• Sonuç bulunamadı

Osmanlı Devleti ordu sisteminde redif teşkilatı ve II. Abdülhamid dönemi redif binaları

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Osmanlı Devleti ordu sisteminde redif teşkilatı ve II. Abdülhamid dönemi redif binaları"

Copied!
285
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

T.C.

SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ

OSMANLI DEVLETĠ ORDU SĠSTEMĠNDE REDĠF TEġKĠLATI VE II. ABDÜLHAMĠD

DÖNEMĠ REDĠF BĠNALARI

Muhammet Mithat ÖZGEN

DOKTORA TEZĠ

Mimarlık Anabilim Dalını

Kasım-2013 KONYA Her Hakkı Saklıdır

(2)
(3)

TEZ BĠLDĠRĠMĠ

Bu tezdeki bütün bilgilerin etik davranıĢ ve akademik kurallar çerçevesinde elde edildiğini ve tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalıĢmada bana ait olmayan her türlü ifade ve bilginin kaynağına eksiksiz atıf yapıldığını bildiririm.

DECLARATION PAGE

I hereby declare that all information in this document has been obtained and presented in accordance with academic rules and ethical conduct. I also declare that, as required by these rules and conduct, I have fully cited and referenced all materials and results that are not original to this work.

Ġmza

Muhammet Mithat ÖZGEN Tarih: 07 Kasım 2013

(4)

ÖZET

DOKTORA TEZĠ

OSMANLI DEVLETĠ ORDU SĠSTEMĠNDE REDĠF TEġKĠLATI VE II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ REDĠF BĠNALARI

M.Mithat ÖZGEN

Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı

DanıĢman: Prof.Dr. Kerim ÇINAR

2013, 285 Sayfa Jüri Prof.Dr.Kerim ÇINAR Doç.Dr.Dicle AYDIN Doç.Dr.Mehmet UYSAL Yrd.Doç.Dr.Osman ÜLKÜ Yrd.Doç.Dr.Murat ORAL

Osmanlı Devleti’nde modernleĢme hareketlerinin öncelikle askerlik alanında baĢlatıldığı bilinmektedir. Ancak, yapılan ıslahatların ayrıntıları yeterince irdelenmemiĢtir. Özellikle, Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasından sonraki düzenlemeler genel olarak ele alınmıĢtır. Redif Askeri TeĢkilatı, Osmanlı Devleti için sıkıntıların çok olduğu bir dönem olan XIX. yüzyılda teĢkil edilmiĢtir. TeĢkilatın gerekçelerini, oluĢum sürecini ve iĢleyiĢini yorumlayabilmek için, dönemin siyasi geliĢmelerini ve modernleĢme çabalarını kavramak çok önemlidir.

Toplum hayatının her alanında etkili olan modernleĢme hareketi, gerek devlet tarafından gerekse de batının etkisiyle mimarlık ve dolayısı ile imar alanında da yer bulmuĢtur. Mimarlık geçmiĢi köklü olan Osmanlı Devleti, mimari faaliyetlerini, bu alanda görevli mimarlık kurumu ile yürütmüĢtür. ModernleĢmenin mimarlık kurumundaki etkisi, mimarlık eğitimine farklı yaklaĢımı, yeni kurumsal düzenlemeleri dolayısı ile Osmanlı kentlerinin fiziksel değiĢimini de beraberinde getirmiĢtir. II. Abdülhamid dönemi, inĢa ve imar çalıĢmaları yönünden yüzyılın en yoğun dönemidir. Ekonomik sorunlara rağmen, padiĢah ve idareciler, halkın desteğini alarak bu faaliyetleri vilayet, sancak, kaza, nahiye gibi en büyük yerleĢiminden en küçük yerleĢimine kadar hemen her bölgede gerçekleĢtirmiĢlerdir. Bu faaliyetler içinde askeri yapılaĢma alanında en büyük hareket, dönemin Redif birlikleri için baĢlatılan inĢaat seferberliğidir. Bu seferberliğin Osmanlı Devleti boyunca eĢi görülmemiĢ bir inĢa hareketi olduğunu iddia etmek yanlıĢ olmaz. Günümüzde, Redif birliği yapısı olarak inĢa edilen ancak geçmiĢi bilinmeyen onlarca yapı yaĢamlarını sürdürmekte; bir o kadarı da yaĢam mücadelesi vermektedirler. Bir kısım yapılar ise, plansız ve çarpık kentleĢme, doğal afetler gibi nedenlerden dolayı günümüze ulaĢamamıĢlardır.

Tez kapsamında; BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Vilayet Salnameleri, dönemin gazete ve dergileri, yayınları, eski görseller gibi kaynaklardan ulaĢılan özgün belgeler incelenmiĢ ve Redif birlikleri için depo, daire, cephanelik ve koğuĢ binaları olmak üzere dört tipte yapılaĢmaya gidildiği tespit edilmiĢtir.

(5)

ABSTRACT

DISSERTATION

REDĠF ORGANIZATION IN THE OTTOMAN STATE AND REDĠF ARMY BUĠLDĠNGS AT II.ABDULHAMĠD TERM

M. Mithat ÖZGEN

Selçuk University, Institute of Physical Sciences Department of Architecture

Consultant: Prof. Dr. Kerim ÇINAR

2013, 285 pages Jury Prof.Dr.Kerim ÇINAR Doç.Dr.Dicle AYDIN Doç.Dr.Mehmet UYSAL Yrd.Doç.Dr.Osman ÜLKÜ Yrd.Doç.Dr.Murat ORAL

It is well known that modernization activities in the Ottoman State started first in the field of military. However, the details of the performed reforms have not been sufficiently elaborated. Especially, the arrangements after the abolishment of the Guild of Janissaries have been discussed superficially. The Aged Soldiers Military Organization was established in the 19th century being an era when the troubles of the Ottoman State were on the rise. In order to be able to interpret the justifications, formation process and functioning of the organization, it is important to comprehend the political development of the age and the modernization struggles.

Modernization activity, influencing every facet of the societal life, has found its place in architecture, and thus public works, both with the impact of the state and the west. With its well-rooted architecture background, the Ottoman State has executed its architectural activities by the hand of the commissioned architectural institution. The impact of modernization of the architecture institution has brought about a different approach to architecture education, new institutional arrangements and as a result, physical changes in the outlook of the Ottoman cities. II. Abdülhamid was the most intense era of the century in terms of construction and public works. Despite economic problems, the sultan and the administrators have conducted these activities, by also obtaining the support of the community, in almost every region from bigger settlements such as provinces, sanjaks, districts and townships, to the smallest settlements. The biggest movement in the field of military structuring among these activities is the civil works mobilization commenced for the Aged Soldiers units of the era. It would not be a mistake to claim that this mobilization was a unique civil works movement that did not have an equivalent all through the life of the Ottoman State. Today, there tens of structures that were constructed as Aged soldier unit structure whose past is unknown, and there are many more that are currently struggling for survival. On the other hand, there are also some structures that could not reach our day due to unplanned and irregular urbanization and natural disasters.

In the scope of this dissertation, it identified there were four types army buildings; depot, regional draft office, arsenal and dormitory constructed for Redif units based on original documentation obtained from sources such as the Ottoman Archive of the Prime Ministry, Provincial Annuals, newspaper and journals of the era, publications and ancient visuals.

Keywords: Abdülhamid, warehouse, architecture, Ottomans, aged soldiers, battalion,

(6)

ÖNSÖZ

XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti güç ve kuvvetin doruğundadır. XVII. yüzyıl ise yeni bir dönemin baĢlangıcıdır. Bu dönem dünyadaki siyasal, sosyal ve ekonomik geliĢmelere bağlı olarak çöküĢün de baĢlangıcıdır.

Batının çağa hükmetmesi, Osmanlı Devleti’nin batıya ayak uydurma çabalarını beraberinde getirmiĢtir. Bu çabalar modernleĢme ifadesi ile literatürde yerini almıĢtır. Öncelikle ordu sistemindeki yenilik hareketlerini, mali düzenlemeler, siyasi ve idari reformlar takip etmiĢtir. Bu kapsamda kurulan Redif ordusu, yedek ordu düĢüncesi ile oluĢturulmasına rağmen iktidar gücünün taĢrada düzenli ordu birliği Ģeklindeki kurgusu olmuĢtur.

Özellikle, II. Abdülhamid döneminde sayısı artırılan bu birliklerin iskan ve idamesi için, ülke sınırlarının hemen her yerinde, ciddi bir inĢaat seferberliği söz konusu olmuĢtur. Tarihçeleri ve değerleri pek bilinmemesine rağmen, bu dönemde inĢa edilen ve günümüze ulaĢabilen Redif birliği yapıları birer kültür varlığı olarak çeĢitli iĢlevler ile ihtiyaca cevap vermeye devam etmektedirler.

Kültür varlıkları bir toplumun geçmiĢi ile geleceği arasındaki en büyük bağdır. Bu bağ var olduğu sürece o toplumda tarih bilincinden bahsedilebilir. GeçmiĢine sahip çıkmayan toplumlar, geleceklerini Ģekillendiremezler.

Büyük zorluklar içinde inĢa edilen ve bugün Türkiye’nin birçok bölgesinde, bilinçsiz kullanım, yanlıĢ Ģehircilik uygulamaları, doğal afetler gibi etkenlere rağmen devletine hizmet vermeye devam eden bu kültür değerleri ile ilgili çalıĢmamın baĢından sonuna kadar destek veren hocam Prof.Dr. Kerim ÇINAR’a teĢekkürlerimi sunarım. Tezin araĢtırma, yöntem açısından geliĢimi ve oluĢumunda her an destek olan ve Ilgın’daki Redif birliği yapısının varlığı ile bu yola çıkmama vesile olan Doç.Dr. Dicle AYDIN’a, görüĢ ve değerlendirmeleri ile her aĢamada çalıĢmaya katkıda bulunan Doç.Dr. Mehmet UYSAL’a ve Yrd.Doç.Dr. Osman ÜLKÜ’ye sonsuz Ģükranlarımı sunarım.

ÇalıĢma sürecinin her aĢamasında destek ve yardımlarını esirgemeyen Cevat EKĠCĠ, Ġlhan PARLAK ve Ġrfan DAĞDELEN ile birlikte isimlerini bu satırlara sığdıramayacağım onlarca kiĢiye aynı duygularla teĢekkürlerimi ifade ederim.

Mensubu olmaktan her zaman Ģeref ve gurur duyduğum Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde görev yapan ve çalıĢmamı destekleyen büyüklerime müteĢekkir olduğumu belirtirim.

(7)

ÇalıĢmamın baĢından sonuna kadar her türlü fedakârlığı esirgemeyen öncelikle değerli eĢim Sibel ÖZGEN, çocuklarım Mihriban Ece ve Oğuz ÖZGEN ve diğer aile büyüklerim… Varlığınız gücümdür… Bu eser hepimizin eseridir…

Kasım 2013, Konya M.Mithat ÖZGEN

(8)

ĠÇĠNDEKĠLER TEZ BĠLDĠRĠMĠ ………. iii ÖZET ... iv ABSTRACT ... v ÖNSÖZ ... vi ĠÇĠNDEKĠLER ... viii ġEKĠLER LĠSTESĠ ... x ÇĠZELGELER LĠSTESĠ ... xv KISALTMALAR ... xvi 1. GĠRĠġ ... 1 1.1. Problemin Tanımlanması ... 1

1.2. ÇalıĢmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi ... 2

1.3. ÇalıĢmada Ġzlenen Yöntem ... 3

1.4. Kaynak AraĢtırması ... 4

2. OSMANLI KARA ORDUSUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ ... 10

2.1. Yeniçeri Ocağının KaldırılıĢına (1826) Kadar Kara Kuvvetleri ... 10

2.1.1. Ġlk askeri birlikler ve ilk teĢkilatlanma ... 10

2.1.2. Kapıkulu askerleri (merkez ordusu) ... 13

2.1.3. Eyalet askerleri ... 17

2.2. Yeniçeri Ocağının Kaldırılmasından Sonra Kara Kuvvetleri ... 19

2.2.1. Nizam-ı cedit teĢkilatı ... 19

2.2.2. Sekban-ı cedid teĢkilatı ... 22

2.2.3. Muallem eĢkinci teĢkilatı ... 24

2.2.4. Yeniçeri ocağının kaldırılması ... 24

2.2.5. Asakir-i mansure-i muhammediyyenin kuruluĢu ve kanunnamesi ... 26

2.2.6. Redif-i asakir-i muhammediye teĢkilatı ... 29

3. REDĠF BĠRLĠKLERĠNĠN ĠNġA FAALĠYETLERĠ ... 56

3.1. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı kenti ... 57

3.2. II. Abdülhamid Dönemi öncesi Redif Birlikleri Yapıları ... 62

3.3. II. Abdülhamid Dönemi Redif Birlikleri Yapıları ... 73

3.3.1. Birinci Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 73

3.3.2. Ġkinci Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 124

3.3.3. Üçüncü Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 162

3.3.4. Dördüncü Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 191

3.3.5. BeĢinci Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 206

3.3.6. Altıncı Ordu Komutanlığı Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 212

3.3.7. Hicaz Bölgesi Redif Birlikleri Binaları ... 215

(9)

3.5. PadiĢah II. Abdülhamid Dönemi ArĢiv Belgelerine Göre Redif Birlikleri ĠnĢa

Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi ... 218

3.5.1. Redif birlikleri depo binası ... 223

3.5.2. Redif birlikleri daire binası ... 228

3.5.3. Redif birlikleri cephanelik binası ... 233

3.5.4. Redif birlikleri koğuĢ binası ... 234

4. SONUÇ ... 249

5. KAYNAKLAR ... 254

(10)

ġEKĠLER LĠSTESĠ

ġekil 2.1. Asakir-i Mansure-i Muhammediye TeĢkilat Yapısı

ġekil 3.1. Neoklasik üslup ile inĢa edilmiĢ yapıların uygulama örnekleri ġekil 3.2. II.Mahmud döneminde Ġzmir’de inĢa edilen SarıkıĢla.

ġekil 3.3. Kayseri’de inĢa edildiği düĢünülen Redif deposu

ġekil 3.4. 1889 yılında açılıĢının gerçekleĢtirildiği düĢünülen Ġzmit Redif Birliği yapıları

ġekil 3.5. Müzeye dönüĢtürülen Redif birliği yapısı. ġekil 3.6. Hendek Redif Deposu olduğu düĢünülen yapı. ġekil 3.7. Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı Ek Binası. ġekil 3.8. Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı ek binası

ġekil 3.9. Kastamonu Askerlik Dairesi ek bina (a) ve Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı binası (b)

ġekil 3.10. Kastamonu Askeralma Bölge BaĢkanlığı Binası ġekil 3.11. Kastamonu ilinin uydu görüntüsü

ġekil 3.12. Redif birliği yapısı olduğu düĢünülen binaların ilçe içindeki yerlerine iliĢkin uydu görüntüsü

ġekil 3.13. Restorasyon öncesi ve sonrası TaĢköprü Cephaneliği. ġekil 3.14. TaĢköprü Kent ve Tarih Müzesi olarak planlanan bina

ġekil 3.15. Cephanelik parkı (a) ve Kent ve Tarih Müzesini (b) gösteren TaĢköprü ilçesine ait in uydu görüntüsü

ġekil 3.16. Kayseri Redif deposu

ġekil 3.17. Sivrihisar eski Askerlik ġubesi binası ġekil 3.18. Sivrihisar Ġlçesine ait uydu görüntüsü

ġekil 3.19. Ürgüp’te tespiti yapılan üçlü yapı grubuna ait uydu görüntüsü ġekil 3.20. Ürgüp Askerlik ġubesi misafirhane binası

ġekil 3.21. Ürgüp Askerlik ġubesi binası

ġekil 3.22. Ürgüp Askerlik ġubesi sosyal tesisi (üstte) ve TaĢköprü Cephanelik Parkı içindeki Redif birliği cephanelik (altta)

ġekil 3.23. Restorasyon öncesi ve sonrası binaların görünüĢü ġekil. 3.24. 1895 yılında Ürgüp

ġekil 3.25. Ürgüp ilçesine ait uydu görüntüsü

ġekil 3.26. Sinop Askerlik ġubesi BaĢkanlığı Ek Binası. ġekil. 3.27. Sinop ilinin uydu görüntüsü

(11)

ġekil 3.28 Haymana Ġlçe Milli Eğitim Müdürlüğü binası ġekil 3.29. Haymana ilçesine ait uydu görüntüsü

ġekil 3.30. Boyabat Askerlik ġubesi Hizmet Binası ġekil 3.31. Boyabat Askerlik ġubesinin Eski Görüntüsü ġekil 3.32. Boyabat ilçesinin uydu görüntüsü.

ġekil 3.33. Koçhisar Ticaret Lisesi Ek Binası ġekil 3.34. Binanın giriĢindeki tuğra

ġekil 3.35. ġereflikoçhisar ilçesinin uydu görüntüsü ġekil 3.36. Bartın Eski Askerlik ġubesi

ġekil 3.37. Akdağmadeni Redif Taburu Deposunun AçılıĢ Töreni ġekil 3.38. Akdağmadeni Kız Teknik ve Meslek Lisesi ek binası

ġekil 3.39. Akdağmadeni (solda) ve Karacasu (sağda) Redif birliği cephanelikleri ġekil 3.40 Akdağmadeni ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.41. Küre eski Askerlik ġubesi hizmet binası ġekil 3.42. Küre ilçesine ait uydu görüntüsü

ġekil 3.43. Ayancık Askerlik ġubesi hizmet binası ġekil 3.44. Ayancık ilçesinin uydu görüntüsü ġekil 3.45. Ġskilip Lisesi ek binası

ġekil 3.46. Ġskilip ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.47. Çaycuma Ġlçe Jandarma Komutanlığı Binası ġekil 3.48. Çaycuma ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.49. Develi Askerlik ġubesi hizmet binası (a) ve Develi Askerlik ġubesi lojman binası

ġekil 3.50. Binanın Tuğrasının Eski ve Yeni Konumu ġekil 3.51. Develi Askerlik ġubesi lojman binası ġekil 3.52. Develi ilçesinin uydu görüntüsü ġekil 3.53. Daday (Eski) Askerlik ġubesi binası

ġekil 3.54. Restorasyon öncesi ve sonrası Daday (Eski Askerlik) ġubesi binası ġekil 3.55. Daday ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.56. Kütüphane binası (a), Kaymakam konutu (b) ve eski Askerlik ġubesi binasına (c) Ait uydu görüntüsü

ġekil 3.57. Kalecik Ġlçesinde tespit edilen redif birliği yapıları ġekil 3.58. Kütüphane binası

ġekil 3.59. Kaymakamlık lojmanı

ġekil 3.60. Kalecik eski Askerlik ġubesi hizmet binası ġekil 3.61. Kalecik ilçesinin uydu görüntüsü

(12)

ġekil 3.62. Sandıklı Bahçeiçi Ġlkokulu

ġekil 3.63. Bolvadin Kent müzesi (a) ve Bolvadin Belediye Müzesi (b)’nin uydu görüntüsü

ġekil 3.64. Restorasyon öncesi ve sonrasında Bolvadin Redif Taburu deposu ġekil 3.65. Bolvadin Belediyesi Müzesi

ġekil 3.66. Bolvadin (eski) Askerlik ġubesi ġekil 3.67. Bolvadin ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.68. SinanpaĢa Meslek Yüksek Okulu binasının eski görüntüsü ġekil 3.69. SinanpaĢa Meslek Yüksek Okulu Binası

ġekil 3.70. SinanpaĢa ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.71. Ilgın Müzesinin restorasyon öncesi ve restorasyon sonrası durumu ġekil 3.72. Restorasyon sırasında ve sonrasında Ilgın Kent Müzesi

ġekil 3.73. Fahrettin Altay PaĢa Parkı ġekil 3.74. Ilgın ilçesine ait uydu görüntüsü ġekil 3.75. Burdur Merkez Komutanlığı binası ġekil 3.76. Burdur ilinin uydu görüntüsü ġekil 3.77. Uluborlu Ġmam Hatip Lisesi ġekil 3.78. Uluborlu Ġlçesinin uydu görüntüsü ġekil 3.79. Emet Ġlkokuluna ait yapı grupları ġekil 3.80. Emet Ġlkokulu

ġekil 3.81 Emet (eski) Askerlik ġubesi (Solda) ve EĢme Askerlik Dairesi (Sağda) ġekil 3.82. Emet Redif birliği tesisleri (sol arkada), Hükümet Konağı (sağda) ġekil 3.83. Seyitgazi eski Askerlik ġubesi binası

ġekil 3.84. Seyitgazi ilçesinin uydu görüntüsü ġekil 3.85. Kütahya Redif deposu

ġekil 3.86. Ġngiliz Seyyah Gestrude Bell tarafından 1907 yılında çekilen görsel ġekil 3.87. Tefenni Redif Dairesi’nin açıldığına iliĢkin haber

ġekil 3.88. Sındırgı Eski Askerlik ġubesine Ait Görseller ġekil 3.89. Sındırgı ilçesine ait uydu görüntüsü

ġekil 3.90. Balıkesir (eski) Asker Hastanesi

ġekil 3.91. Uzunköprü Hudut Birliği karargah binası ġekil 3.92. Uzunköprü ilçesinin uydu görüntüsü ġekil 3.93. Edirne Redif deposu

(13)

ġekil 3.95. Görice Redif birliği yapıları ġekil 3.96. Karacasu Hükümet Konağı

ġekil 3.97. Karacasu Redif birliği cephanelik binası ġekil 3.98. Karacasu ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.99. Geylan Redif birliği deposu (solda) ve redif dairesi (sağda) ġekil 3.100. EĢme Redif birliği yapıları

ġekil 3.101. Çivril eski Hükümet Konağı ġekil 3.102. Çivril ilçesinin uygu görüntüsü ġekil 3.103. Çal Askerlik ġubesi lojman binası ġekil 3.104. Çal Ġlçesinin Uydu Görüntüsü ġekil 3.105. Dıraç Ģehrine ait görseller ġekil 3.106. Soma Redif Taburu Deposu ġekil 3.107. Gevgili Redif birliği deposu

ġekil. 3.108. Sarayköy Askerlik ġubesi hizmet binası ġekil. 3.109. Sarayköy ilçesinin uydu görüntüsü ġekil. 3.110. Aydın iline ait eski bir görsel

ġekil 3.111 Aydın 1’inci Jandarma Eğitim Komutanlığı arazisinde bulunan bina ġekil 3.112. Aydın iline ait uydu görüntüsü

ġekil 3.113. Abdurrahman ġerefbey Ġlköğretimokulu (Eski) ġekil 3.114. 1970 depreminden önce okulun görünüĢü ġekil 3.115. Demirci ilçesinin uydu görüntüsü

ġekil 3.116. Erzincan Redif Birliği yapıları

ġekil 3.117. Erzincan ve Samsun Redif Birliği yapıları ġekil 3.18. Samsun Redif Dairesi ve Deposu

ġekil 3.119. Ordu Nüfus Müdürlüğü binası (a), Ordu Askerlik ġubesi BaĢkanlığı hizmet binası (b) ve Askerlik ġubesi lojmanına (c) ait uydu görüntüsü

ġekil 3.120. Ordu Nüfus Müdürlüğü binası

ġekil 3.121. Ordu Askerlik ġubesi BaĢkanlığı hizmet binası ġekil. 3.122. Ordu Askerlik ġubesi BaĢkanlığı lojman binası ġekil 3.123. Ordu Redif birliği yapılarına ait eski bir görsel ġekil 3.124. Ordu ilinin Uydu Görüntüsü

ġekil. 3.125. Restorasyon öncesi Mecitözü (Eski) Askerlik ġubesi binası

ġekil 3.126. Restorasyon sürecinde bulunan kitabedeki tarih ve restorasyon sonrasında Mecitözü (Eski) Askerlik ġubesi binası

(14)

ġekil 3.128. Adıyaman Kültür ve Sanat Evi (eski Askerlik ġubesi)’nin restorasyon öncesi ve sonrasındaki durumu

ġekil 3.129. PınarbaĢı (eski) Askerlik ġubesi hizmet binası

ġekil 3.130. Niksar Redif Birliği yapıları olduğu düĢünülen üçlü yapı grubu ġekil 3.131. Yafa Redif birliği deposu

ġekil.3.132. Adana Kolordu Binası ġekil 3.133. Kepsut (Eski) Çiftçi Mektebi

ġekil 3.134. Kepsut Redif Birliği yapısı olduğu düĢünülen binalar ġekil 3.135. Kepsut ilçesine ait uydu görüntüsü

ġekil 3.136. Kütahya, Gevgili ve Soma Redif birlikleri depo binaları ġekil 3.137. Görice ve Kepsut Redif birliği depo binaları

ġekil 3.138. Görice, Uzunköprü, Daday, Geylan Redif birliği depo binaları ġekil 3.139. Ilgın, Develi ve Seyitgazi Redif birliği depoları

ġekil 3.140. Ahmet Hamdi tarafından yazılan, 1309 yılında Mühendishane Matbaasında basılan kitapta yer alan üçgen alınlık, plastır ve merdiven örnekleri.

ġekil 3.141. Edirne ve Kayseri Redif birliği depoları ġekil 3.142 Tefenni ve EĢme Redif birlikleri daire binaları

ġekil 3.143. Çal, Kalecik, Develi ve Ordu Redif birlikleri daire binaları ġekil 3.144. Görice ve Kalecik Redif birliği daire binaları

ġekil 3.145. Kalecik, Develi, Emet ve Geylan Redif birliği daire binaları ġekil 3.146. Erzincan, Samsun ve Hısn-ı Mansur Redif Birliği daire binaları ġekil 3.147. Ordu, Aziziye, Ürgüp ve Emet Redif birliği daire binaları ġekil 3.148. Edirne, Kastamonu ve Ġzmit Redif birliği daireleri

ġekil 3.149. Küçük ve büyük tip Redif birliği cephanelikleri ġekil 3.150. EĢme Redif birliği koğuĢ binası

ġekil 3.151. Bolvadin, EĢme, Ordu, Kalecik ve Emet Redif birlikleri koğuĢ binaları ġekil 3.152. II. Abdulhamit döneminde inĢaa edilen Redif binalarının yerleri

ġekil 3.153. II.Abdulhamid döneminde inĢa edilen ve görsellerine ulaĢılan Redif binalarının yerleri

ġekil 3.154. II.Abdulhamid döneminde inĢa edilen ve günümüze ulaĢan Redif binalarının yerleri

(15)

ÇĠZELGELER LĠSTESĠ

Çizelge 2.1. 1877 yılında Orduların insan ve hayvan mevcutları ile 1873-1877 yılları arasında kuruluĢları tamamlanan Redif Alayları

Çizelge 2.2. Redif TeĢkilatı ve Seferber Olma Yerleri (1891) Çizelge 2.3. 1911 yılı Kuvve-i Umumiye-i Askeriye özet cetveli

Çizelge 2.4. KuruluĢundan Redif TeĢkilatının kaldırılmasına kadar geçen süreç içinde Osmanlı Ordu TeĢkilatı

Çizelge 3.1. II.Abdülhamid dönemine ait ulaĢılan arĢiv belgelerine göre, planlanan ve inĢa edilen Redif birliği binaları.

(16)

KISALTMALAR

A.AMD. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Amedi Kalemi

A.DVN. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Divan-ı Hümayun Kalemi A.DVN.MHM. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Divan-ı Hümayun Mühimme

Kalemi

A.MKT. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Mektubi Kalemi

A.MKT.MHM. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Mektubi Mühimme Kalemi A.MKT.MVL. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Mektubi Kalemi Meclis-i

Vala

A.MKT.NZD. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair

A.MKT.UM. Babıali Evrak Odası Sadaret Evrakı Mektubi Kalemi Umum Vilayat

A.TġF. Babıali Evrak Odası TeĢrifat Kalemi

B Receb

BOA. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi

C Cemaziyye’l-ahir

C. ASK. Cevdet Askeriye Tasnifi

Ca Cemaziyye’l-evvel

H. Hicrî

HAT. Hatt-ı Hümayun

HR.MKT. Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi

Ġ.DAH. Ġrade Dahiliye

Ġ.HAR. Ġrade Hariciye

Ġ.M.M. Ġrade Meclis-i Mahsus

Ġ.M.MÜH. Ġrade Mesail-i Mühimme

Ġ.MVL. Ġrade Meclis-i Vala

(17)

M Muharrem

M. Miladi

MAD. Maliyeden Müdevver

N Ramazan

PPK Plan, Proje Kataloğu

R Rebiülahir

Ra Rebiülevvel

S Safer

ġ ġaban

YEE Yıldız Esas Evrakı

Y. PRK. Yıldız Perakende Evrakı

Z Zilhicce

(18)

1. GĠRĠġ

Osmanlı Devleti’nin Söğüt bölgesinde kurulan bir beylik konumundan üç kıtada hüküm süren imparatorluk haline gelmesindeki en büyük etkenlerin baĢında ordu teĢkilatı gelmektedir. Tarihi süreçte, düzensiz askeri birlikler ile baĢlayan ordu teĢkilatlanması, hüküm sürülen coğrafyanın büyümesi sonucunda düzenli birliklere duyulan ihtiyacı ortaya çıkarmıĢ, ve bu birliklerin iskan ve idameleri için inĢa faaliyetlerine giriĢilmiĢtir. Askeri faaliyetler, kent oluĢumu ve geliĢiminde önemli rol oynamıĢtır. Tarih akıĢı içinde, geliĢen ordu teĢkilatı ve bu teĢkilat için gerçekleĢtirilen yapılaĢma kentleĢmeye paralel olarak değiĢim ve geliĢim göstermiĢtir. Yeniçeri Ocağının kapatılarak batılı tarzda ordunun modenleĢmesi çabaları kalelerden kıĢlalara geçiĢi de sağlamıĢtır. Büyük merkezlerde konumlandırılan bu kıĢlalardan taĢralara müdahalede yaĢanan sorunlar, ülke coğrafyasının hemen her noktasında devletin otoritesinin sağlanması ve her an hazır birliklerin bulundurulması ihtiyacı, farklı bina tiplerinin de ortaya çıkmasına neden olmuĢtur. Bu yapılaĢma hareketinin en yoğun gerçekleĢtirildiği birlikler Redif birlikleridir.

1.1. Problemin Tanımlanması

Kentlerin tarihsel geliĢimi sürecinde etkili olan, oluĢum veya değiĢim safhaları geçiren askeri yapılar; taktiksel geliĢmelere ve teknolojik ilerlemelere uygun olarak inĢa edilmiĢlerdir. Askeri yapılaĢma içinde yer alan Redif binaları, günümüzde örneklerine rastlanan en büyük yapı grubudur. Bu binalar, inĢa edildikleri dönemden günümüze kadar askeri amaçla kullanıldığı gibi, mimarisinin uygunluğu nedeni ile farklı amaçlarla iĢlevlendirilebilmiĢtir. Özellikle günümüzün ilçe merkezlerinde yoğun Ģekilde karĢılaĢılan ve genellikle tarihi geçmiĢi bilinmeyen bu binalar, bulundukları merkezin bir kültür hazinesi olarak hak ettiği değeri bulamamakta ve özgün yapısına uygun olmayan Ģekilde müdahalelere maruz kalmaktadırlar. Osmanlı coğrafyasının hemen her bölgesinde, ülke ekonomisinin sıkıntılı olduğu bir dönem zarfında, halkın yoğun fedakarlıkları ile inĢa edilen bu binaların neden yapıldığının bilinmemesi, bazılarının yapılıĢ amaçlarının ve tarihçelerinin yanlıĢ Ģekilde yorumlanması, Redif binalarının günümüze kadar bir envanter dahiline alınmamıĢ olmasının bir eksiklik olduğu düĢünülmektedir.

Bu eksikliğin giderilmesinde öncelikle Redif binalarının askeri teĢkilatlanmadaki yerinin tanımlanarak, bu binaların özelliklerinin nasıl olduğu, nasıl kurgulandığı sorularına cevap aramak çalıĢmanın ana problemi olarak belirlenmiĢtir.

(19)

1.2. ÇalıĢmanın Amacı, Kapsamı ve Önemi

Redif teĢkilatı ve II.Abdülhamid dönemine iliĢkin akademik çalıĢmalar, genellikle dönemin siyasi geliĢmeleri boyutu ile araĢtırmalarda ve incelemelerde yer bulmuĢ, Redif askerlerinin giyim kuĢamları, Redif teĢkilatının ekonomik desteklenmesi gibi konular ele alınmıĢ, dönemin imar ve inĢa faaliyetleri son yıllarda yapılan birkaç araĢtırma dıĢında, literatürde hak ettiği yeri ve değeri bulamamıĢtır. Bu eksikliğin giderilmesine bir ölçüde katkıda bulunmak, çalıĢmanın baĢlangıç noktası niteliğindedir.

Askeri ve teknik bir konu üzerinde yapılacak inceleme ile çalıĢmanın daha fazla anlam bulacağı düĢünüldüğünden, çalıĢmanın konu içeriği, kuruluĢundan itibaren Osmanlı Devleti ordu teĢkilatı içinde Redif TeĢkilatının yeri ve II. Abdülhamid dönemindeki Redif binaları olarak belirlenmiĢtir. Daha önce incelenmemiĢ bir alanda gerçekleĢtirilen bu çalıĢma ile arĢivlerden günümüze ulaĢan belgelerden faydalanılarak bir envanter oluĢturulmuĢtur.

Bu çalıĢmada; II. Abdülhamid’in tahta çıktığı 1293 (1876) ile 1327 (1909) yılları arasında standart bir proje dahilinde inĢa edildiği düĢünülen Redif birliği yapı tiplerinin tespiti, günümüze ulaĢabilenlerin bir envantere alınması ve bu konuda daha sonra yapılacak çalıĢmalara bir altlık oluĢturulması amaçlanmıĢtır.

ÇalıĢma kapsamında, II.Abdülhamid dönemine ait arĢiv belgelerine göre, inĢası planlanan ve gerçekleĢtirilen Redif binaları ele alınmıĢtır. Ġzmit, Bolvadin, SinanpaĢa, Kastamonu, Burdur, Ilgın, Karacasu, TaĢköprü, Uluborlu, Çivril, Sivrihisar, Seyitgazi, Çal, Ürgüp, Sinop, Haymana, Boyabat, Koçhisar, Ordu, Sındırgı, Uzunköprü, Akdağmadeni, Mecitözü, Sarayköy, Aydın, Küre, Ayancık, Ġskilip, Çaycuma, Develi, Daday, Kalecik ve Kepsut’da farklı amaçlarla kullanılan veya metruk halde olan Redif binalarının varlığı tespit edilmiĢ ve bu binalar çalıĢmanın saha araĢtırması boyutunu oluĢturmuĢtur. Bunun yanı sıra, günümüze ulaĢamayan ancak inĢa edildiği döneme veya daha sonraki dönemlere ait görselleri edinilen Redif binaları da tespit edilerek çalıĢma kapsamında bu binalara yer verilmiĢtir.

Redif binaları, bilinçsiz müdahaleler nedeniyle günümüze özgün durumları ile ulaĢmamalarına rağmen, bulundukları bölgelere kültürel değer katarak, kamuya hizmet vermeye devam etmekterdirler. Bu binaların yapılıĢ amaçlarının ortaya konulması, tarihçelerinin resmi belgelerle desteklenmesi, mimarilerinin değerlendirilmesi ve süreç içinde yaĢadıkları önemli olaylar çalıĢma konusunun önemini artırmıĢtır.

(20)

1.3. ÇalıĢmada Ġzlenen Yöntem

ÇalıĢmada, bilimsel araĢtırma yöntemleri içinde yer alan “tarihi araĢtırma yöntemi” kullanılarak gerçekleĢtirilen arĢivleme çalıĢması sonucunda Redif binalarının hangi yerleĢim yerlerinde, hangi bina tipi veya tipleriyle yapıldığı tespit edilmiĢtir. Elde edilen bilgiler tümevarım yaklaĢımı ile değerlendirilmiĢ, depo, daire, cephanelik ve koğuĢ binalarının yerleĢmelerdeki tipolojileri çıkarılmıĢtır. Binalara ait bilgiler; özgün dokümanlar ve belgeler üzerinden çıkarılmıĢtır. Bu nedenle yoğun Ģekilde arĢiv, ve kütüphane çalıĢması yapılmıĢtır.

ÇalıĢma iki ana bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde Osmanlı kara ordusunun tarihsel geliĢimine yer verilmiĢtir. Bu geliĢim, Yeniceri Ocağının kaldırılması öncesi ve sonrası Kara Kuvvetleri olarak iki alt baĢlıkta yer bulmuĢtur. Düzensiz ordu yapısından düzenli orduya geçiĢ, Yeniçeri Ocağının bozulması ve kapatılması, moderneĢmenin ordu teĢkilatına etkileri, Yeniçeri Ocağının kapatılması, Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun kuruluĢu ve Redif teĢkilatının oluĢumu gibi tarihsel sürecin açıklaması yapılmıĢtır.

Ġkinci bölümde II.Abdülhamid döneminde Redif birliklerinin inĢa faaliyetleri baĢlığı altında, dönemin kent dokusu anlatılmıĢtır. Redif birlikleri için II.Abdülhamid döneminde planlanan ve inĢa edilen binalar ikinci bölümü oluĢturan esas veriler olup bu binaların tarihçeleri için BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde bulunan belgelere ulaĢılmıĢtır. II.Abdülhamid dönemi öncesi ve sonrası Redif birliği inĢaatları da konu ile bağlantılı olması nedeniyle kısaca ele alınmıĢtır. ArĢiv belgelerinde adı geçen Redif birlikleri için yapılan depo, daire, cephanelik veya koğuĢ binalarının günümüze ulaĢıp ulaĢmadığı yerine gidilerek veya internet taramaları ile tespit edilmeye çalıĢılmıĢtır.

ÇalıĢmada, sınırlanan II.Abdülhamid dönemi içinde, taksimi yapılan ordu bölgeleri içinde inĢaat planlanan ve yapılan Redif binaları birliklerin isimleri altında açıklanmıĢtır.

Yapılan tüm araĢtırmalara rağmen binaların özgün projelerine ulaĢmak mümkün olmamıĢtır. Askeri binaların projelerinin gizliliğe sahip olması nedeniyle bu projelere ulaĢılamadığı düĢünülmekle birlikte, değerlendirmeler özgün görseller ve mevcut yapılar üzerinden gerçekleĢtirilmiĢtir. Elde edilen tüm veriler ıĢığında Redif binalarına iliĢkin askeri ve mimari değerlendirmeler yapılmıĢ, depo, daire, cephanelik ve koğuĢ olmak üzere inĢa edildiği tespit edilen dört tip binaya iliĢkin bilgiler belirtilmiĢtir.

(21)

1.4. Kaynak AraĢtırması

ÇalıĢmada faydalanılan ana kaynak arĢiv belgeleridir. ArĢiv belgeleri, BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde muhafaza edilen fonlarda yer almaktadır. Taramalar sonucunda, birçok fondan faydalanılmıĢtır1

. BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivindeki fonlar; Ali Emiri Tasnifi2, Bab-ı Asafi3, Bab-ı Defteri4, BEO Evrakı5, Bosna MüfettiĢliği6, Cevdet Tasnifi7, Dahiliye Nezareti8, Darphane-i Amire9, Devai Nezareti10, Defterhane-i Amire11, Divan-ı Ahkam-ı Adliye12, Divan-ı Hümayun Sicilleri13, Emniyet-i

1 BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı ArĢivi Daire BaĢkanlığı tarafından, 42

numaralı yayın olarak okuyucuların hizmetine sunulan “BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi Rehberi” isimli eserde, arĢivdeki malzemeler, tasnifler, araĢtırmaya açık olan fonlar, Osmanlı Devleti merkez teĢkilatı tarihi ile birlikte düĢünülerek sistematik bir Ģekilde tanıtılmıĢ; araĢtırmacıların arĢiv malzemesine en kolay yoldan ne Ģekilde ulaĢabilecekleri düĢüncesi ön plânda tutulmuĢtur.

2

Ali Emîrî Efendi baĢkanlığında bir heyet tarafından 1918-1921 seneleri arasında gerçekleĢtirilen bir tasnif olmasından dolayı "Ali Emîrî Tasnifi" adı verilmiĢtir. Osmanlı Devleti'nin kuruluĢ yıllarından baĢlayarak Abdülmecid zamanına kadar gelen vesikaları ihtiva eder. Vesikalar, padiĢahların saltanat sıraları esas alınarak tasnif edilmiĢtir. Fon katalog halinde bir kısmı Eski Harfli Tükçe, bir kısmı ise Türkçe olarak hizmet vermektedir. Bilgisayar ortamına aktarma çalıĢmaları sürmektedir.

3 Tanzimat öncesine (m.1476-1839) ait Divan-ı Hümayun belge ve defterlerinden oluĢan fon, Amedi

Kalemi, NiĢan Kalemi, Kalebendlik, ġikayet vb. kalemlerden oluĢan 26 alt koda sahiptir. 2 Dosya envanter ve 1 defter kataloğu ile hizmet vermektedir. Tasnifsiz bir kısım belgelerin tasnifi devam etmektedir.

4 Tanzimat öncesi (m.1327-1839) maliyesine ait defter ve belge serilerinden oluĢan fon, BaĢmuhasebe,

Haremeyn Muhasebesi, Mukataalar vb. 210 alt koda sahiptir. 37 defter, 9 Dosya envanter, 1 analitik olmak üzere 47 katalog hizmet vermektedir. Tasnifsiz bir kısım belge ve defterlerin tasnifi devam etmektedir.

5 Babıali Evrak Odası belgeleri (m.1892-1921) Osmanlının son dönemine ait orijinal olarak tasnifli arĢiv

malzemesinden oluĢmaktadır. Belgeler Babıali Evrak Odası gelen-giden defterlerinde kayıtlı bulunmaktadır. AraĢtırıcılar, defter kayıtlarından hareketle belgelere ulaĢmaktadır. Revizyon çalıĢmaları için hazırlıklara baĢlanmıĢtır. Eski Harfli Türkçe olan kayıt defterleri bilgisayar ortamına aktarılmaktadır.

6 Beylikçi Ziya Bey'in 1862 yılında tayini ile Bosna'da göreve baĢlayan müfettiĢliğe ait 1862-1865

tarihleri arasındaki belgelerden oluĢmaktadır. 2 adet analitik katalogu mevcuttur.

7 Muallim Cevdet tarafından oluĢturulan tasnif komisyonunca 1932-1937 yıllarında konularına göre

yapılmıĢ tasniftir. m. 1553-1904 tarihlerini kapsayan Adliye, Askeriye, Bahriye, Belediye, Dahiliye, Darphane, Evkaf, Eyalet-i Mümtaze, Hariciye, Ġktisad, Maarif, Maliye, Nafia, Sıhhiye, Saray, Tımar ve Zaptiye bölümlerinden oluĢmaktadır. Katalogların bir kısmı bilgisayar ortamında taranmakta, bir kısmı üzerinde ise tashih çalıĢmları devam etmektedir.

8

Dahiliye Nezareti'ne ait m.1870-1922 yıllarını kapsayan 30'dan fazla alt koda sahip fonun Mektubî Kalemi, Hapishaneler Müdüriyeti, Kalem-i Mahsus gibi bazı kalemleri analitik olarak kataloglanmıĢ olup, bir kısım evrakın dosya envanter katalogları hazırlanmaktadır.

9

M. 1615-1850 yıllarını kapsayan 1 dosya envanter ve 1 defter kataloğundan oluĢmaktadır. Hazine-i Hassa evrakının evveli mahiyetinde olup, daha ziyade saray harcamalarını ihtiva etmektedir.

10 M. 1840-1870 yıllarına ait 1 dosya envanter kataloğu mevcut olup, kiĢisel davaları muhtevidir.

11 M. 1517-1836 yıllarına ait Timar ve Zeamet defterlerinden oluĢmaktadır. 2 katalogla hizmet

vermektedir. Sanal ortamda resimleri mevcuttur.

12

M. 1868-1876 yıllarına ait olup 1 adet dosya envanter katalogla hizmet vermektedir.

13 Tanzimat öncesi ve sonrasına ait Divan-ı Hümayun defterlerinden oluĢan fon, 1412-1920 yıllarını

ihtiva etmektedir. Mühimme Defterleri, Name-i Hümayun Defterleri, Nizamat Defterleri, Ahkam Defterleri vb. serilerden oluĢan fon toplam 47 kod altında 2017 defter mevcuttur. Hemen tamamına yakınının image'leri çekilmiĢ, sanal ortamda mevcuttur.

(22)

Umumiye14, Evkaf Nezareti15, Hariciye Nezareti16, Hatt-ı Hümayunlar17, Hazine-i Hassa Nezareti18, Ġbnü'l-Emin Tasnifi19, Ġradeler20, Kamil KEPECĠ Defterleri21, Maarif Nezareti22, Mabeyn Evrakı23, Maliye Nezareti24, Maliyeden Müdevver Defterler25, Meclis-i Vala26, Meclis-i Vükela Mazbataları27, Muahedeler28, Müzehhep Fermanlar29,Rumeli MüfettiĢliği30, Sadaret31, Sıhhıye Nezareti32, ġura-yı Devlet33, Tapu

14

Zaptiye Nezareti'nin devamı mahiyetinde, günümüzde Emniyet Genel Müdürlüğü görevi yürüten bu kuruma ait 24 adet alt kod mevcuttur. 1909-1923 yıllarını ihtiva eden toplam 40 analitik katalogu mevcuttur.

15

Evkaf Nezareti defter ve belgeleri 1826-1922 yıllarını ihtiva etmektedir. 88 alt koddan oluĢan fonun 8 defter katalogu, 1 dosya envanter katalogu mevcuttur. Fonun tamamı tasnif edilmiĢ olup, dosya envanter katalogları hazırlanmaktadır.

16 1838-1923 yıllarını kapsayan fonda 29 alt kod mevcuttur. Bir kısmı analitik bir kısmı dosya envanter

olmak üzere 25 katalogu mevcuttur. Hariciye Tercüme Odası, Hariciye Siyasi Fonunun bir kısmı, Paris Sefareti evrakının ilk 300 dosyası yine analitik olarak araĢtırmaya açılmıĢtır. Fon üzerinde çalıĢmalar devam etmektedir.

17 "Hatt-ı Hümayun" terim itibariyle padiĢah el yazısını ifade etmektedir.PadiĢah emirlerinden oluĢan bu

fon, arĢivimizin önemli fonlarındandır. I. Mahmud'dan II. Mahmud devri sonuna kadar olan 112 senelik dönemi ihtiva etmekle beraber, vesikaların çoğu, III. Selim ve II. Mahmud devirlerine aittir. Ġstisnaî olarak, I. Mahmud'dan önceye ve II. Mahmud devrinden sonraya ait vesikalara da rastlanmaktadır. Tamamı bilgisayar ortamından taranabilen 30 adet kataloğu mevcuttur. Bir kısmının görselleri çekilmiĢtir.

18 Darphane-i Amire'nin devamı mahiyetinde olan Hazine-i Hassa Nezareti esas itibariyle Saray

giderlerini ve faaliyetlerini ihtiva etmektedir. 22 alt koddan oluĢan ve 1850-1892 yıllarını kapsayan bir dosya envanter kataloğu mevcuttur. Defterlerinin tasnifi tamamlanmıĢ olup tashih aĢamasındadır.

19

ArĢivde, Ġbnülemin Fonu olarak bilinen bu fona ait belgeler, tarihçi ve yazar Ġbnülemin Mahmud Kemal ĠNAL (Ġstanbul 1870-1957) baĢkanlığında 1921 yılında kurulan tasnif heyeti tarafından tasnif edilmiĢtir. 1426-1873 yıllarını kapsayan fon Eski Harfli Türkçe ve Türkçe olmak üzere 30 katalogtan oluĢmaktadır. Konu tasnifli fonda Askeriye, Adliye, Bahriye, Dahiliye, Darphane, Ensab, Hatt-ı Hümayun, Hil'at, Hariciye, Meadin, Muhallefat, Maliye, Ġmtiyazat, Müstediyat, Nafia, Sıhhiye, Saray, ġükr ü ġikayet, Timar, Zeamet, Hususiye, Tevcihat ve Vakıf konuları altında seriler bulunmaktadır.

20 Ġrade kelimesi literatürde padiĢah emri olarak kullanılmıĢtır. m. 1839-1923 yıllarını ihtiva eden iradeler

Hatt-ı Hümayun'ların devamı mahiyetindedir. Bütün irade katalogları bilgisayar ortamında araĢtırmaya açılmıĢtır. Toplam 157 katalogdan oluĢan iradeler fonunun dijitalleĢtirme çalıĢmaları sürmektedir.

21

Kamil KEPECĠ tarafından yapılan tasnif çalıĢması sonucu ortaya çıkan ve Kepeci Defterleri olarak bilinen fonda toplam 7604 defter bulunmaktadır. Divan-ı Hümayun ve Babıasafiye ait defterlerden oluĢan ve m. 1468-1878 yıllarını kapsayan fonun dijitalleĢtirme çalıĢmaları sürmektedir.

22

Maarif Nezareti evrakı 21 alt kod halinde tasnif edilmiĢ, 1 adet dosya envanteri bulunmaktadır. m. 1857-1922 yıllarını kapsayan fonun Mektubi Kalemi'nin analitik tasnif çalıĢmaları sürmektedir.

23 M. 1871-1924 yıllarını kapsayan fon saray evrakından oluĢmaktadır. 1 adet dosya envanteri mevcuttur. 24 Maliye Nezareti belgeleri ilerki yıllarda tasnif edilecek olup, hali hazırda 26 defter kataloğu mevcuttur. 25

M. 1480-1923 yıllarını ihtiva eden fonun 25 adet kataloğu mevcut olup bilgisayar ortamından taranmaktadır. Dijitalleme çalıĢmaları devam etmektedir.

26 M.1837-1867 yıllarına ait olan Meclis-i Vala evrakı, 86 Eski Harfli katalogdan oluĢmaktadır. KiĢilerle

devlet arasındaki davalar ile önemli devlet iĢlerinin görüĢülerek karara bağlandığı bu meclisin devamı olarak ġura-yı Devlet görev yürütmüĢtür. Meclis-i Vala'ya ait 89 adet Eski Harfli Türkçe katalog mevcuttur.

27 Günümüz Bakanlar Kurulu diyebileceğimiz Meclis-i Vükela'da alınan kararların mazbatalarından

oluĢmaktadır. M. 1881-1921 yıllarını kapsayan fonun 9 adet analitik kataloğu mevcuttur.

28

Devletler arası antlaĢma ve mukavelelerden oluĢan, daha ziyade görsel malzeme diyebileceğimiz özel bir fondur. M. 1622-1920 yıllarını kapsamaktadır.

29 Tezhipli, tuğralı padiĢah fermanlarının bir araya getirilmesinden oluĢmuĢtur. Muahedeler gibi, muhteva

bakımından önemli olduğu kadar görsel olarak sanat değeri bulunan fermanlar, m. 1526-1906 yılları kapsamaktadır.

(23)

Tahrir Defteri34, Ticaret ve Nafia Defterleri35, Yıldız Evrakı36, Zaptiye Nezareti37 fonları olarak özetlenebilir38. Ayrıca Osmanlı dönemi arĢiv malzemesinden bazı fonlar dijital

ortamda, araĢtırmacıların hizmetine sunulmuĢtur39

.

Tez sürecinde faydalanılan bir baĢka arĢiv Milli Savunma Bakanlığına aittir. Günümüzde Askerlik ġubesi olarak kullanılan yapılar ile ilgili görseller, tarihçeler ve emakin bilgileri, geçmiĢte Askerlik ġubesi olarak kullanılan yapıların bilgilerinin tespitinde bu arĢivden faydalanılmıĢtır.

ArĢiv belgelerinde ulaĢılamayan bilgilerin döneme ait soysal, ekonomik, coğrafi vb. bilgileri içeren salnamalerden faydalanılarak bulunmasına çalıĢılmıĢtır.

Tez kapsamında herhangi bir bölgede inĢa edildiği belirlenen, ancak BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivinde inĢa öncesine veya sonrasına iliĢkin belge bulunamayan Redif birliği yapılarının, hangi dönemde var olduklarının ve muhtemel inĢa yıllarının tespiti amacıyla, II. Abdülhamid döneminde farklı yıllarda hazırlatılan, Konya, Afyon, Kastamonu ve Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri incelenmiĢtir40

.

30 1900 yılında Balkanlarda kurulan Rumeli MüfettiĢliği'ne ait belge ve defterler oluĢmaktadır. Kosava,

Manastır, Yanya, ĠĢkora, Edirne ve Selanik vilayetlerini içine alan müfettiĢliğe ait belge ve defterler, m. 1900-1909 yıllarını kapsamaktadır. 37 analitik ve 1 defter kataloğu mevcuttur.

31

Tanzimat sonrası hükümet merkezi olan Babıali bünyesindeki Sadaret'e ait belge ve defter serilerinden oluĢmaktadır. 1839-1923 yıllarını kapsayan fon, 2 defter, 93 analitik ve 6 dosya envanter katalog altında toplanmıĢtır.

32

Sıhhiye Nezareti'ne ait belge ve defter serisinin tasnif ve kataloglama çalıĢmaları devam etmektedir.

33

1868 tarihinde Meclis-i Vala'nın lağvıyla yerine kurulan ġura, Osmanlı Devleti'nin sonuna kadar vazife yürütmeye devam etmiĢtir. ġura-yı Devlet'e ait 263 Eski Harfli Türkçe Katalog mevcuttur.

34 Osmanlı topraklarında bulunan yerleĢim yerlerinin nüfus ve gelir defterleri hükmünde olan tahrir

defterleri, m. 1431-1882 yıllarını ihtiva etmektedir. 1100 defterden oluĢan fonun bir defter kataloğu mevcut olup, dijitalleĢme çalıĢmaları tamamlanmıĢtır.

35 Osmanlı Devlet TeĢkilatı tarihinde yıllar içinde sürekli isim değiĢikliğine uğrayan nezarete ait belge ve

defterler, Ticaret, Nafia, Orman, Meadin, Ziraat nezaretlerine aittir. 1840-1923 yıllarını kapsayan fonun 1 dosya envanter, 1 defter katalogu mevcuttur. Belge katalogu tek kod altında toplanmıĢ olup, birimlere göre ayrıca seriler oluĢturulmuĢtur.

36 II. Abdülhamid devrinde Saray'da biriken defter ve belge serilerinden oluĢmaktadır. 2 defter katalogu

ve 40 analitik belge katalogu mevcuttur.

37 M.1846-1909 yıllarını kapsayan Zaptiye Nezareti fonu Emniyet-i Umumiye fonunun önceliği

niteliğindedir. 1 defter katalogu ve 11 analitik katalog altında hizmet vermektedir.

38 Daha detaylı bilgi www.devletarsivleri.gov.tr web sitesinden edinilebilmektedir.

39 Bab-ı Asafî Divan-ı Hümayun Sicilleri Ahkam Defterleri (Adana, Bosna, Cezayir, Diyarbakır,

Erzurum, Halep, Ġstanbul, Karaman, MaraĢ, Mora, Özi, Silistre, Sivas, Trabzon ve Rumeli), Bab-ı Asafî Divan-ı Hümayun Sicilleri (Düvel-i Ecnebiye, Hadariye, Ġmtiyaz, Ġzn-i Sefine, Kalebend, Kanunname-i Askeri defterleri, Mühimme, Mühimme Defterleri, Zeyli, Mektume, Mısır Mühimmesi, Name-i Hümayun, Tahvil (NiĢan), Ruus, Atik ġikatet, Tevziat, Zehair, Esnaf, Ġhtisap, Ahkam defterleri, Muhteza, Hadariye defterleri, Defterhane-i Amire Timar Zeamet (Ruzmançe) defterleri), Dahiliye Sicili Ahval Ġdare-i Umumiyesi ve Defterleri, Hatt-ı Hümayun, Hazine-i Hassa, Haritalar, Ġradeler Divan-ı Ahkam-ı Adliye, Ġradeler Meclis-i Mahsus, Kamil KEPECĠ Defterleri, Maliyeden Müdevver Defterler, Maliye Nezareti Varidat Muhasebesi Temettuat Defterleri, Tapu Tahrir Defterleri ve Yıldız Evrakıdır.

40 523 adet Osmanlı devlet ve vilayet salnameleri ile Nevsal’lerinin tam metinleri, Türkiye Diyanet Vakfı

(24)

II. Abdülhamid döneminde yayımlanan, Ġkdam, Malumat, Osmanlı, Sabah, Servet, Servet-i Fünun, Tercuman-ı Hakikat gazetelerinde, özellikle açılıĢı yapılan Redif birliği yapılarına ait görsellere ulaĢılmaya çalıĢılmıĢ, Malumat ve Servet-i Fünun’da Akdağmadeni, Tefenni, Gevgili, Kütahya Redif birliği yapılarının açılıĢ törenlerine iliĢkin görsellere ulaĢılmıĢtır.

ÇalıĢmada faydalanılan bir baĢka kaynak Osmanlı coğrafyası içinde, eğitim, askeri, lojistik, tarihi vb. birçok konuyu içeren eserlerden oluĢturulan fotoğraf albümleridir. “II. Abdülhamid Albümleri” veya “Yıldız Albümleri” olarak bilinen bu albümlere ABD Washington DC Kongre Kütüphanesi41, Ġstanbul Üniversitesi Nadir

Eserler Kütüphanesi42, IRCĠCA Kütüphanesi43, Bilkent Kütüphanesi44

ve Alman Arkeoloji Enstitüsü Kütüphanesinden45

ulaĢılabilmektedir.

II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı tarihi araĢtırmaları içerisinde, en yoğun çalıĢmaların ve yazılı kaynağın mevcut olduğu bir dönem olarak ifade edilebilir. Ancak, çalıĢma konusu ile ilgili doğrudan ele alınmıĢ bir eser bulunmamaktadır. Redif teĢkilatı ile ilgili, farklı yaklaĢımların bulunduğu kitap, makale ve bir adet tez mevcuttur.

Kaynakçada yer alan ve yararlanılan kaynakların tarih konusu üzerinde yoğunlaĢtığı görülecektir. Çünkü Osmanlı askeri teĢkilatı genellikle tarih boyutu ile ele alınmıĢtır. Bu çalıĢma, Redif birlikleri için inĢa edilen binaların ilk defa incelendiği kaynak olma niteliğindedir. Bu nedenle çalıĢmanın bir ilk olduğu rahatlıkla ifade edilebilir.

Redif teĢkilatı ile ilgili çalıĢmalar Musa ÇADIRCI ve Mübahat KÜTÜKOĞLU tarafından gerçekleĢtirilmiĢtir. Musa ÇADIRCI tarafından hazırlanan “Anadolu’da Redif Askeri TeĢkilatı’nın KuruluĢu” (1975) adlı eserinde, teĢkilata tarih perspektifinden yaklaĢmıĢ, Mübahat KÜTÜKOĞLU’nun “Sultan II. Mahmud Devri Yedek Ordusu Redif-i Asakir-i Mansure” (1982) ve “Redif Askeri Giderlerini

41 Kütüphanenin “www.loc.gov.tr” adresli web sitesinde, 1880 ile 1893 yılları arasında çekilen 1819 adet

görsele ulaĢılabilmektedir.

42

Ġstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesinde, PadiĢah II.Abdülhamid dönemine ait 36585 adet görsel bulunmaktadır. Ancak bu görsellerin tamamı araĢtırıcıların hizmetine sunulmamıĢtır. AraĢtırmacıların ulaĢabilecekleri görsellerle iliĢkin dizinlere; www.kutuphane.istanbul.edu.tr web sitesinden ulaĢılmaktadır. Temin ihtiyacı duyulan görseller, bir ücret karĢılığında, posta yolu ile veya elden alınabilmektedir.

43

Ġstanbul Nadir Eserler Kütüphanesinde bulunan görseller, dijital ortamda ĠRCĠCA’da da bulunmaktadır. Ancak ĠRCĠCA’dan herhangi bir görselin temin edilmesi yasal olarak mümkün değildir.

44 Bilkent Kütüphanesinde, görsellerin incelemesi yapılabilmektedir.

45 Ġstanbul Almanya Konsolosluğu içinde hizmet veren kütüphanede görsellerin incelemesi

(25)

KarĢılamak Üzere Alınan Bir Vergi – Ġane-i Cihadiyye” (1983) adlı çalıĢmalarında teĢkilata yaklaĢımı, Redif personelin kıyafet maliyeti, hazinenin teĢkilata desteği gibi noktalardan olmuĢtur.

Cahide BOLAT tarafından, Musa ÇADIRCI danıĢmanlığında 2000 yılında tamamlanan “Redif Askeri TeĢkilatı (1834-1876)” isimli doktora çalıĢması, Redif yapılanması ile ilgili gerçekleĢtirilen ilk akademik eserdir. Bu eserde, Redif teĢkilatının geliĢimi tarih boyutu ile ele alınmıĢtır.

Musa ÇADIRCI’nın “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Ülke Yönetimi” (1985), Ġsmail Hakkı UZUNÇARġILI’nın “Osmanlı Tarihi” (1977,1982), Abdülkadir ÖZCAN’ın “Asakir-i Mansure-i Muhammediye” (1993) ve Ġlber ORTAYLI’nın “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Yerel Yönetimler, ġehir ve Yerel Yönetimler “ (1996) isimli eserleri ile Genelkurmay BaĢkanlığınca gerçekleĢtirilen Askeri Tarih Sempozyumlarına sunulan makaleler, Osmanlı Devletinin özellikle XIX. yüzyıldaki durumunun ele alması nedeniyle yol gösterici niteliktedir.

Osmanlı mimarlığı, konunun dağılmaması amacıyla ele alınmamasına rağmen, döneme iliĢkin teknik tespitlerin kolayca yapılabilmesi için Afife BATUR’un “Ġstanbul Art-Nouveau’su”, “Balyan Ailesi”, “Yıldız Sarayına ĠliĢkin Bazı Belgeler ve Türkiye’de Belgeleme ÇalıĢmalarının Sorunları (sempozyum bildirisi)”, Metin SÖZEN’in “Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarlığı”, Sedad Hakkı ELDEM’in “Elli Yıllık Cumhuriyet Mimarlığı”, Pars TUĞLACI’nın “Osmanlı Mimarlığında BatılılaĢma Dönemi ve Balyan Ailesi”, Uğur TANYELĠ’nin “Türkiye’de ModernleĢmenin UnutulmuĢ Tanıkları: Askeri Mimarlık Elkitapları”, Selim DERĠNGĠL’in “II. Abdülhamit’ten Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet”, “Ġktidarın Sembolleri ve Ġdeoloji – II. Abdülhamit Dönemi (1876–1909)”, Zeki SÖNMEZ’in “Osmanlı Mimarisinin GeliĢiminde Hassa Mimarlar Ocağı’nın Yeri, Örgütlenme Biçimi ve Faaliyetleri”, “19. Yüzyıl Sonlarında Türkiye’de Mimar Sorunu ve Sanayi-i Nefise Mektebi’nin Ġlk Mimarlık Hocası Alexandre Vallaury”, “Mimar Sinan ile Ġlgili Tarihi Yazmalar-Belgeler”, Doğan KUBAN’ın “Osmanlı Mimarisi”, Maurice M.CERASĠ’nin “Osmanlı Kenti – Osmanlı Ġmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi”, “Divanyolu” ve Orhan ERDENEN’in “Osmanlı Devri Mimarları, Yardımcıları ve TeĢkilatları”, “Eski Mimarlarımızın YetiĢmeleri” gibi kaynaklar okunmuĢtur.

(26)

ÇalıĢma kapsamında incelenen tezler, mevcut yayınların yetersizliği nedeniyle önemlidir. Her ne kadar Redif teĢkilatı ile doğrudan ilgili tez sayısı bir adet olsa da, Sipahi ÇATALTEPE’nin “19.yy BaĢlarında Avrupa Dengesi ve Nizami Cedit Ordusu”, Ayten TUNALI’nın “Tanzimat Döneminde Osmanlı Kara Ordusunda Yapılanma (1839-1876)”, Sema ARIKAN’ın “Nizam-ı Cedit’in Kaynaklarından Ebubekir Ratib Efendi’nin Büyük Layihası”, Sevgi AKTÜRE’nin “19 Yüzyıl Sonunda Anadolu Mekânsal Yapı Çözümlemesi”, AyĢe NASIR’ın “Türk Mimarlığında Yabancı Mimarlar”, Özlem ĠLBAN’ın “II. Mahmud Dönemi Askeri Islahat Sürecinde Ortaya Çıkan KıĢla Yapıları ve Mimari Özellikleri”, Aynur ÇĠFTÇĠ’nin “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Askeri Mimari ve Ġstanbul’da ĠnĢa edilen Askeri Yapılar”, Gözde RAMAZANOĞLU’nun “Osmanlı YenileĢme Hareketleri Ġçinde Selimiye KıĢlası ve YerleĢim Alanı”, Alev ERKMEN’in “Mimarlık ve Hafıza: Osmanlı Dünyasında GeçmiĢin Yeniden Üretildiği Yapılar (1850–1910)”, A.ġevki DUYMAZ’ın “II. Abdulhamid Dönemi Ġmar Faaliyetleri (Türkiye Örnekleri)”, NeĢe YILDIRAN’ın “Ġstanbul’da II. Abdülhamit Dönemi (1876–1909) Mimarisi” ve Nurcan YAZICI’nın “Osmanlı’da Mimarlık Kurumunun Evrimi ve Tanzimat Dönemi Mimarlık Ortamı” adlı doktora çalıĢmaları ile Aliye ÖTEN’in “Lütfi PaĢa Tarihinde Ġmar ve ĠnĢa Faaliyetleri” tezinden faydalanılmıĢtır.

(27)

2. OSMANLI KARA ORDUSUNUN TARĠHSEL GELĠġĠMĠ

Bu bölümde, tez konusu olarak seçilen askeri yapıların daha ayrıntılı ele alınabilmesi için Osmanlı kara ordusuna ve Osmanlı kara ordusu içinde Redif TeĢkilatın yerinin ne olduğuna değinilmiĢtir. Özellikle modernleĢmenin Osmanlı ordu teĢkilatına yansımaları ele alınmıĢ, Osmanlı kara ordusunun kuruluĢundan itibaren geçirdiği süreç hakkında bilgi verilmeye çalıĢılmıĢtır. Redif kavramının genel bir açıklaması yapılarak redif teĢkilatındaki değiĢim ve yeniliklere değinilmiĢtir. Osmanlı kara ordusunun kuruluĢundan itibaren tarihsel geliĢimi iki ana baĢlık altında ele alınmıĢtır. Birinci ana baĢlıkta, ordunun kuruluĢundan 1826 yılında yeniçeri ocağının kaldırılıĢına (1826) kadar olan süreç, ikinci ana baĢlıkta ise modernleĢme süreci ile birlikte yeniçeri ocağının kaldırılmasıyla oluĢturulan ordu teĢkilatından baĢlayarak redif teĢkilatının sonlandırılmasına kadar yaĢanan değiĢim incelenmiĢtir.

2.1. Yeniçeri Ocağının KaldırılıĢına (1826) Kadar Kara Kuvvetleri 2.1.1. Ġlk askeri birlikler ve ilk teĢkilatlanma

Ordunun kelime anlamı, hakanın karargâhı demektir. Divan-ı Lügat-it Türk’te hakanın oturduğu Ģehir, Dede Korkut’da hanın ve beyin karargâhı karĢılığı olarak kullanılmıĢtır (Ġlhan, 1989)46

.

Milat öncesinden beri, tarih sahnesinde yerini almıĢ ve birbirlerini izleyerek, irili ufaklı birçok devlet ve imparatorluklar kurmuĢ bulunan Türklerin, hükümran oldukları devirlerin, özellik ve koĢullarına göre oluĢturdukları orduları, tarih boyunca dünyanın en güçlü ve savaĢçı ordularından biri olmuĢtur. Türk tarihindeki en önemli devletlerden biri olan Osmanlı Devleti, Anadolu Selçuklu Devletinin batı sınırlarında, Bizans Ġmparatorluğu’na komĢu olan bir uç beyliği olarak tarih sahnesine çıkmıĢtır. Osmanlı Devleti, diğer Türk devletlerinde de olduğu gibi, askeri esaslar üzerine kurulmuĢ ve o sayede geniĢlemiĢ bir imparatorluk halini almıĢtır. Osmanlı Devletinde ordu kavramı uzun yıllar boyunca devlet kavramı ile özdeĢ bir anlam ifade etmekteydi. Bir yazar “Ordu devlettir, hükümet de onun vazifelerinden biridir. Bir iĢgal kuvveti komutanı, iĢgal altındaki araziyi nasıl orduyla yönetirse, padiĢah da ülkeyi orduyla yönetir”

46

Türk dilinin bilinen en eski sözlüğü olma özelliğine sahip KâĢgarlı Mahmûd tarafından hazırlanan Divanü Lügati’t-Türk, yazıldığı dönemin Türk toplulukları ile ilgili önemli ayrıntılara yer veren bir eserdir. Divanü Lügati’t-Türk’ün, Seçkin Erdi ve Serap Tuğba Yurtsever (2005, Ġstanbul, sayfa 360) tarafından yapılan çevirisinde, Ordu kelimesi bu ifadeler ile çevrilmiĢtir.

(28)

diyerek ordunun devlet mekanizmasındaki önemli rolünü belirtmek istemiĢtir (TSK Tarihi, 1995).

Var olabilmenin tek yolunun fetihler ile toprakların geniĢletilmesi felsefesinin geçerli olduğu dönemde Osmanlı da farklı bir yol izlememiĢtir. Beyliği, bir cihan imparatorluğuna taĢıyan süreçte en önemli faktör bu felsefenin hayata geçirilme çabalarıdır.

Osmanlı Ġmparatorluğu, öncelikle bulunduğu dönem, Ģart ve olaylar eksenli bir yaklaĢımla askeri bir yapıya sahipti. Halefi olduğu devletlerden, tevarüs ettiği47

coğrafyadan kendi mevcudiyeti için son derece iyi istifade etmiĢtir. Bu nedenle de neredeyse ömrünün tamamı savaĢlarla geçmiĢtir (Bozdemir, 1982).

Ordu, Osmanlı coğrafyasında kuruluĢ döneminden yıkılıĢ dönemine kadar imparatorluğun asli bir unsur olmuĢ, bazı zamanlarda padiĢahların tahttan indirilmeleri ve yerine geçecek padiĢahların belirlenmesinde de aktif rol oynamıĢtır.

Ġlk etapta daha aĢiret ve beylik konumunda iken atlı askerler Kara Kuvvetlerini teĢkil etmekteydi. Kendilerine bulundukları coğrafya “yurtluk” olarak verilmiĢti. Bu askerler sınır bölgelerini korumakla ve fetihle görevlendirilmiĢlerdi (Shaw, 1982). Bu birlikler, ya hâkimiyetleri altındaki aĢiret reislerinin/beylerinin ya da dini-siyasi yetkiye sahip ahi Ģeyhlerinin emirlerindeki kuvvetlerdi. Bu dönemde birlikleri oluĢturan unsurların ayrı olmasına rağmen etnik bazda Türkmenler ordunun bizzat kendisiydi. Bir geleneğin devamı olarak imparatorluk ilk etapta aĢiret ve beylik dönemlerinde bulundukları bölgeye bir görev için gönderilmiĢti. Ġmparatorluk henüz bir uç beyliği iken “gaza” için savaĢıyor ve topraklarını geniĢletiyordu (UzunçarĢılı, 1988).

Ġlk dönem askerlerin düzenli olarak aldıkları herhangi bir maaĢ ya da ona benzer bir durum söz konusu değildi. Askerlerin savaĢlardaki baĢarılarının ödüllendirilmesinde gelenekler ve Ġslami kurallar esas alınmaktaydı. Yani savaĢta karĢı taraftan elde edilen ganimetler, askerlerin hizmetlerinin karĢılığı olmaktaydı. Bu durum ilk etapta son derece faydalı olsa da zaman içerisinde sakıncaları ön plana çıkmaya baĢladı. Sistemli bir Ģekilde büyüyen devlet, fethedilen yerlerde kalıcı olmak ve yerleĢik kurumlar oluĢturmak istiyordu. Ancak bu tarz bir askeri kuvvetle bu amaca ulaĢabilmek mümkün gözükmüyordu. Askerler ganimet derdine düĢtükleri için yukarıda bahsedilen niyet tam

47 Türk Dil Kurumu Sözlüğünde tevarüs kelimesinin anlamı “Bir kimseden miras kalma, mirasa konma”

(29)

olarak meyvesini vermiyordu. Bu tarz bir rahatsızlık peĢi sıra bir askeri düzenleme getirdi ve yeni bir ordu teĢekkül ettirildi. Yeni ordu; düzenli, aylık alan ve bunun karĢılığında daimi surette hizmet edecek bir orduydu. Yeni orduda, piyade olarak oluĢturulan birliklere “yaya”, atlılardan meydana gelen birliklere de “müsellem” adı veriliyordu (UzunçarĢılı, 1988). Belirli bir düzenleri olan ve maaĢ karĢılığı hizmet eden bu yeni kuvvetlerde müslüman unsurların yanı sıra gayri müslim unsurlardan da faydalanılmıĢtır.

Ertuğrul Bey’de48

aĢiret, Osman Bey’de49 beylik, Orhan Gazi’de50 devlet haline gelen imparatorluk bu büyümeye paralel olarak kara kuvvetlerini de geliĢtirip büyütüyordu. Düzenli bir ordunun tesisinden sonra ilk etapta fetihlerde kullanılan Türkmen gruplardan artık sınır boylarında yarar sağlanıyor ve bunlara “akıncı”, “deli” deniliyordu(Shaw, 1982). Devlet, fetihlerle ve kendi içerisindeki yapılan reformlarla ilerleyen dönemlerde daha da büyümüĢ, Ġmparatorluk kara kuvvetleri yine bu büyümeden nasibini almıĢ ve daha da güçlenmiĢtir. Orhan Gazi döneminde kurulan düzenli ordu giderek güçlenmiĢ ve I. Murad51

döneminde sistemli bir yapı haline gelmiĢtir.

I.Murad döneminde, Osmanlıların askeri teĢkilatında, Anadolu Selçukluları, Ġlhanlılar ve Memlukluların etkisi olduğunu söyleyebiliriz. Osmanlı Ordusu; Kapıkulu askerleri, Eyalet askerleri ve Donanma Kuvvetleri52 olmak üzere üç ana bölümden oluĢmuĢtur (Yücel ve Sevim, 1995).

Osmanlı devletinin kuruluĢ döneminde devletin henüz küçük olması ve fetihler için yeterli askeri bulunmaması nedeniyle ilk fetihlerinden itibaren Bizans Ġmparatorluğu ile Balkanlarda hâkimiyetleri altına aldıkları despotluklardan ve prensliklerin kuvvetlerinden de faydalanma düĢünülmüĢtür. Bu nedenle, yapılan antlaĢmalarla savaĢ zamanlarına özgü olmak üzere bunlardan belirli ölçüde asker alınmıĢtır. Ayrıca mecbur kalındığında, Haçlı Ordularına karĢı Anadolu beyliklerinden de yardımcı kuvvetler alındığı görülmüĢtür (UzunçarĢılı, 1988).

48 Ertuğrul Gazi veya Ertuğrul Bey, 13. yüzyılın ortalarında Oğuzların Kayı boyunun lideri ve Osmanlı

Beyliği'nin kurucusu olan Osman Bey'in babasıdır. Söğüt’de ölmüĢtür. Türbesi bu ilçemizdedir.

49 Osman Bey, Osmanlı Beyliği ve Osmanlı Hanedanı'nın kurucusu ve beyliğin ilk padiĢahıdır. 1299-

1326 tarihleri arasında saltanat sürmüĢtür.

50 Osmanlı Ġmparatorluğu'nun ikinci padiĢahı. 1326 ile 1359 yılları arasında saltanat sürmüĢtür. 51 Osmanlı Ġmparatorluğu'nun üçüncü padiĢahı. 1359 ile 1389 yılları arasında saltanat sürmüĢtür.

52 ÇalıĢma konusu Redif TeĢkilatı, Osmanlı kara ordusunun bir unsuru olduğundan Osmanlı Kara

(30)

2.1.2. Kapıkulu askerleri (merkez ordusu)

Osmanlı Devletinin kuruluĢu, ilk günlerinden itibaren askeri temel ve faaliyetlere dayanmaktaydı. Askeri teĢkilatın kudret ve kuvveti, diğer kurumların geliĢmesinde etkili olmuĢtur. Osmanlı padiĢahlarının teĢkilatçılıktaki nitelikleri ve gayretleri de bu geliĢmede aynı surette etkiliydi. Osman Bey döneminde henüz memleket küçüktü. Ordu, aĢiret kuvvetlerinden meydana gelmekteydi. AĢiret kuvvetlerinin hepsi atlı olup sefer durumunda bütün eli silah tutanlar da sefere katılmaya çağrılırdı. “Nefir-i âmm”53

denilen bu seferberlik sistemine Orhan Bey döneminde de baĢvurulduğu görülmektedir. Osmanlı devletinin hudutları geniĢledikçe, askeri teĢkilatı da hem geniĢlemiĢ hem de çağın gereklerine göre tadil edilmiĢtir. Ġkinci Osmanlı padiĢahı Orhan Gazi, Osmanlı Ordusunun temelini atarken atlı oymak kuvvetlerinin54 yerine, vezir Alâeddin PaĢa ile Çandarlı Kara Halil’in tavsiyeleriyle Türk gençlerinden oluĢturulan biner kiĢilik yaya ve müsellem adlarında iki sınıf piyade ve süvari kuvveti meydana getirmiĢti. I. Murad’ın ilk dönemlerinde ihtiyaca göre bunların sayıları arttırılmıĢ ve büyük baĢarılar kazanılmıĢtı. Yaya ve müsellemlere savaĢ zamanlarında ikiĢer akça gündelik verilir, savaĢa gitmedikleri zamanda ise kendilerine gösterilen çiftlikleri ekip biçerler, buna karĢılık devlet hazinesine verecekleri vergiyi kendileri alırlardı. Yaya ve müsellemler, XV. yy. ortalarına kadar silahlı hizmetlerde bulunmuĢlar, daha sonra Kapıkulu yaya ve süvarilerinin sayıları artınca ordunun geri hizmetlerinde nakliye, maden iĢletmeleri, kale yapımı, tersane gibi iĢlerde kullanılmıĢlardır (TSK Tarihi, 1977).

I. Murad döneminde ise artan faaliyetler nedeniyle maaĢlı ve devamlı bir orduya gereksinim iyice artmıĢtı. I. Murad tarafından Acemi Ocağının ve Yeniçeri Ocağının kurulmasıyla Kapıkulu Ocaklarının da temeli atılmıĢ oluyordu. Osmanlı Ordusunun ilk daimi muvazzaf birliklerini oluĢturan Kapıkulu teĢkilatı yaya ve atlı olup Selçuklular ve Memluklulardaki gibi hükümdarın özel birlikleri olarak görev yapmıĢlardır. Daha sonraları Osmanlı Devletinin hudutları geniĢledikçe askeri teĢkilatı da hem geniĢletilmiĢ hem de çağın gereklerine göre ıslah edilmiĢtir. 15 ve 16. yüzyıla geldiğimizde Kapıkulu Ocakları; Acemiler, Yeniçeriler, Kapıkulu Süvarileri, Cebeciler, Topçular, Top Arabacılar, Lağımcılar ve Humbaracılar sınıflarından oluĢturulmuĢtu (UzunçarĢılı, 1988).

53 Osmanlıcada nefir kelimesinin anlamı “harp için seferber olan cemaat”, âmm kelimesinin anlamı da

“umumi”dir. “nefir-i âmm” “genel seferberlik” olarak ifade edilebilir.

54

(31)

Bu sınıflar kısaca özetlenecek olursa;

Acemioğlanlar Ocağı; I.Murad zamanında Kazasker Çandarlı Kara Halil ve Konyalı Molla Rüstem’in tavsiyeleriyle ortaya çıkmıĢ ve ilk olarak Gelibolu’da kurulmuĢtur (UzunçarĢılı, 1988).

Yeniçeri Ocağı; I.Murad zamanında 1363 yılında kurulmuĢtur. Avrupa’nın ilk sürekli ordusudur. Ġlk Yeniçeriler yaya idi. Daha sonra sipahi55

olanları da oluĢturulmuĢtur (Ünal, 1999).

Yeniçeri Ocağı, XV. yüzyılın ortalarına kadar yaya bölüklerinden56

ibaret iken Fatih Sultan Mehmed zamanında Sekbanların Yeniçeri Ocağına dâhil edilmesi ile iki sınıf olmuĢtur. Daha sonraları Ağa Bölükleri (Bölük) meydana getirilmiĢ ve Yeniçeri Ocağı üç ana bölümden oluĢmuĢtur. Her ortanın57

kendine has oda denilen kıĢlaları, mutfakları ve Nisan denilen alametleri vardı. Ġlk defa Edirne’de kurulan Ocak, Ġstanbul’un fethinden sonra buraya taĢınmıĢtır(UzunçarĢılı 1982).

Yeniçeriler, savaĢ sırasında ordunun merkezinde padiĢahın önünde savaĢırlar ve padiĢahı korurlardı. Yeniçeriler Ġstanbul’da bulundukları zamanlarda ise nöbetle Divan-ı Hümayun muhafızlığı yaparlar, yangın olursa söndürmeye giderler, Yeniçeri Ağasıyla birlikte gezerek asayiĢi tesis eder, kulluk denilen ve bölge bölge karakollarda bulunarak güvenliği sağlarlardı. Bunun dıĢında Yeniçeriler üç senede bir değiĢmek üzere kalelerde muhafızlık yaparlardı. Bu kale hizmetlerinin çoğu sınır kaleleri olup Yeniçerilere aylıklarından baĢka gündelikleri de verilirdi (UzunçarĢılı, 1988).

Kapıkulu Süvari Ocağı, Rumeli Beylerbeyi Kara TimurtaĢ PaĢa’nın tavsiyesiyle I. Murad döneminde kurulmuĢtur. KuruluĢunda iki bölükten oluĢturulan yapı, daha sonra “Ulufeciyan-ı Yemin”58, “Ulufeciyan-ı Yesar”59, “Gureba-ı Yemin”60

, “Gureba-ı Yesar”61

isimleri verilen dört bölük daha oluĢturularak altı bölüğe çıkarılmıĢtır. Bölükat-ı Erbaa denilen bu sonraki dört bölüğün XV. yüzyıl ortalarına doğru oluĢturulduğu düĢünülmektedir (Türk Kara Kuvvetleri Tarihi, 1996).

55 Atlı asker, süvari. 56 Cemaat de denmektedir. 57

Orta bölük ile aynı anlamda kullanılmaktadır.

58 Sağ Ulufeciler 59 Sol Ulufeciler 60 Sağ Garipler 61

Şekil

Çizelge 2.1. 1877 yılında Orduların insan ve hayvan mevcutları ile 1873-1877 yılları arasında  kuruluĢları tamamlanan Redif Alayları 123
Çizelge 2.2. Redif TeĢkilatı ve Seferber Olma Yerleri (1891) 125 1’inci Ordu
Çizelge 2.3. 1911 yılı Kuvve-i Umumiye-i Askeriye özet cetveli 1’inci Redif MüfettiĢliği
Çizelge 2.4. KuruluĢundan Redif TeĢkilatının kaldırılmasına kadar geçen süreç içinde Osmanlı Ordu  TeĢkilatı
+7

Referanslar

Benzer Belgeler

İptal davalarında ispat faaliyeti bu ve diğer çevre koşullarından ötürü güçlük oluşturduğundan İsviçre Hukukunda bir kısım kanuni karineler oluşturulmuştur. Türk

American Journal of Law & Medicine 這份期刊由美國法律、醫學與倫 理 學 會 (American Society of Law, Medicine & Ethics)與波士頓大學法學 院(Boston

Kruger

Kuruluş felsefesinin ve hayatta kalmanın tek yolunun sürekli bir fetih ve toprak genişlemesi olan bir dönemde Osmanlı İmparatorluğu’nun da farklı bir yol izlememesi son

1894’de Mühendishanede “Hendese-i Mülkiye Sınıfları” ile “Mümtaz Sınıflar”ın açılmasından sonra, Erkân-ı Harbiye sınıflarının dersleri daha çok askerî ihtisas

Divan şiirinin en marjinal söylemlerine sahip şairlerin başında gelen Edib Harâbî Baba (ö.1917), beş beyitlik gazelinde mahlasını redif olarak

Benzer sesler iki sese dayanmakla beraber, kelime sonunda iki ses hükmünde uzun ünlü olduğu için, bu sesleri üç ses olarak değerlendirmemiz ve tam kafiye değil de

Hunlar zamanında Tuğ, Karahanlılarda Tabıl, Selçuklularda Nevbet ve Osmanlılarda Mehter adı ile andığımız, günümüzde de bando olarak adlandırdığımız vurmalı ve