıö }?lr

,

şekild~ eğ~

: retlleme yaparak: .

"Bank

ve

Sanger sözcükleri

blJinen

şeylerdh':

F~lmt kötü bir ..

şiiri

"Banckelsang" diye nitelersem,· bu yeni

bJrşey

olur" (Gottsched 1730,· 13;

75) . .

Burada ~Bfu'lkelsanger" kavramından; tekil bir kişiden çok,. spz. resim·. ve

. . ' . .

. müzik eşliğinde, -daha

öpce

t;>astırdıklan metnin · seyırcl t~ratindan aımm~c;ını .

teşvik

·1ç1n; bir

olayı

sunan bir grup:oyuncu

anlaşılmalıdır. Olayın

sergilenmesi·

. için masa

dışında

·en fazla ÜÇ metre yOksekllkt~ 've iki ~etre· eninde,

icabında

· yuvarlanarak katl_anab!Jecek dört

köşe

bir

bez. Uz.erine

çizilmiş

·

resim (Sch~l_der)

·

kullanılır.

Bu resim

O.zerinde

olayın bazı

eplzotl~n yer

almaktadır. Şa~kıcı

elin-deld

·

_

değn~kle

bu bölümlere

işaret

_

ederk~.

grubun

diğer

.

bir.

üy~ı

·

ae

·

st~-. yircllere şarkının basılı metnini satmaya çalışır; Bu· satış, o grubun yegane kaJ

~adır

(Petzoldt

1977,

f180).

Dolayısıyla

l>u

lş,

·

genel

.

görOnümOyle

tlcaretve ·

'dİlenclllk arasında bir konuma

sahip

olmaktadır; GeiıelUkJe

de

harp malullerine ·,

.

t~nı

.

~

·

an

bir

ayncaJık olmµştur

{

_

Riha

.

1979. s.

14)

.

:

·

.

Sunuş blçlmlnqe, 1 .. akustik ve

flgü~l.

2,, görsel, 3. rnüıJks~l unsurlar .

7

. "•, ı. ..

aynı

anda seyirciye

ulaşt

ı

ğından,

·

"Bankclsang"ı görsel-işitsel

(audiovisuell) bir '

'iletişim

araa olarak.niteleyeblllr1z (Petzoldt 1977, ·1.1 ~O).

jşlevsel

olaraksa, "

Zei-·. t,ungslied"

ın

·

·

akslne

.

gönce]

olanı

.

konu ahp,

eğitmek

ve

'

aydınlatı:naktan

çok; ..

geçmişte

kalan

·

olaylan ele alıp, eğlendlimeyi amaçlar. Bunu' yt;ıparken, görece

bir günceJliJct~n

ve öğreticl

·ahlAkl unsurlan k~llanmaktan tamarnen vaz$eçmez. ·

E.tklnlik alanı olarak da yılbaşı pazarlannı ve .fuarlan seçmesindeki neden burada .

·

~

r

anmalıdır.

Ôzelllkle

eğlendirici

yam

ve ·edebi yönü

·

dolayısıyla

•. r~m~tik dö- · nemde ve 20.yy.'ın başında

·

"Bankelsang."m · stilize edilmesi girişimleri olrl ·

. . . .

muştur. Zamansal olarak bakılınca,

.

araştırmalar, özellikle resim dö

-' . . . . .

kümanlanndan ve biçimsel-işlevsel kriterlerden hareketle,

bu

olgunun 17.

yy

.

başından

beri var

olduğunu

kabul

ediyor. Berlln, Bremen, Dresden, Jrankfurt,

Hamburg Hannover,

Leipı:lg

,

.

Lübeck gibi ,büyük

şehirlerin yanı~da

daha küçük

merkezlerde de yayınevlert ve matbaalar bu türden örnekler basmışlardır (liste

. . . . '

için bkz. Petzoldt 1973, s. 253 vd.). ,!'ılmanya'da, ·ikinci Dünya Savaşı'nın

baş-ladığı yıllar "B~nkelsang"ın sonuıw belgeJem·ektedir (Petzoldt 1973, s. ZŞÖ).

I .

B~

şa

r

kılan

icra edenler, geçlmJerlnl bu

yolla

·

sağladıklanndan, anlattıkları

.

olaylann, ·hitap ettikleri insanlann dikkatini ve ilgisi çekebJlecek özellikte ot-·

. .

masına

~ikkat ederlerdL

Dolayısıyla.

genel ·olarak

aşk

·öykülerini, bireysel

tra-. jed'ılerl,

d~ayetl~ri.

fadalan, ~tlerl, .ol~an

üstü

olaylan· (Peti:oldt 1977, .j

.

184};

· özel ömekler.vennek gerekJrse, kurtlann sa1dmsına uğrayınca! kendi-canmı· kur

-taonak için

iki

çocuğunu feda eden anne; aldatılan gelinin intikamı, çocuğunu

kartala kaptıran. ~nenin ~aretı, oğlunun· sevdlğJ kızla evlenmesine müsade

etm.eyen

babanın gadd

.

arhğı, yangında

öle·n

ra!ıiplerin

.

dramı

vs. gibi s~n

-sasyonel haberleri çok

iyi

değeriendlıirlerdl. ·

Bu

bağlamda,. halk· kültüründe.

mekan ve kOltür farklılığından,· uzaklığından ötürü hep ilgiyle karşılanmış.olan

"ekzotik" ·öyküler de "Bankelsang"m çok

sevdiği

k~nulardan

olmuştur.

Hatta

o'

. ölçüde ki, Jzleyidnln. ilgisini çekmek içih, yerel öykOletin

anlatdmasınd~

bile

ek-

.

zottk ülkeler ve manzaralar tercih. edilmiştir. Bu anlamda "ekzotizm'.',

· "Barikelsang" içJn bir aksesuar niteliğindedir. En çok sevilen yerler ise, güneşli ·

güney ülkeleridir. _.

Doğanın

·

buradakJ

.

s~lmliliğl, ö~eğl~ anlatıl~

_{. . . .} d~ay_. etin _{. .}

aa-tnailığıyla karşithk oluşturmaktadır

·

(Petzolt

, ·

1973,

zao

vd.).

. .

Yukanda anılan tOrden ekzotik nitelikte bir "Barikelsang", düşman kar-:

deşlf!r

konu~unu ele

almaktadı

~

.

Bizi ilgilendir~~ yönü ise;· bu

kardeşlerin

bir·

Türle paşasının ?ğulla~ olması.

• f ffl,,L t· \. Y _.ç I f+;ııP:7 t• t e· · ::mc

1 .

ı. ı.

ISad~atll

aşkın

soylu

·

Mükafatı.

Ha~ ne

·

h1İalln

ça-' ·

·

.

tışmalanndan.]

( .. )

Bu

.

başlık,

.

Braunschwelg

şehi~

müzesinde

.

buıunan

·

ve .Adam ~lölbig

(1855-1°929) _.

tarafından

bez üzerine _{. .}

yağhboyayla yapılan

_. bir

resme

aittir.

(öl-çUleri 271x175). Resmedlle,n ~layı aynntılanyla an·ıat~n ve ~ennanı:ı Reiche ta

-·. ·.

rafından

Schwlebüs'ta

basılan

(Nr. 95 und 41-1; bkz ..

~raungart,

1985, 314)

metnin özeti şöyle:

Bir Türk beyinin bhibirlne

düşman

olan iki

oğlu aynı kadını

se~mektedir . .

Zaara · bunlardan Adrian için

karannı

.

venniştlr.

~ussar

adındaki diğer kardeş,

kadını

esir

alır

ve onu korkutarak,

istediğini

kabul ettirmek lçln, blr kaplanla

aynı

_. yere

kapatır.

Fakat Zaara,

hayvanla

_{. .} dostluk· kurar ve onun

yardımıyla

ora-. . . .

--·-dan kurtulur. Bir aslcer kıhğma gi~erek Adnan'a.ulaşmiµ{ ister. Hussar onu

tak

Jp

\

eder; fakat ~adını tekrar ele. geçiremeden 'sevgili kaplan' tarafından öldürtilür.

. ~ncak kaplan·,cesaretin) hayatıyla öder. Adtian ·oraya vannca, durumun farkına

. vanr, ·sevglliler·blrtblrlni tanır ve hemen.evlenirler.

Panoda dört resim var: bunlardan

ilki

Zaara lle kaplahı', hap.ı.;edildlklr~ri .

mahzenin pence~

demirieıinİ

söketk~n· gösteriyor.

lıdndsl

ise

za~"lr

a

'

yı

muh-tci,:ıelen sevdiği

.

Adrian'in_ izini bulmak

için

,

.

üç

erkeğe

yol

danışırken

rcs~ .

metrniş. Büyüklüğünden

anlan'lca·

bu

Jki

resimden

.daha öneh'\li

öldu

ğuml

.

sar~,,

diğımıi

üçüncü resim~ . dörd.üncU ile

·

aynı

·

boyuttan

taşıyor

..

Üçüncü

resim

. . . .

·. Zaara'yı .

at üstünde

sav~şırken, kaplanı da. Hussar'ı boğazlarken, dördüncüs.il

ise· Onlfonnaıı

·

bir topluluk

önünde

·zaara ile

.

Adrlan'ı, bir

din

adamı tarafınd

an

e'flendirillrken gösteriyor. Resim. başl.ığı, böylece ·son

lld

resimle yeniden

pe-ki~tirllmlş· olmaktadır: sadakatli aşkın asil

meyvest

Zaara ve·

Adnan

bunu

ya

:..

şarken, · resim

alt

başlığı. (ha,ç

ile

hilalin çarpışmalanhdan bir. ömekfoJarak Hus-.

sar'ın

yenilgisini dile getiriyor: .

Blz burada,

yuka~dakJ

öykünün bir versiyonunu

incelemeye

ç.alışacağ1z.

Bu versiyonun

resrrıl

·

de yine

Adam

Hölbig

tarafından

yapılmışnr,

ancak bu kez

başka

bir

başlıkla:

·

1.1. [bd

se~gUJnln,

.

larls~

~af

meydanında kavuşması]

.

·

. Kayl'.}ak olarak alaca$Jmız Stemmle· (1962, 48-s7rnin kit~bındaki re.sim,

beş bölümden oluşuyor:. Üstte ikJ (Hussan'm zaara'yı tahterevandan lndirrnesr

Alıntılar, tarafimdarİ TUrkçey~ a,ktarılmiştır ..

9

/

. 1.

ve

·

Zaara'nın kapiıınla

bir mahzene

kapatılması

sahnelerl), ortada

bir

(Hussan'ıiı

• 1 • •

savaş meydanında

kaplan

tarafından

attan

alaşağı edilmesi

sahryesi)

ve

altta

da

.

.

.

yine

lld

·(Adrian'J~

Zaara

'

nıri

bh1blrJrte

kavuşma

ve

rahip

cSnünd

·

~ evlenme

sah

-neleri) bölüm. Stemmle _{. . .}

her bir

bölürritl _. bOyüterek ayn~

vemılş

(bkz_. . _. 52, 53_. , _.

·

54-55, 56,57).

~Jmler,·

arka

p!an

~ımından

yoksundur.

·

BeUJ

bır

·

sahnenin

can-.

landın iması

için

pek

~

tinsura

yer.-veıiJmektecilr.

Öm

~.

ilk

resimde,

me

.

kan·ın

Tür-. kiye

olc:İu~nu

belirtmek.için,

bıyıklı

erkeklerin

y~ında

sadece. bir

tahterevaiı

i

ikinci reslr:nd~ ise

mahz~

·

in

anlatımı

·

lc;Jn

·

,

de~tr

p~~n

a

kJıklı

bir pencere

yete

~

ıı

buJünmuştur.

Bunun

·

yanında,. resimler somut du·rumlan gösterirken, ·gerçeğe

uygunluk

bakımından zayıftır

{Rlh,a

.

1979

,

14);

öm

_

;

üçüncü

resimde,

Hussan'la

i:aara'nın

·

atlı

·

olup

diğe~ kişilerin

yaya

gösterihnesı

·

gibL

.

·

1.

METNiN

ANALizl

.

Inceledlğlmlz

'!

Bankelsang

.

"

metni, biçimsel olarak

.

ŞU

unsurlardan

oluş

-maktadır: . (

ı.ı

·

Manzum .Bölfimler

8+8 - ·1~·şar dizelik dört. bölüm vardır; dOz.yaZJyla aynntıh olarak açık­

lamalarla

bölilnmüşterdlr. Ardarda getınldl~erinde, olayı

bir

·

buton

olarak

ak-_

'.

tarab.ilecek

duruındadırl~r

•. Dizeler

_çapraz

k

.

afl~e

.

ile

uyakJ~dınlmıştir

:

.

abab/ .

cdcd

,

.

.

.

Tam. ·Ve

kısmen

:yarim kafl:ye

kullanİlmış

.

olması,

in~tnin h~k

ede-biyatındM çoıc

·

y01<sek ·

ecıebıyata yakınlığını

.

göstermektedı

.

r:

~tarket.;.

w~rke;

Leib/Welb; ~ropheten/Nöten:. Llst/Chr1st ...

! •

·

· ·

_.

İlk

sekiz

dize,

Hussan;

·

ıa

,

Adrian'ın tanıtımina aynlrnış: diş

_{. . . .}

-

~örü'nüşleri

_. ba

-kımmdan yakışıkJı. ve yiğit olarak nitelenen Uô kardeş,

soma

bir kontrast içinde .

betlmlenmekted!r,

_

lkJsl

arasındaki

~n

ön

·

~mU

zıtiık

~·

birinin

Müslümcın, diğerinin

HırJstJyan oluşuyla

temellendlrilmektedlr. Daha sonraki

sekiz

dize

ise,

Zaara'yi

tanıtirken:

:

bu

.

kontrastı. ıki

kez

vui-

8

uıayarak pekJşttny~r.

su·

~ğtamda

.°

,

Zaara'mn

anlatımına

,

iki

kardeşe

.

ayntan· cfjzeler

0

kadar yer

vetjlmesıriı

önemli.

. . } . . . .

saymamız.

gerekiyor; Çünkü.

bu

·yaklaşım şarkının

mesaJ•na önemli ölçüde kat

-kıda bulunacaktır

.

ruik

k~ı

·

.

taşıyan,

ama ço~u~

e

n

hıristıyanca

.

.

eğitilen

.

Zaara'nın,

.

içg~dösel

bir

biçimde yine

Hnistlyan

birin~·

gönül

.

vermest

din

-leyiciyi

etldleyecekt,r .

.

·

10

- - -~ ·, ·.=··=·ee:-·,

. .

Zaara: idi aşkı uğruna

YandıkJ.an

durmadan;

.

F~

t

kizın

gönlü

sadece

.

,

Hıristlyand~ydı,

1'Urkde

çieğll.

·

·

Türk

kanından c;>Jm~ına karşın, . Daha ççcukken erken

yaşta

· . Hırlstiyanca yaşamı tatmış;

Ve

dinsizlikten

kurtuJrıiuştu.

·

. 1 .

.

Kendisini

sec;mey.en Zaara'ya

karşı,

Hussan'm

takındığı

tutum,

başta ka

'.'

·

. ·. rakterl

hakkında

söyleneni

doğru c;İkaracak

yönde

olacaktır:

'

.

"

Kinci

ve

•

dü-.

·

zeribaz'' Hussan, büyük

bir

öikeyle~

~asuıiı kızı

haremine

kapatır;

6

kadar

:ı

or-

·

,.

· .

. ' '• . . . . ' '

)adıysa da gönlünü kazanamaz, öldüıriıeye kara verir;

en

sonunda onu bir

kaplanla

mahzene

~~r

;

amao

aç

bıraktığı

hayvana

kızı parçalatinaktır.

·

Bu

lkln

d

·

.

grup

·

dJzeler,

.

denilebilir

ki,

·

·

~

.

d~~

Hus.san'ın gaddarlığını

·

gö'zler

·

ön(lne ·

se

r-. mektedJr. Ancak

kontrast

oluştunna llkesr·burada· da karşımıza çıkıyor:· H

us-.

san•ın

~anlce flklrlerin~

karşın,

korkunç

geceterd~

:

z~yıf

Zaara'ya.

a~adaş

hk

e

d~n

kaplanı ~ bağlamda değerlendiımellyiz.

TUrke

alt

bir kaplan;

·

.

·

MazlumJan

koruyan,

Onun biricik .yoldaşıydı

Mahzenin

vahşi karanlışında.

Çekti

kılıcını

•

.

öldürmek

için,

Ama o anda

akiına başka ·

Bir

fikir

doğd~ şeytanca;

Sinsice güldü kendi l,{endlne.

• i

.

.

: . . ' \

·

·

.

Halden anlayan

yardımsever bir

hayvan,

.

aklını yitirerek canavarlaşıruş bir

in~darİ

her

zaman

~dİ~

(Schend~

..

1988, 395). Bu görüntü öielllkle resiml

e

. bir

kez

daha

vurgulanmıştır

.

.

.Bir durum

bett~emesl

olarak;

vahşi blJlndiği

'halde .

.. . ' ... ·. . .

.

·

yardıma gereksinlı:n

duyan

bir mazlumun

yanında uysallaşan

bir kaplan ya da

arslanın

resmedilmesi

geleneksel blr_antatim_yöntemldlr:

Sl~e

çalışan

bir

kızın,

kendini

•

.

sevmediği aşıkından

koruyan

bir

arslanı var4ır. .Adam,.· kızı hem-·

çerleyince,. hayvan

bir

hamlede

o~un kafasını koparır (başka örnekler için bkz.

. .

Schenda 1988, 396). sızım· öykümüı:de Jse kapranıri insanca _tavn karşısında,

. ha1a

yaptıklanndan plşmanJık duymayıp,

·

kızın ardından

·giderek onu ·ele ge-· çinneye

ça]ışan Hussan'ın

d~

son.uda

tıpla

l;>öyle·olur.

İzledi

onu

savaş yerinde,

Yalvannalanna

tınmadı.­

Onu tam yakaladığı anda,

Kapı~· y~tfşlr imdada: .

Amansız vahşi pençder

Sarban parça parça .eder.

;

.

Yalnız

küçük

bir

fark

vardır

arada.

Arslan,

kİzır_1

ö·lümünden üç

gün

sonra

üzüntüden ölürken, bizim öykümüzde · üzülen kızdır; yani Zaara.. ~ller

de-ğişmiştir,

ama izleyiciyi duygusal

olarak

etkileyecek

sahn~

korun~

_

uştu;._

Bu

sahnenin amacına ulaşmasını sağlamak

~aayla olsa gerek, Zaara'run

ağlaması

~anzum

böJOı::nde değil, düzyazı bölümünde,

yani

anıahonın_yorumlan

içjnde, ·.

··kızın kendi ağzından aktanlmıştır: »Ach, du hast-.mlch aus den Handen.

des

schandllchen Hussan

befrelt: mu6~ daffir aber

selber .

unter den tödlic_hen

.· Stlchen verbh"ten! « ·

. . Sonuç

bölümünO

oluşturan· dizeler Jse. sadece seygllllerin kavuşm·aıarım

.

-· ~ile getlnneleıi ve-en sonunda şarkının

\Terdi~

ahlAki ö~ütU lçenneleri

ba

~

lamından değerlendlrJlmelldlr.

Yoksa,

ne

mOsJümanın

ne

de

hıristiyanın

.

ka-raktetjze ed'nmesl söz

konusu

değildir. Önce;

'izleyicinin

etkileri~esl yönünde,

öldürülen kaplan

.

a~alannda ,

olmak

üzere

bir

_

kucaklaşma ve

.

öpüşme

sahnesi,

sonra da l>eklentileri karşılamak üzere rahip önünde' n~kah ..

'·

. Sevdiğine koştu

acele,

Söyledi sevglslnl. Adrlan

_Kesti sözünü sevgtyle Öpüp

dudaklanndan.

·

Rahip

~l_J_tsadı onlan •. Ka'vllştular tertemiz:

"Kurtardı. tehlikeden bizJ ·

Sevgimiz ve· sadakatimiz"

. ' ;w+,,tst bO K ·~ < e, · · , vn.

ıtrr:z-00

Verilen öğüt

genellemeye

.

oldukça uygundur: »Sevgi ve sadakat bizi

teh-Ukelercten kurtardı!«

2 •• 2. Dilı.yazı b6Hlın6

.

Dfrzya7.1

bölüınleı1, manzum

böllimlerln

adeta

bir çevhisJ gibidir. Bu

bö-. Uim!er.

an!atJanın ağzından aktanlmaktadır. Anlatım Oç

ayn blçlmd~

gelişiyor:

.

. . . ( . . ..

2.2.1. Yonun

.

.

·

Burada.

yukarıda özetlenen· ve manzum

bölümde

anlatılan

olaylar

düz

-yazıyla

yinelenl{ken, özellikle

kişilerin

ve

dav

.

ranışJannın

daha

ayrintıh

olarak ·

t. . . . . . . ' •

karakterize edildiğini söyleyebiliriz. O halde · şimdi karakterleri gönneye ça

-lışalım.

Hussan:

Çok

vah.şi_

ve

aslan

gibi

.öfkeli.

olan Hussan.

Müslümandır.

Can

. .

düşmanı olarak· Yunanlılan bilir. Kadınlara karşı kaba davranır (s. 48). Hatta,

• 1 • t

kendisine direnen

Zaara

1

yı

.

öld~_nnek ister: Bunun'içln

ş~anu'\

_bir pl~ kurarak,· .

kapianına. yiyecek venneyip. Zaara'nın yanına salar,· ki onu parçalayıp yesin (s.

50)

.

Biri inanıyordu Muhammede

Ve doluydu .kinle nefretle.

Hussan'nın nitelenmesinde. kullanılan ·sıfatlar _. v~· sözcükler_. ·: wtld (vahşi),

löwenwütig. (arslan gibi öfkeli),

Moham~edaner

(Muhammed.e

ioan~n).

gı>

lüstet (ihtiraslı), will töten (öldOnneyl cİüşünen). geb!rt teufllsche Pl~ne (şeytanı

planıa·r

yapan},

.

Uni:nensch

.

(insanlık dışı), unkenntllch zerflelschte Leİche

(p

~

.r

~

·

çalanmış

ceset),

schAndllc.h (rezil); .lnsurgent (asi),

Rauber

(şaki), ohn'. Er-·

• • 1 •

t>annen

·

(merhametsiz.),

höhnisch (alaya), Q~Jer (gaddar, işkenceci).

Adılan: Bir

Yun~

papaz

tarafindan

hıristiyanlığa ~akdls edilmiş olan Ad-: ·

fi

~~

kibar ve eğitimlidir (s .. 48).

Yunanhrann safında savaşmaktadır

(s. 51 ).

Mer-

.

.

hametU

(S.

52 vd.). asit

ruhludur

(s. 55)

.

.

GOvenllirdl

diğerine zor"günde.

iyi

Hıristlyan, soylu bir adam.

Adrian'ın

nitelenmesinde

kJUaiııJan sıfat ve sözcükler: ChristJich (Hı­

rtstlyan),·· sanft ·

(ldbar},

geblldet (kültürlü), lle~e~wOrdlg (sev~cen), hat edle

Seele

{asll

ruhlu), slegreidl (muzaffer}.

İkl kardeşin bu şekUde birlbirtnln tam _karşıt.• olarak gösterilmesi .aslında

,.

::-c:c:ne,o· en: --...-,, .

. .

bu

metnin

bir başka edebi yönünü gösteriyor. Düşman .kardeşler motifi,

kay..;

• • ı' •• • • • • • •

nağı kutsaJ kitaplara dayanan eski · bir motiftir.

Hz.

'Adem 'in· oğullan Habil ile

. Kabil

ar~ındakJ

kJnln

de

nedeni, öze1Uk1e yahudl ve

lslam

menkıbelednqe

an-Jatıldiğına

·

göre.

aynı kadını sevmiş olmaJanq.ır

(Frenzel

.

ı

988. 83;. Türkçe

bir

. .

.

.

kaynağa· göre,

Kabil,

·

HabU'ln lklzJyle,

Habil

de Kabll

~

in lldzJyJe

evJenmek

du-

_

.-

.

.

nimundadır

•

.

Ancak

Kabll

_

lkJzJ

Klima'yla kendi evlenmek ister ..

Ad~ Baba

'

nın

.. emrine karşı_

gelen

.

Kabil

,

böyl~

Tann'nın buyruğunu

da

tanımaz

xe

İbJis'in

·

·. eline

dOşer, kardeşini

öldürür;

bkz

.

_.

Akıncı

.

1968. 136

--:

176).

Protestanlığın

·

or

-taya

çı~ğı

-

16

.

i

yy .

.

da

Ha~a'.nın

bu

lld

oğlu

'

_

arası~daki anlaşmazlık

Uglnç bu- .

lunmuş, Kabil inançsız ve münafık, Habil

ise

ömek: delikanlı· olarak

tasvir

edjl-.

mişti

(Frenzel 1988~ 83). Bizim_{. . .} ·

metı1lmlzde d~ğai

olarak,

KabU

'rolünü .

. . ,· '

milslUman Hussan, ·Habil rollinü .ise ·hiristiy~n AQri~

üstlenmjştfr.

Hussan

lnanç;ız.

,

Adnan ö~ek bir gençtir. Aynca_

iki

erkek

arasında

kalan

kadın

.

motifini ·

• t • • •

de

edebiyatta: tespit

eplyoruz (bkz. Frenzel ı 974, 14; 1988, 5 75-.5 78; Ne~

• • • • • • • • • • • 1 • •

· benbuhlerschaft). Bu geleneksel 'durum motlfl'nln aksine.-kıskanç erkek rakibini

değil, ulaşmak istediği kadım

·

_

öld

_

ünne

girtşlmlnl.

benlmslyorr'_böyle~

kadının

sevgisi ve

sadakati

·de olumlu yönde vurgulanabUecektfr .

. . Zaara:

Çok güzel

bir genç. kız.

olan

Zaara, · "lstanbul\ın gOİü" diye anıl­

maktadır

.

Müzikten

hoşlanır

ve

"Guzla .. ~e~llen

bir

~rilman

çalar.

Erkeğin

kJ

-bannı

ve

kOltürlüsönil tercih eder (s.-

48)

ve ·sevgisine. sadakatlidir. ·Hayvanlan .

. . .

· sever

·

es.

50), yürekJI ve dayanıklıdır,

..

VefakAr

olduğundan, ·öJdü~len ·kap~anın

.ardınd.an gözyaşı döker (s. 51 }. inançlıdır, ilahi ~dalete. inanır, Tanrıya şülqeder · . ·: {s.' 52

·

vd

:

)

ve en sonunda ·çocukluktan beri eğitimini aJdığı hır1stlyanlığı seçer .

· (s. 55).

.

Zaara'nın tanıtımında ku

·

Jlc\flılan nJtefemeler şunlar:

,

Sdlön

(güzel), .

"

die

Rose von.

St~bul

;

.

(İstanbul'~n

g(ilü),

sl~gt

µnd spiel~ M~U<lnstrument (mü.:

• ' •• • 1 •

zlğe -yetenekli), J.ungfrau (bakire),. dem-Hussan gegenüber kalt

{müslüman

Hus.san'ın

sevmez),:

Tlger

wir9 1hr llebster

Splelgeffihrte

(kaplanın

sevgisini

ka-~

-

m1ş),

welnt

.

u~ lhn

.

als

_

er

getötet

wlrd

(ö)en

h

.

~yvaı

:

un ardından

.

"

gözyaş

1

.

·

' .

.

.•' . . .

döker): als Christln getau,:t (Hırlstlyan olarak vaftiz edilmiş). ·

.laara'ln kar"1ctedze edllrtlesl, h~k _{. . .}

anlatmalanndakJ

"olumlu, güzel, _'•

m

·

asum,

_

olduğu

_·

halde

kötü muamele

··

gören

,

_

rekl

ve

aktif'

kadın

tipine

uy-maktadır (Moser-Rath,

100 V<:i,), Kötü muameledep

kurtuluş

geneJJlkle,

burada

da

olduğu

gibi mudzevl blf

şekİlde ge~eşlr

(M_oser-Rath, 113); bu

tü~

_

mu

-14

-

.1 ! -+ .. ,Cıthtzl . ,•, . ,lı .. _ .. _ ... . • ' . ••• •• -

:...L..~-

·

·

'•

,

.

..

'•

'

0

·

;,r--+,+;s,r;,e-.,, k .·;:,· ., ••.. ·:ıiı<'··-. ,tx) . t. · -· ·•-ı tı1:ı .. ;,i»,;:;;e;:;--·;.;,,r·cd-rfıihitf•::X-·c ':lı..~· = ~ ' - " ''(

'

dzevl kurtuluş. bir

çok

menkıbede dönOm noktasının oluşturur. Bunun nedeni olarak,· ·Jiııistlyan. din bQyüklerlrıln. takibe uğraclıklan dönemlerde haps~ atıl­

ması

göstedlmekte •

_.

.

göster~:Ulcleıi

mucizelerle hapisten. kurtuknalanyla da

f:Iı-. . .

ristlyanhğm üstiln niteliğini kanıtlamış olmaktadırlar (aynca öm. için bkz; Bred-nlch, · 836 vd:}.

ÖykOmOzdekl

.

kı1Jn

mucize

·

sayılabilecek kurtuluşunda,

·bir ·

kaplanm·roı·aımasında gördüğOmOz 'yardım sever

hayvaJl'

motifine daha önce

değinmiştik.

Erkek

kılığına

.

girerek

tehlikelere

_atıhp, sevdiğini bulmak tc;Jn

yollara

düşen

güzellerin

sayısı

da

az

değildir

{e_deblyattari bir

ö~.:

Conrad

Feı'Ciinand

.

. . Meyer'_I~ novell

Gustav ~dolfs

Page,

1882)

(Moser~Rath,

i

~

7).

ı.ı.ı. bojnidarı'konu,ııia:

Dlyalog bölümlerinde, Jdşlsel. bir .an~atım tutumuyla, kahramanlar bizzat

' . . . . .

konuşturulmaktadır. Bu· da bize "B~kelsang"ın .. dramatik yönün_ü · gösteriyor.

Dlyaloglann· kuJlanıldığı yerleri Jncelersek. bunun belli bir amaca yönelik olarak

yapıİdığım

₈

ö~ıemıerız

.

I?tyaıoğun >cuıı~ıid;ğİ_

hef

_

yerd~.

-

ıki

,_

kişı

arasJ_nda

var

olan bir _.

çatışma

dqruk.

noktasına ulaşm.aktadır:

Ôm.

zaara'nın

Hu~' a

Vel"(H

J~

i

. . . .

.

' .

yanıt

,. Benim-kalbim

başkasına

ait. Onun için asla senin

olamam

;

•

,

ya ·d:i

H

u

s

-

:

san'm,.

1.aara'yı yakaJadığı

andaki sözü: ~Dur.". teslim. oli«

b~

·

gerUhnli sah-nelerdendir.

~ynı şekilde, zayıfin

.

yanında

yer

alıp

.

on

_

ı.i tutsakJiktan

ve

daha

·

sonra

y

e~

. nidf;n

yakalanmaktan

klJrtararak; "IJahl adalet"ln

oluşmasını sağlayan kaplanın

· ölüm anını da unutmamak gerekir;

Zaara'mn

·

dövünmesi, izleyiciyi· de

sars-• I • • • ' , • • •

. maktadır:

ııAh, ~nl

.

utanmaz

Hussan'ın e11erlnden kurtardın, ama bu,yüzden

ken-. din ölümcül darbelerle

hayabndan

oldunf~ ·

•. . ! . .

Diğer

y~dan,

öykOlemenJn do~k

no~tasınm

.

hazırlanması

:~e

sonunda

·

. . sevgllllerin

birlblrJnl

tanımaian,

böylece

gittikçe

yükselen

gerilimin

.

rahatlamaya

·

.

dönüşmesi

de

-

dlyalog.

lc;Jndc

ge~çekleşlyor.

·

.

Zaara:

~su

kardeşinin cezasını Tann verdi.

Sevgilini

senden

soğutmaya

:

kalktı.

Bun~

başaramayınca, ı:naa1esef şurada

öJU

yatrul

kaplanı

· onun OstO~e

salıp pal'Çc\labnak lstedl. Ama Tanrı ona engel oldu; ÇUnkO o

mazlumlan

korur.

. / .

Ona şükürler olsun!.c

. .

~d~an sorar: ~Sen kJmsln ki, garip yaratık?«

Zaara:

»

Zaara'yım.

seni kalpten

seven kız

.

«

...

Bu sahnenin bir başka ö~~ml daha-vardır.- "8fulk~Jsang"ın en önemli un-surlanndan olan,

Tann'nın

,

yOceltllmesl

de

~~ada yenne

getiriliyor. D~nleyldnln

dJnsel

gö.rOş

ve

yaş~ı~ı

önemseyen

bi

r

.

anlayışla,

fir:sat

düştüğü

anda "Tann~a

.

şükretmek~

.

ıhmaı

edilmez.

1'iıteklm yukandakı

durumd~;

"kendını

istemeyen

binne

zorıa

.

sahıp

.

oımak ıs~yen; oımayınca öıdonn~yi.

~ir

.

~pıana

par-c;aıatmayı

planlayan

Hussan'ı

Tann

eng~Uemlş, cezasını venniş

ve bö)!lece ilahi . .

a~alet yelini

bulmuştu~

{bkz .. Riha 1979, 15).

Bu

nedeni~ .".mazlumlann ko- .

ruyucusu"

.

na

şükred'İlmelidir

.

.

·

·

·

. 1

IV\anzum

_.

bölüınc;le pir kez karşilaştığımız diyalog,

iki

sevgilinin ağzından,

. . . ~ .

şartonıri önemli olması gerek~n en son dlz~lerlnl .dolduruyor. Alınması gereken

. d'ers bu·

şe.kllde açığ~

_.

çıkıyor:

.

_

iyİ

insanlar sevgllednden

ve

sadakatlerinden

· ödiln vennemeıı. böylece kesinlikle bir kurtuluş yolu bulmıaçak ve bu davranış

ödOllendJril~ktlr;. deyj·m

yerirıdeyse

"sabnn so~~.

seJatnettfr

"

:

1 . ·:-· ,, . . • • . . .

.

.

..

. .

"Kurtardı tehlikeden bizi . ·.

· Sevgimiz

ve

sadakatimiz"« ·

..

BAn~eJsang"ın öğ~dliğinl

.

eğlcndhidllğı

_

nı

.

a

_

rpertldllğ)ni

ve

lzleyi~ide

.

duygusal katılımı sağlay~cak

tOm

öğelerl

bu diyaloglarda bulmak

mümkü

_

n

gö-rünmektedir.

1 · · . ..

2~2

.

3.

lzleyldye

y8iıelllie

. .

Anlatıcının.

yer:I

geldl~çe. lzleytdnl~ dikkatini_ resimlere çekmek Jçin,

ine~n içine serpiştirdiği sözleri bu bağlamda ele alıyoruz. Anlatım devam eder

-ken, birden lzJeyidye dönOlOp llglll reslme (aynca değnek

de

kullanılarak) işaret

' . I • . , . . . ,

edilmekte ·ve o. sahne. kısaca açıkl~maktadm '"(ablo~un ilk bölümün.de $Ör-.

. püğOnOz gibi.

Zaara'ya

_inmesini

~mretti

"

c

.. )

1klnd

bölümde,

bir

ev

köpeği gll>i

kucağına

sokulan kaplanla

mahzene

atılmış i.aara'yı

görüyorsunuz" ( •.. ) .·

'TabJQnun

ortasında görebileceğin

it gibi"-

c .. ~)

iki

sevgilinin,

Lanssa:

sa~aş

mey-. . ,•

danında kavuşma

sahnesi resmin sol alt

köşesindedir''

(

..

. ) Nikahtan ö

n

ce. son

resmlmJi.cle

görüldOğil

gib_l, genç

kız Hırstlyan

-~larak ~aftiz edildi';, ·

. . . ) ,

.

Dolayısıyla,· anlatıcı geçniJş

zamandan

,'

yani

öyküleme zamanınd~ şlm-:

. ·diki zamana dönmekte. _{. .} ·izleyici

il~

bir

.

tor

lletlşlm kunnaktadır

..

B~

yön~llşleıin

· ,.

. . . . . .

1.6

. '.

sayısı, blzJm örneğim.izde resmı oluşturan bölümlerin sayısı ile sınırı,

gö--rtinmektedir ve bunu ıenellemek yanlış olmaz. .

.

3. E.KZOTIK

UNSURLARı

Bu .belgede,

anlatımı

·

1

,

Jglnc;

kılmak

amaayla

önemli bir'

yöntem

.

olarak

"ekzotlzm"e başvurulmuştur. Çünkü; "VasatbJr insanı, ya günlOk yaşam içinde

pratik olarak

yaşadığı-veya etkilendiği

ya

da tamamen·

.yab~1a

·ekzotik' olan

·.

şey

HgilendJrlr ·-

yani ya

komşusu

·

ya

da yabana"

(HeJlpaçh

1942,

17)

.

Bu ne

-. denle

şarkla,

öykOsUnQ,

ekzotizmin,. hayalleri harekete geçiren-

unsurlanyla

~

la

-bildlğince

süslemekten geri

kalmamıştır.

Bu unsurlar;· yabana·

kişi

(Hasan,

Ahme_d

Paşa) ve

yer· (fürklye;._ istapbul,

İ..arlssa) adlan

.

yabancı kültü~ çevresi

. (MOslOman, Papaz)

veya

bu

çevreyi

karak.teıize

ed~n. tiayyanlar

(Kapİan) ya

da

k,ültür

.

parc;alandır

(Har~. "/ztanbuJ'un . Gü/D

n,

Tahterevan, Telli bir· Türk

sazı:

Guzla, fes).. - ·

. Bu ekzotik_· unsurlann

bazıları

·

yardımıyla o

·

ıayın,

lzleyldyi

~nlatıları

ö

y

-~ künün doğruluğu konusunda· .inandınnak için, tıpkı efsanelerde olduğu _gibi;

belli bir me~a

bağlandığını

da görüyoruz.

Örneğin

_

Atına

·

ile Selantk arasm

da

bulunan-

Larissa

k~nti, tari~te

_

gerçekten

Türk-Yunan

ıİişkUeıinde çatışmal

ara

·

sahne

olmuş

bir.yerdir:

~Osmanb topraklan

.na

kabhnca

(1430)

,·

~ımeli

eyaletine.

. . . . . . . 1.

bağlı bir

kaza merkezi konumuna geti~

ldl

ve

'Yenlşehr-ı

fenar'

adını aldı. D

ok-.

san

Oç harbl'nden sonra_

yapİlan ~mı~

düzenlemesi sonunda Tesalya

bölges

~

!e

.

birlikte Yunanistan'a bırakılan Larissa (2 ,temmuz

1881),

1897 Türk-Yunan

sa

,,

vaşı'nda yeniden Türkler eline geçti; .savaşı

sonuç)andJran

barış antlaşmasıyla

(

4

aralık

1897)

Yunanfstan'a

bırak

'

ı

tdı

.

"

(Büyük Laro~

1.4

.

s.v.) .

.

Aynı şeklide, adı

geçen

Ahmet

Paşa

muhtemelen, görevleri

arasında

..

. 1895 tarihinden ·ön~ Atl~a

elçlllğl

de

y~pan Ahmet

Tevfik

Paşa

( 1845-1936) · ·

olabilir {bkz. Türl< ve Dünya Ün~üleri. ·1983, 143). Ancak: biri müsUi.man diğeri

.

hiristiyan iki

oğlu

olup

olmadığı

konusunda eUmitde herhangi bir bilgi yok.

· "Rose von

Stambul"

nitelemesi ise

ün)~

Avusturyah best~d Leo

Fail

(1873-1925}'ın

19

.

16'da sahnelenen ve sözleri Jullus Brammer

ile

Alfred Grün ...

wald' _.

a

alt

çok popüler bir operetinin _.

adıdır

(Fail

lç)n

bkz.

Stanley

1980): Bu _.

operetin mdfl

i

ndc

.

de kon~ sadakattrr

ve

_

Türk

s~vgili, --~inblrgece_

M

a-sallan"ridakl Şehrazad' ~ benzetillr (S~Z ve nota için

öm

.

bkz. f.rdJen,

130-134

.

Görilldüğü gibi, harem, tahterevan, fes vs_.

gibi

motiflerle hayal gücü

uyanhrken, aynı zamanda

mekana

~ tarih ve döküma.ı· gibi nesnel · kanıtlarla

17

·.

ınandınalık pekiştirilmektedir

.

"Bankel~g ..

·

türünü.n

"Ze

l

tungsliet:re

olan

ya-.

kinhğı

göster~·

l~dınalık

konusundaki bu. özen,

pa7.ar

yeri

şarluo]annm

uy

-. . . .

.

.

..

.

.

duruk

öykülçr anJattığma dair görOşlere karşı alınan bir önlemdir; böylece

olooılu

yönqe

.

reklam

ya~ılniaktadır

.

Ancak,

,

b

,

u tutum

.

zaınanl~

·

·

kaJıpsal

bir

hal

almış, doİayısıyla

_.

·

anlatılan

_{. '}

öykünOn

_.

gerçekliğinden

çok.

_.

uydurukluğuna

_{. . .}

·

i

ş

a

_.

ret

.

eder

~lmtiştur

.

ikJ

tür

arasında

yap~lan.

~rşılaştinnalı çahşm

_

alar, lnai1dıncılık

sa

-.

vmı

lld

açıdan değerlendlnnektedlr:

.

-

1.

·

su

sav.

uyduruk.öykOJerde yalan sinyali

. . . .

verir

_.

. 2. Yer, zaman · ve kişi adlan vererek ·anlatımını destekleyen

. .· . . .

"Blnkelsang'rda, gerçek

olaylarla

bağlantı_ kuruısa da,_ benzer biçJmde olması .

muhtemel

_.

ürpertici bir öykü

aktarıldığından,

burada bir 'kunnaca sinyali' söz

.

konusudur.

Di_l

ve

resim -yoluyla

canlandınlan

sahneler

de zaten . bu

l<urİnaca,

yani

olablllrllk düze~nl

belirginleştirir

;

.

bu .

sunuş

.

biçl~ly)e lrleyidd~ belli

bir

.

mesafeli ·tµtum ()luşur (Hlnck 1972, 87 vd.).

,

4.SONUÇ

.

İncelemey~ çalıştığımız ·"Bankelsang"da ana konu· 'sevgide sadakat

v~

.

bunun

.

ödOllem:llrileceğl' mesajıdır

.. Bu, Adam Hölblg

tarajlndan

yap~Jan

·

pa

-nonun

başlığından

.

da

anlaşılm~dır:

"Edl~r

Lohn

der

treuen .'Llebe". · Amaç,

sevgi gibi

elemanter

olduğu. icada~ ev~I bir. olayda,

herpen

herkesi

11-. . . ( \ .

gllendlre~k

sadakat

d@$')sunun önemini vurgulamak, izleyid/oktiyucuda bu .

davranışın gelişmesine

.

katkıda

bulunmak

~lmahdır

.. Bu

bağlainda

.

"Tilrk

"

mo- ·

· . tifinJ~ hiç bir yeri ya _da

roİo olmaması

gerekir.

Ancak

görüyoruz k(

alt

başhk

"Aus den

Kaınpfen

,

z~schen

K.reuz

und HaJbmond'\ . arzu ed~len

davranışı

çok

. .. .

geniş

b1r

çerçeveye oturtuyor: Haç. ve Hıtaı -karşıtlığı. Sadakat He bu· karşıtlığın.

görünürde

dqğrudan

bir

llgİsl

yok

.

Fakat

,

ka_:ş

~

Jaştırılan klşllerln

'

.karakterierinin

.·

-oluşturduğu'

kontrast- lçJnde, verilecek mesajin etkisi daha güçlü ola~r.

Dİk

~

.

kat

·

ecımrse. şarkıd~

ve

düzyazı.

bölOırtleıincİe.

olumlu karakterlerin

değil

de,

.

daha

·

c;ok

olumsuz

kar~rin

v

·

urgulanmasına

özen

gösterıımışö~

.

Bu

,

sadakat

·

gibi

·

gÔzel bir

davran.ışın

;

-

kötü bir kontrast

önOnde daha

Jyi

belirmesini·

sağ

,:-

·_

Jayacaktır

.

Bu

teknik,

-

san~e1sang·ın

bir

.

ııetışım

.

:

araa olmasıyla

da

açıklanabilir

~

,

. Çünkü

olums~ Ön

plana

Qkannak.

kltle

lletfş)m

_

ara~armın yapısal

bir· SO-:

· tunudur;

yabancılann

· ·olums.uz.

ele

alınmasını

.

bu genel

tutum

içjnde de-:-·

·

ğerlendl~ek ge.reldr. Günümüz basın~yaym ~raçJ~n da, farklı etnik gruplann .

haber

konusu

.

y~pılmasında

'·

özelllkle

··

(dnayet, uyuşturucu,

_

çatıŞl)'\a)

gibi kötü

... ___,_"'"'---'--'~'--"-'"'-...=... · ~ ~~ - _.-,.,'--'-"~ - - ~ ~ "-'-' ·...:.· -...._, :& ~ •• ,.., r::ı-• ., •.•. • ., ,. •• -·, - ,.--·.,.·- .... _{__}

.ı;e;ı.;a., • t,. (tc'Z: .. ·« ~.. -. 1

. karakterli olaylara

ağırlık

vermektedir.

Dolayısıyla,

olumlu olaylanh~ ·nonnfar

. lçJnde kalmasından .

~türO,

haber değeri yoktur, ancak nonnlardan blr sapma

söz konusu olunca~ ·konu llgt çekici hal

almaktadır

·(Gökçe 1988,

~

vd.). Ken-· .

dini övmek ye yOceJtmek lçJn

başkasını

olumsuz gösterip kötülemek, . sosyal

-pslkoloJlde karşıl~ıl~ bJr davranış blçlmldlr.

Diğer

yand~. ·

Zaara'nın

sevgisinin

sınanması,

zorlukJann

aşılması

Türk

engell üz.erinden gerçekleşirken, ödülün bOyOklOğfl

de

ort.aya· konmaktadır:

İlahi

adalet ~ceJli edip~

wrba, cani

. ruhlu,

kardeşine

ihanet eden Hus~n kap ... ·

lanın pençelerinden ~zasını bulur ve iyi yürekli, aşkın~an ödün vermeyen

Ad-rian'la Zaara biribirlerine kavuşurlar . .

.

Söz konusu ekzotjk unsuriann

çıkanlmasıyla aslınc:ia

bu "~ankeJsang"

içe-riğinden hlçbh~y yitlnnez.

.

Aynı türden

-

herhangi

başka bir şarkı gibi, nihayet

.

en sevilen konulardan biri

olan

"sadakat"

bir kez daha

ele

alınmaktadır (başkı:"

ömeklerlçln b~. ~etzoldt 1973, 268 vd.) .. Yukanda ki anlatım· örgüsü

·

ve tıp~

1

leştlnne tamamen kahp~dır,

ve

bir çok ömekte bulunablllr~ Aynı şeklide sev

-gide

sa<.iakat

-sorunu, "B!nkelsang"

'

türünde

en ön~rrili

değerlerden

birldlr;

fak~t-

burada

SÖZ.

konusu

olan

sevgi .

klşJsel,

bireysel

değiJ,

.

SO~)ı'al

bir

·

könumİa

·

nişkllldl~.

·suna

göre;

sadakatsizlik·

büyOk

.bir

günahtır. KötülOğOn,

suçun ve

. . ' . . 'ı

. mahvoluşt.m sebebi onda aranmalıdır _. (Petzoldt, · 1973~ _. 269). _. Dolayısıyla~ _{. .}

öy-

.

· _küdeld TürkOn •.

kötülüğünün,

.

canillğlnln

ve ·

sonunda

ıiıahvoluşunun

nedeni

onun

TOrklüğünde

ya

·

d

,

a

müslüman·Jığında

·

değJI,

tla.~a çok

sadakatsizliğe

.

,neden

olmak

isteyişinde, daha doğnısu sadakate

_

yönelen potansiyel

.

bir tehdit

:oluşunda göıülmelldlr. Öyle' sanıyo~ kJ, Hölblg'ln çizdiği ikinci·

resmin

baş­

lığını

.

·

bu

açıdan değerlendinnek

g~rekJr:

•iki

sevgilioln Larissa

~vaş

~ey

-danında kavuşması".

·

Artık vurgulanan ·hU31-haç · çatışması değil, aksine ~ı­

dakatın ödüllendirilmesidir.·

. .

16./ 17.

yy

;

protestan JJahlyatç.Jannın vaazlan~da verdikleti kıssaıar~an

bazı

ö_mekler.

bu

kötülüğün

kökenini

dişaıda

arama

.tut]s.

_

usunu

_

göstennekt~'Clir..

Kölelerine kötü muamele yapan RomaJı,· İspanyol, Türk, Alman ·arasında·ayrım

yapmadan,

c;lfte

(saban~)

koşulan insanların başma

.

gelenler

kalıpsal

bir

söy-lemle dile getiriJrriekte,

d

·

oıayısıyla

an~ sorun olarak,

yapanın khnllğinl

veya di-· ·

· ninl

değil~

muamel!!nin

kendisini

ortaya

koymaktadır

(Rehemlann 1977. 404 ·

.. .

. vd.}. Dolayıs_ıyJa yukarıda geçen değişik

mlJllyetJer

sadece "yabancı" olmalan

. ve

kontrast

oJuştuimaJan bakımından değerlendlrilmeJidjr

..

·

şarkıda, ·"Türk motlfl"nJn kullanılmasının, doğrudan

bir

cephe alma

bi-. ... .

.

. . . .

c;lmlnde değil, izleyicide daha büyük b!r etki u,yandınnak için, ha)<sız yere kötü ·

· muameleye

uğr~yaiı

bir

I<Jşlnln

·

.

en sonunda

hakkını

elde

·

ed~ği

ve

kötülilğo

_yapanın cezasını ·kesinlikle bulaqlğı . savı

·

~lamırida işlevsel olduğum,_

gö:.

rüyoruz. Elbette

haksızlığı yapanın

"TOrk"

olması,

bfr

"aşağılama'' biçJmlnde

al-gdanablİlr.

Bu. 'iilrlt"On

başka bİr

gruba,

başka

'

bir

dine

ve dünya

görOş~ne

'

ait

olmasıyla

.

meşrulaştınlmaktadır .

.

"Türk"ün .

başkalığı.

onur(

yeıini toplum ~ı~

·

·

yerarşisi

içinde en

sona

atmakta:

bu durum

:

9aha

üst,.kadernelerde

olduğu

inan-·

a taşıyan lı:15anlann

·

pozJsyonunu

güçlendlımektedir (krşl.

·

Getger, ·

689).

Aşa­

ğıdakine yakıştırılan

kötü

dayraıiışlar

sergilenerek,

gOy"

·o~eldnln

lyiJlğl

·1 . . . .

pekiştirilmektedir. O halde burada psikolojik işlevi vur~lamak gerekir . . 81raz.

abartılı

o}makla birlikte,

:anlai':Jcı ve izleyicinin baş)casını . kötüleyJp dışlayarak

.

.

güven

oluştunna girişimi, aslında

onun

aşağılık ve gOvenslzllk duygusunun bir·

yans~İnası ~imalıdır.

· · · · · . -· · ·

. '

.

.

Ancak,

b\J

dışlamanın

masumiyet,

hak. adalet

vb

.

J(avramlar

yo]uyla

ger-çeld~eslnl.

biz

"TOrk"

motifinin

·

lş1evseJllğlnl

göstennesl

bakımından

önemli ·

. . . .

.

buluyoruz. Öyküdeki

"Türk11

nihayet kendinden zayıf

olan

ve kendini tercih et-

-.

mey'ei:J

.

birini aşağılam~a. ona kötü muameleyi reva gönnekte; :dolayısıyla kunnaca ·

da

.

olsa

.bu

dav_ranışını~ karşılığı olari\k o da aynı

·

·

.

muameleyi ya~

·

şamaktadır.

· Dinleyici · bu

şeklide uğranılan haJ;.sızlığin

tazmin

edildiğini

görüp

'

rahatlamaktadır

-

(~rşt

Gelger,

:

690).

·

sundan

·

aldığı

ders:

Sakm

başkasına

kin

tutma; gaddar·olma, _kôtülük etme, kötülük bulur, ·cezdllf ~kersln .

şeklinde

, . . . ' ' , I ' ' ,

· lfa~e edl_leblllr. Aslında

.

öyk

ü

_

lçJnde bir c;elişklde.n söz edJleblllr. Çünkü bir

yan~

.

,

.

dan

aşağılama davranışın~n kötOIQğO anlatılmaya

_{. . .}

·

·

çaıışilırken

•. öbür

yandari

_. bu ·

· . davr~ş _.

"Tôi'k"

örneğinde bizzat gerçekJeştirilm_ek~dir. ·

' . . .

Bir

klşlJik imajı

. olarak; . ''Türk"Un

kıskançlığı

ve buna

bağlı

.

olarak

·

ser-. . ... ., . .

giledlğl insanlık dışı davranişlan

vurgulanar:ak.

Jzleyid/~kuyucuda

bu~]ann

·

kar:-

.

.

şitı

tutumlar

gellştirtlmeye çalışılmaktadır.

Bu

bakımdan, oynadığı

rol

itibariyle kötü

bJr

.

klşlllk imajı

sunmak

işlevinden

ötürü "Türk"O bir "tip motifi•'

(fyptis-. .

.

Motlv: Frenzef 1974, Z3) sayabiliriz~

. . • . . CIKötO örnek"

lşlevJni

gören Türk

motifinin bu "Bankelsang" metninde

kulJanılı;ı:

ay~~

-

bir

.

Os~up

öttlliği

olarak

karşımıta çı]gyor. YaptıkJarinın c.ezasını

bulan

"Türk" bir motif

ohnanın

da

öteslnd'?,

adeta

.

bir ~Exempel"

[kıssa,

ders} haline gelmlştır. "Bir metinde ya da konuşmada, dogmatı'k veya ahlaki bir öğ-

·

I , . ' . .

retinin pekJştlrtl~esl 1911, olumlu ya da olumsuz.yaşam ömeklert içeren kısa

~y-kOler" (Wllpert 1969,

24-0)

biçiminde

tammİanan

"E

x

empel"

.

in

işlevi

daha çok·

. . .

lzleyldnln/okuyucunun eğitllmesı yönQndedlr

ve

kullanım

alam

olarak eğlence.

~debJyatında

ve ahlaki okuma pa~annda

geniş

.

yer bulmuştur. WUpeİt

bunun

d.ışmda ef'sailelerln, maşallann,

halk

tür~Olertnln ve baıadlann da bu "Exempel"

motiflerini

kullandığını

~Jlrtmektedlr. (a.g.e •.

241).

wr~rk

motifİ"nde yukarı.da

sayılan

özellikleri aynen bulabmyoruz

.

h f ··==;r Ct • «PEI-· ,, ... J ,••en ·c ·,ıç;7z·1· ,.,,.,. ·

KAYNAKÇA

ADELUNG,

J.

Chr~: Graminatfsch':'Jcrttlsches WlJrteıbuc.h der hochdeııtscben Mundart

· . . I, Lelbılg· 1793. (Petzoldt'dan nakJ~) . · · .

AKJNO,

Ahmet Cemli:

Klbeye Doğru Bily(lk Kısas-ı Enbiya. Peygamberler Taıthl

c .

...

.

·

i

:

Hauetl Adem, Fatih Yayınevı, ~~tanbul 1968. .. · : ·

BRAUNGART, Wolfgang . (Hrsg:): ·Unkelsang. Texte, Bllder., ~ommentare. Reclam ·

·: Unlversal-51bllothek Nr .. 8041, Stuttgaıt 1985 •

. BREDNICH, Rolf Wflhelm: "Gefangensch~" Mad, lnzyldopidle des Mılrchens, Hand

-. wörterbtıch; zur hlstorischen und vergf e!chenden Erullılforschung. Hrsg.

· von

R.

W. Brednkh, Bd. V, ~erlin - New York,'Sp. 8~3--846. ·

BÜYÜK larousse .sazınk.ve Ar.İslldopedİsl, .Cilt: 14, Milliyet Yayınları.

. . , . . .

ERDLEN, Hennann (Bearb.): Ueder Zlll' ('JtalTeı Waııdeıvc,gel-Album. Bd. IX (Schla

ger-. B~d}, Hansa Ausgabe : 458, Hamburg - Lelpzlg (t.y.). ·. ··

FISCHER. John L.: "Funktlon" Mad .• l.nzyklopld.le deiı Mlrdıens, Handwörterbuch zur · . hlstorfschen und .Yei'glelchendeil Erzfilllforschung. Hrsg. von

·

R.

W. Bred-.

ntch,

Bd.

y,

Berlln -.NewYork 1987,.Sp. 543-560.

FRENZEL, Ellsabeth, Stoff'." und · Motlvgeschlchte. Grundlagen ~er Gennanıstlk 3, 2.

verb. Auff., Berfin 1974. · ·

· FRENZEL,.Ellsabeth: Mott\'e der

Wettıİter&ltı.İr.

3. i.\b~rarb. u. erw. Aufl, Kröner Bd. 301,

Stuttgart 1988. . . .

. . . \

GEIGER, Ktaus·· F., "Dlskrlmlnlerung" Mad. lnzykloptl~e (fe!i Mırdıens, .

Hand-wörterbuch · zur hlstorlschen und vergletchenden Ertilhlforschung. Hrsg;

von Kurt Ranke, Bd.111, ~p. 688--704.

GOTI'SCHED, Johann · Chrlstoph. Versucb emer Cıttıschen Dldıtkunst vor d.le ~

-. u1s<hen, LelpzJg 1730 (Petzolt,: 1977'den naklen).

· · GÖKÇE, Ortıanı Das BUd der Tiirkeo in der d.eU,Schen Presse. Etne lnnaJtsanalyse der · .

· Berlchterstattung zum Besuch des türklschen Mlnlsterprı\sldenten Turgut

Özaj im Herbst 1984 in der Bundesrepubllk Deutschland: Beltrıtg~ zur deutschen Phllologie, .Bd. 64, Glessen 1988. .

HELLPACH,' WIIII: ~utsche Phys!ogııomlk, ~rllri · 194?- (Leanc;ler Petzolt, HbdVl'den ·

naklen). . ı .

HİNCK, Walter: "Volksballade .. - Kurıstballade ,: Bankelsang". · SchMe.r, ·AJbert {Hg.),

Welttlteratur ı.aıd Volksllteratun Probleme und Gestalteo. C.H. Beck, · · 5chwarze Relhe Bet Q3, MOn~en 1972,

s

.

80:-1~1.. . : . · · . ·

KULA, Onur. Bllgei

Atman

KWtilrilnde Tilık imgesi J,

Ç

.

0.

Eğitim F~Ultesl Yayınları ·

No: 5, Adana 1992'. . , ·

KULA,'. Onur· Bilge: Alman

ICWUlriln&ı

Til.rk lmge~I

n.

Gü~oğao Yayınlan

:

Ankara

·

. 1993.. . .

ÖZVUIU,

_

Şenol

:

· . Dle · TOrkenUeder und · dNi Tib1<mblld in der deutschen Volk- ·

· · · sOberllefenıng: vom ı 6. bls

zum

10. Jahrhundert. Motive, Frelburger

. folklo~stlsche F~rschungen, Bel. 4. Wl!helm Flnk Verlag, MOnchen 1972.. .

. MALINOWSKI, Brontslaw, Blllmı.ef.lUr KöltGr Teorisi. (Çev. Saadet Özkal), Kabalcı

Ya-.

yınlanı 21, BUim Kitapları: 6, lstanbul

·

1

.

992. · . · · . ·

. MOSER~RATH, Elfrled.e: "F.rau" Mad. f.ozyldop.ldle

des

M:ucbens,. Handwörterbuch

· ı.ur hlstôrlschen und verglelchenden E.mlhlfotsch~ng. Hrsg. von

rew.

Bred~lch,_Bd. V, Berlln-NewYork 1981,Sp.100-137 .

. PETZOLDT, Leander: "Bıinkelsang". , ffandbucb des V0İksB2des. Hrsg. von Rolf WII-·

helm Brednlch, Lutz Röhrkh, Wolfgang Suppan, München 1973 .. Bel. 1,

s. 235..:291. · . .

PETZOLDT,

L.ı

-~~kelsang" Mad. ~opldle des

Mlı'Cbens,

Handwörterbuch i:ur.

hlstorlşd1en und. vergieıchenden Erz:lhlforschung. Hrsg. von Kurt Ranke:

· .Berlln/New York 1977. Bd."1, Sp. 1177-91. · ·

REH~RMANN, Emst Helnrlch: Du PtetUgtexempel bel. protestanttsdıen The_ologen

· des ıc,. und

n.

Jb.'s. (Schrlften z. Nlederdt. Volk.skunde.), Otto Veriag,

Gôttlngen, Schwartı. 1977.

RIHA, Kari: Morttat, Wlnkelsang,

P.rotestbaUAdeı ~;ırett.;lyıtk

und engaglertes Ued

· in Deutschland.AtheM.um, Bd. 2100, ı. Auft,.Könlgssteln {Ts) 1979.

SADIE, Stanley (edlt.): The New, Gıove Dlctlonaıy of Muslc and Muslc.lans, Volume: ·

. 6,.London

1980.-SCHEN.DA, Rudolf: Volk ohıie Buch. · Studlen zur Sozlalgeschlc.hte der populaer~n

Lesestoffe 177~--1910, Klosterinann Vertag, Frankfurt 1988, s.395 vd .

. · STEMJ'v\Lt, RlobertJ A. (Hrsg.): Herı.eleid aut lelnewand, Sleben · Morttaten. Bruck~

. . mann Verlag, MUnchen

1962.

·

.

.

.

.

·

tfhtK

ve

'

Dnnja

"

ünıôıeıt Aıislldopedlı,d,

Cilt: 1.

Anadoİ

_

u Yayın~dık,

h

t

,

tUibut

i 933. . WILPERJ, Gero v.,. Sachw6rterbuch der llterAbUt Kröner iki.

z3·

L

5. \•P.rb. u. ·~rw.

· _. Aufi._. , Stuttgart 19<59. · · ·