Birkaç Selçuklu Tackapısında Geometrik Araştırmalar

Birkaç Selçuklu Tackapısında

Geometrik Araştırmalar

O r h a n C e z m i T U N Ç E R

ayın Y o l a n d e C r o w e ' n i n Sivas-Divriği A h ­ met Şah C a m i i l<uzey Icapısı ve IVleIii<e T u r h a n Şifahanesi batı kapısında yaptığı geomet­ rik araştırma, değişik bir uygulamayı sergilemesi açısından o l d u k ç a i i g i n ç t i r ( i ) . C a m i d e kapı lento-sundaki bezeli altıgen pano birim şekil alınarak büyültülmekte ve kapının a n a noktalarını belirle­ mektedir ( Ç i z i m : 1). O l a y a tersinden b a k a r s a k , tackapıyı oluşturan altıgenin ufak bir örneği bezenerek lentoya y e r l e ş t i r i l m i ş t i r ( 2 ) . Ü ç değişik boyuttaki altıgenin bir t a ç k a p ı tasarımını oluştur­ ması anlayışının nerden k a y n a k l a n d ı ğ ı n ı k e s t i r m e k z o r d u r o ) .

Şifahane batı kapısında kapı üstündeki pence­ renin orta ayağı (sütunce) birim b o y u t olarak alınıp tüm tasarıma u y g u l a n m a k t a d ı r ( Ç i z i m : 2 ) . Her iki kapıda da birimlerin birer simge gibi kendi içlerinde kullanılmaları, tasarımındaki ilkenin unutulmamasını sağlamak ve ileri yüzyıllardaki geometri araştırıcılarına dikkati ç e k m e k için konmuş olabilir. D i k k a t edilirse, geometrik düzen­ leme sadeleştirilerek birkaç ana çizgiye indirgen­ miş ve ayrıntılar b u n a göre yerleştirilmiştir. Ü n l ü yapıda dört tackapıdan üçünün mimari gelenekle­ rimize u y m a y ı ş ı , sözü edilen iki k a p ı d a k i geomet­ rik düzenleme ilkesinin ayrıcalığı, değişik ekip v e ' etkenlerin variiğını p e k i ş t i r m e k t e d i r ( 4 ) .

Divriğideki yapıdan bir y ı ! sonra, 1 2 2 9 ' d a gerçekleştirilen Niğde-Aksaray-Sultanhanındaki kervansaray, A n a d o l u Selçuklu mimarisinin özel­ liklerini i ç e r e n , klâsikleşmiş bir y a p ı t t ı r . P l â n ı y l a , kapladığı alanıyla ve tackapısıyla, gününün devlet gücünü, ağıHığını ve ağırbaşlılığını yansıtan y a p ı .

İ b n i B i b i ' y e göre, yapılışından kısa bir süre sonra y a k ı l m a k istenmiş ve bozulan kapısı günümüze böyle e r i ş m i ş t i r ( 5 ) . B u nedenle geometrik araştır­ malara tam yararlı o l a m a m a k t a d ı r .

T a c k a p ı d a klâsikleşmiş 2 / 3 S e l ç u k l u orantısı hemen d i k k a t i ç e k e r ( 6 ) . Y a t a y d a , eşik düzeyinde y e d i y e bölünmüş kapıda ikişer birimli y a n a y a k l a r sağır t u t u l m u ş , sütunceleriyle, üç birimlik kapı girintisine y u m u ş a k bir dönüş sağlanmıştır ( Ç i z i m : 3 ) . Sütunceler arası y a r ı ç a p olarak a l ı n d ı k t a çizilen y a y ı n , kapı giriş kemerini üstte sınırlayan y a t a y taş sırasını ( A ) beliriediği görülür. Sütunce içinden çizilen 6 0 ° lik d o ğ r u ise, üstte k e m e r kilidini belir­ leyen eşkenar üçgenin tabanını gösterir ( B ) . 8 u , aynı a n d a (kapı eni sekiz birim alındıkta) altıncı dilimin y a t a y ı d ı r ( C ) . K a p ı sol alt köşesi (0) mer­ kez o l a r a k , kapı e n i n c e çizilen y a y ( O D ) üstte ( E ) gibi bir n o k t a verir. ( D ) m e r k e z o l m a k üzere ( D E ) yarıçaplı y a y ise sağ üstte ters ( U ) şeklindeki

çer-(1) C r o w e , Y o l a n d e — D i v r i ğ i . Problems of geography and geometry. T i ı e A r t of Iran and A n a t o l i a , Univer­ sity of L o n d o n , 1 9 7 4 .

(2) L e n t o alnındaki ufak altıgenin merkezi diğer İkisin­ den ayrıdır.

(3) Mısır m i m a r i s i n d e , köşegen ve y a y l a r d a n yararlanıl­ dığı b i l i n m e k t e d i r .

(4) E y i c e , Semavi-Divriğide Ulu C a m i . Divriği U l u C a m i ve DarUşşlfası, V . G . M . , A n k a r a 1 9 7 8 , sayfa 3 4 6 . T u n ç e r , O r h a n C e z m i , A n a d o l u ' n u n ilk dört S e l ç u k ­ lu k u m a n d a n ı ve y a p t ı r d ı ğ ı yapıların özellikleri. V a k ı f l a r Dergisi, X I I . , sayfa 1 3 7 .

(5) ^^sırlarca bu yapı bozuk kapısı ile k u l l a n ı l a m a z d ı . B u nedenle bugünkü şeklini y a k ı n yüz yıllarda almış olabilir.

(6) T u n ç e r , O r h a n C e z m i , N i ğ d e A k s a r a y S u l t a n h a n ı n d a Bazı İzlerin Değerlendirilmesi, ö n a s y a , sayı 7 2 , sayfa 1 5 .

0 2 O R H A N C E Z M İ T U N Ç E R

çevenin b i t i m i n e ( F ) o l d u k ç a y a k ı n d ı r . Merkezleri Kaydırarak yeni y a y l a r ç i z m e n i n örneKİeri Mısır günlerine kadar i n m e k t e d i r ( Ç i z i m : 4 ) .

S e l ç u k l u günlerinden burada ilk inceleyece ğ i m i z y a p ı t , Bedrettin Muslihin 1 2 4 2 ' d e Mimar T o s l u O s m a n o ğ l u M e h m e t oğlu Mehmete yaptır-d ı ğ i ( 7 ) Sırçalı Meyaptır-dreseyaptır-dir. Tackapısının enyaptır-de ve yükseklikte (eni 7 . 0 2 m.) hemen ilk anda 3 , 4 , 5

\ c 7'ye bölünmeden düzenlendiği görülür ( Ç i ­ z i m : 5 ) . A n c a k , y i n e de kendi içinde bazı kuralları dikkati ç e k e r . Sözgelimi:

- Sağ ve sol a y a k l a r , 1.96 m. gelen kapı boşluğu kadardırlar.

— E ş i k düzeyinde sağ alt köşe (0) m e r k e z a l ı n d ı k t a :

( A ) dan geçen ç e m b e r ( B ) de üç dilimli kemerlerin m e r k e z i y l e aynı düzeydedir.

( C ) den geçen ç e m b e r özengiden geçer ve kapı kilidi üstünde eksene ç o k yaklaşır.

( E ) d e n geçen çember kapı üstünde k e m e ­ ri izleyen ters ( U ) şeklindeki çerçeveyi belirler.

( F ) d e n geçen çember ( B ) den geçen y a ­ t a y l a eksende çakışır.

( G ) den geçen ç e m b e r üç dilimli kemerin kilidini ve ters ( U ) şeklindeki çerçevenin iç k ö ­ şesini belirler.

- ( H ) dan geçen ç e m b e r , kapı b o ş l u ğ u n u örten kemerin kilidini belirler ( K ) ve y a n d a ( L ) de biter.

— Sağ a y a k i ç i ( D ) m e r k e z a l ı n d ı k t a : - ( C ) den geçen ç e m b e r , sütunce iç başlık bitimi ile kapı kemeri bitimini belirler.

( F ) den geçen ç e m b e r , ters ( U ) şeklindeki çerçevenin üstte iç köşelerini belirler.

— Eşik k o t u n d a sol alt köşe ( H ) m e r k e z a l ı n d ı k t a :

( K ) k e m e r kilidi yatayı (M) den çizilen çember sol üstte ( N ) n o k t a s ı n d a , ters ( U ) şeklinde­ ki çerçeveden 0 . 6 9 m. yukarıdadır.

( L ) d e n geçen çember ise ekseni (P) d e keser ve ters ( U ) şeklindeki çerçeveden 0 . 7 5 m . yukarıdadır k i , b u ( H ) dan çizilen 3 x 4 x 5 üçgeni ile aynı n o k t a d a ( R ) birleşir.

( H ) den y a t a y l a 3 0 ' ' lik açı y a p a n ve ( S ) de biten n o k t a kapı girintisini örten sivri kemerin özengi k o t u d u r .

B Ö Y L E C E : Sırçalı Medrese tackapısında belli bir birim b o y u t yerine pergelli düzenlemeye gidil­ miş ve ölçüyle kapının ana tasarımı kurulmuş tur ( Ş e k i l : 6 ) . S i l m e yüksekliğinin 0 . 6 9 m. deıı ç o k 0 . 7 5 m. olması sanırız daha u y g u n d u r . Sultan-handakinde mukarnaslı iki sıra 0.76 m. gelmek­

teydi ( Ş e k i l : 3 ) .

İnceleyeceğimiz ikinci y a p ı , C e l â l e t t i n K a r a ­ l a y ı n 1251'de K o n y a d a kendi adına yaptırdığı medresedir. E n i 7 . 3 8 m. olan t a ç k a p ı n ı n şu özel­

likleri vardır ( Ç i z i m : 7 ) :

— K a p ı 3 veya o n u n katlarına bölünme­ miştir,

— Burmalı sütuncelerin sağ ve solunda kalan 1.82 m. lik sağırlıklar, taçkapının 1/4'ü olan i .845 m. y e ç o k y a k ı n d ı r .

— 1.45 m . e n i n d e k i kapı b o ş l u ğ u 2 6 m m . l i k eksiğiyle taçkapının 1/5'i olan 1.476 m . y e o l d u k ­ ça y a k ı n d ı r .

— Sütunceler k a t ı l d ı k t a sağ ve sol sağırlık­ ların 2 . 0 7 m. o l d u ğ u ve çerçeveleriyle kapı b o ş l u ­ ğu enine eşit o l d u ğ u görülür.

— D i ğ e r y a n d a n 2 . 0 7 m. lik b o y u t , taçkapı­ nın 2 / 7 ' s i n d e n sadece 4 c m . farklıdır. B u n a , kapı 7'ye bölünmüş ve ikişer birim sağ ve sol sağırlık­ lara ayrılmış diyebiliriz.

— K a p ı eşik düzeyinde sağ ait köşe ( 0 ) mer­ kez a l ı n d ı k t a :

( A ) dan geçen çember ( İ ) noktasıyla (OH) yüksekliğin yarısıdır. Öyleyse OH - O E olup bezemelerin bitip y a z ı kuşağının başladığı yere bir daire ç i z i l e b i l m e k t e d i r .

( B ) den geçen çember lento eksenini belirler.

( C ) d e n geçen ç e m b e r ters ( U ) şeklindeki çerçevenin ekseninden geçerek sağ kenarda ( D ) noktasını verir. T a c k a p ı s o l alt köşesi ( E ) m e r k e z o l a n d ı k t a , E D yarıçaplı ç e m b e r sol üstte ( G ) n o k ­ tasını verir k i , ters ( U ) şeklindeki çerçeveden 0.66 m. kadar yüksektir.

( K ) dan gerisin geriye çizilen çemberin sol kenardaki ( L ) noktası ( L F ) yatayı ile, kapı girintisini örten kemerin özengi düzeyidir. K e m e r özengisİ, ( B ) den çizilen 60** lik çizgiyle de b u l u ­ nabilmektedir.

— T a c k a p ı d a 4 / 5 orantısı alındıkta üstte, ters ( U ) şeklindeki çerçeveden 0 . 7 8 m. yüksekliğe erişilmektedir. İ k i sıralı silmenin 0 . 6 6 m. den ç o k bu ölçüye elverişli o l d u ğ u kanısındayız.

— E ş i k t e n geçen ( D E ) tabanlı eşkenar üç­ gen, üstte kemeri izleyen geçmeli y a r ı m dairelerin m e r k e z i n i belirler. K e m e r kilidi için bu üçgeni 0.25 m. kadar aşağı k a y d ı r m a k gerekecektir.

— Kapı sağ ayak içi köşesi ( J ) den geçirilen

45° lik ç i z g i , karşı sütuncenin başlık üstünü ver­

mektedir.

Görülüyor k i burada d a belli bir birim b o y u t y e r i n e , çemberler tasarıma egemen olmuştur. Ç o k az farklarla, 2 . 0 7 m . , 2 / 7 , 2 / 8 ve 1/5 gibi orantılara bağlı k a l ı n m a y a çalışılmıştır. Böylece 4-5 a n a çizgiyle taçkapının iskeleti o l u ş t u r u l m u ş ­ tur ( Ç i z i m : 8 ) .

(7) K o n y a l ı , i b r a h i m H a k k ı , K o n y a - A b i d e l e r i ve kitabe­ leri ile K o n y a , Y e n i K i t a p Basımevi, K o n y a 1 9 6 4 , sayfa 8 9 0 .

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R İnceleyeceğimiz üçüncü k a p ı , ünlü Selçuklu

Veziri Sahip A t a , Fahrettin A l i ' n i n Mimar Kclliık hin A b d u l l a h ' a 1j258'de yaptırdığı İnce Minareli Medreseye aittir ( Ç i z i m : 9 ) . 3 , 5 , 6 ve 7'ye bölü-n e m e d i ğ i , b u bölü-n a karşılık d ö r t eşit parçadabölü-n yarar­ lanıldığı hemen görülür. Sağ ve sol y a n sağırlıklar bir, kapı için ayrılan girinti ise iki birimlidir. Kapı eşik k o t u n a göre, ön yüzde altta bezesiz ve pro-filsiz bir sağırlık t u t u l m u ş o l u p A ve B düzeyinden yerine göre geometride yararlanılmıştır. Sözgelimi; Eşikten geçen ( A ) düzey başlangıç a l ı n d ı k t a :

-- S o l alt köşeden çizilen 6 0 ° lik a ç ı , sağ üstte ters U şeklindeki çerçeveden 0.65 m. y u ­ karıda ( D ) bitmektedir. T e r s ( U ) ise ( C ) nokta Myia tam altında oran^tıdadır.

-- 4 / 7 orantısı 0 . 8 0 m. lik yükse'.cüğiyle ( E ) daha uygun (2 sıralı silmeye) düşmektedir. Yüksek tutulması nedeniyle kapının bir tam ve bir y a r ı m daireyi aştığı ( 2 / 3 orantısı) hemen dikkati çeker. A l t t a k i subasman üstünden başlatılsa bile bu orantı ters ( U ) şeklindeki çerçeveye ancak 0 . 2 4 m . y a k l a ­ şır.

Kapı b o ş l u ğ u n u n yerleştirildiği girintiye ge­ lince:

Söveler arasına çizilen ve eşiğe teğet olan (F) merkezli ç e m b e r , özengi k o t u n a o l d u k ç a y a k ­ laşmaktadır.

G i r i n t i y e sığdırılan ve yine eşiğe teğet ç i ­ zilen ( G ) merkezli daire sütunce başlığını belirler.

Girinti boşluğu eşik düzeyinde taban alın­ dığında çizilen eşkenar üçgenin tepesi ( J ) kapı kemeri kilidini verir.

T a b a n , eşik y e r i n e , alt sağırlığın (subasman) üstüne alındıkta ( B d ü z e y i ) :

" G i r i n t i y e çizilen ( H ) merkezli dairenin üst yatay t e ğ e t i , sütunce üst başlık bitimlerini belirler.

- B u n u n üstüne çizilen ( K ) merkezli 2 . eş daire üstte ( L ) noktasıyla kapanan k e m e r girintisi üstüdür.

Görülüyor k i 4 / 7 orantısı, 2 daire ve bir eşke­ nar üçgenle kapının ana geometrisi belirlenmiş o l ­ maktadır ( Ç i z i m : 10).

Sahip A t a Fahrettin A l i ' n i n yine aynı m i m a r ı ­ na ( K e l ü k bin A b d u l l a h ) ve a y n ı y ı l d a ( 1 2 5 8 ) yaptırdığı diğer bir y a p ı , 1 2 8 5 te hanığahı eklenen Sahip A t a C a m i i d i r . T a c k a p ı y ı daha ö n c e k i bir çalışmamızda i n c e l e m i ş t i k ( 8 ) . B u r a d a bir iki

eklentiyi yararlı sörmekteyiı.

Tactoının

4,

5 , 6 ve 7'ye bölünerek tasarlanmadığı görülüyor ( Ç i z i m : 1 1 ) . K a r e y e çevirmek için minarelerin altına konan sağ ve sol kanatlar çıkarıldığında geriye kalan ve gözümüzün alıştığı Selçuklu türün­ deki kapıda 2 / 3 orantısının aşıldığı görülür. İnce Minarelide olduğu gibi m i m a r Kelük bin A b d u l l a h burada da altta bir sağır subasman kesim u y g u l a ­

mış, b u n u n için şipoliyenlerden yararlanmıştır. A n c a k geometri için y a t a y d a hangi düzeyin ( A , B , C ) baz alındığı belli değildir. Selçuklu türün-daki kapı orta kesimi için de 3 v e y a 5'e bölme y o ­ lundan y a r a r l a n a m a m ı ş t ı r . Sadece dörde bölme y o l u y l a sağ ve solda birer, orta b o ş l u k t a ikişer birime yaklaşılır gibidir. B u nedenle girinti taba­ nından çizilen eşkenar üçgen, kapı kemer kilidi altında kalır.

T A Ç K A P I L A R I N B İ R B İ R L E R İ Y L E K A R Ş I L A Ş T I R I L M A S I

Y o l a n d e Crov^eVıin incelemesine bakılırsa, SivasDivriğinin iki kapısı ve K a r a t a y 4 / 5 , N i ğ -d e - A k s a r a y - S u l t a n h a n Kervansarayı 4 / 6 , Sırçalı 3 x 4 x 5 , İnce Minareli 4 / 7 , S a h i p A t a n ı n K o n y a ve Sivastaki yapıları kare ( 4 x 4) orantılıdırlar. Görülüyor ki oranlar tarihsel bir sıraya bağlı o l m a ­ dan değişmektedirler ( Ç i z i m : 1 2 ) . Minareler için yanlara eklenen ve kareye çevrilmeyi sağlayan sağırlıklar kaldırılırsa, K o n y a camiinde köşegen 2 / 3 ' d e n d i k , Sivasta tam 2 / 3 ' t ü r . D e m e k ki 4 / 5 ten başlayıp 4 / 6 y a , h a t t â İnce Minarelide 4 / 7 ' y e d o ğ ­ ru gelişmeden söz edilebilecekse de, iki minareli düzenlemede o r t a kesimin eklenti y a n kanatlarla ayrılmaz bir bütün o l u ş t u r d u ğ u bir gerçektir. 4 / 5 ' t e n 4 / 4 ' e kayıştan da söz e t m e k d o ğ m o l m a ­ yacaktır.

— Kapıların en ç o k hangi sayılara bölündü­ ğünü incelersek: Divriğide iki k a p ı , Sultanhanında-ki kervansaray ve İnce Minareli d ö r d e , K o n y a Sahip A t a n ı n biraz 3'e y a k l a ş t ı ğ ı n ı , Sivastakinin tam olarak 3'e bölünebildiğini görürüz ( Ç i z i m : 1 3 ) . B u n a karşılık Sırçalı ve K a r a t a y d a yanlarda iki­ şer, ortada üçer birimlik bir y e d i y e bölünme eğilimi vardır.

- Sabit sayılara bağlı k a l m a k d u r u m u : Sırçalıda 1.96, K a r a t a y d a 2 . 0 7 gibi m e t r i k b o y u t ­ lar o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Her ikisi de 1/7 orantı­ sına y a k l a ş m a k t a d ı r l a r . A n c a k bu rakamların neye bağlı kalınarak b u r a y a uygulandığı anlaşılmamak­ tadır.

— Divriğide birim geometrik altıgen ve bi­ rim sütunce b o y u t u n u n veya b u n a benzer bir an­ layışın diğer kapılarda uygulanmadığı görülür.

Sütunceler göz önüne a l ı n m a d ı k ç a S u l t a n -handa sağ ve sol sağırlıkların 2 / 8 ' e ç o k y a k l a ş t ı ğ ı , Karatayın da b u n a benzediği görülür. İnce Minare­ lide 1 / 6 ' y a yaklaşmak yeğlenmiştir. Böylece

n 4 + i ve ( U 4 + 1) düzeni var denebilir. A n c a k 3 yapıda görüldüğünden genelleştirme ola­ sı değildir. Çünkü Divriğide de (1 + 2 + 1 ) düzeni vardır.

(8) T u n ç e r , O r h a n C e z m i , O r a n t ı ve Modül üzerine S e l ­ ç u k l u Y a p ı l a r ı n d a n Bazı ö r n e k l e r , V a k ı f l a r Dergisi, X I I I , V . G . M . Y a y ı n l a r ı , Başbakanlık Basımevi, 1 9 8 1 , A n k a r a , sayfa 4 4 9 .

6 4 O R H A N C E Z M İ T U N Ç E R — T a c k a p ı n i n 3'e bölündüğü görülmez. G e r ­

çekte de sağ ve sol birer birimin orta birim y a n ı n ­ da ç o k kalın düşeceği a ç ı k t ı r . B u nedenle K o n y a d a C a m i d e kapı girintisi ufak kalır.

— 5'e b ö l m e de düşünülmemiştir. Sadece K a r a t a y d a kapı boşluğu b u n a yaklaşır. B u n u n eşit alınmak istendiğini v e y a rastlantı o l d u ğ u n u söyle­ m e k ç o k z o r d u r .

— K a p ı l a r d a , birim ö l ç ü , geometri ve açı başlangıçları için hangi k o t u n baz alınacağı k o ­ n u s u n d a tam bir ortak u y g u l a m a y o k t u r . Sırçalı ve Sivas Sahip A t a Medresesinde kapı eşiğinden geçen düzlem, başlangıç alınmıştır. Divriği için Y o l a n d e C r o w e ' n i n çizimleri bu k o n u y u tam ay­ d ı n l a t m ı y o r . S u l t a n h a n ' d a kapı önü d ö ş e m e kap­ laması düzeyi söz k o n u s u d u r . K a r a t a y ' d a ikisi de kullanılır. Sahip A t a ( K o n y a ) ve İnce Minarelide hem e ş i k , hem alt sağırlık üstünden yararlanılır. Genellikle eşik ve önündeki kaldırım birbirine yakın olması gereken kotlar olduğundan bir sorun doğurmayabilirler. A n c a k Sivas G ö k Medresedeki-nin tersine, K o n y a Sahip A t a ve İnce Minarelide geometrinin kararlı bir b a z a o t u r t u l a m a d ı ğ ı söy­

lenebilir.

— Kapılarda ç e m b e r merkezlerinin genellik­ le eşik düzeyinde sağ, sol alt köşeler, girinti baş­ langıçları ve söve-eşik birleşimleri olduğu görülür. Sırçalı ve K a r a t a y d a alt sağ, sol dış köşeler ç o k k u l l a n ı l ı r k e n . Sahip A t a C a m i i , S u l t a n h a n ve Divriği k u z e y portalinde hiç kullanılmadığını söyleyebiliriz. Sütuncelerin yanlara bitişik düşey doğrultularının da y e r y e r merkez olarak k u l l a h ı l -dığı görülür. Sultanhan ve Sırçalıda 2 . p l â n d a d a olsa bazı noktaların belirienmesinde yardımcı o l ­ m a k t a d ı r .

— Eşik düzeyinde, tackapı enini taban alan eşkenar üçgenin tepesinin, yalnız sırçalıda k e m e r kilidi gibi kesin n o k t a belirlediği görülür. Divriği Ulu C a m i i k u z e y kapısı ve K a r a t a y d a ise yakınla­ rındadır.

— Kapı girintisinde, tabanı eşik k o t u n d a , sütunceler arasına çizilen eşkenar üçgenin tepesi, Divriği k u z e y kapısında birim model altıgenin m e r k e z i n i , Şifahanede bezeli kare lento p a n o n u n üstünü, Sultanhanında kapı kemer kilit üstünü, İnce Minarelide kapı kemeri kilidini belirler. Sırçalı ve K a r a t a y d a lento ve kemer kilidinin ç o k y a k ı n ı n d a n geçer. Sivas G ö k Medresede bu uzaklık biraz d a h a ç o k t u r .

— Eşik düzeyinde, tackapınin sol alt köşe­ sinden çizilen y a t a y l a 3 0 ° lik ç i z g i , Divriği Ulu C a m i k u z e y kapısında dış ve ara altıgenin yatay simetri ekseni, S u l t a n Hanında mukarnasları çevreleyen kemerin başlangıç d o ğ r u l t u s u n u , Sırça­ lı ve K a r a t a y d a kapı girintisini örten kemerin özengi k o t u n u belirier. İnce Minarelide girintiyi

o l u ş t u r a n üst üste iki dairenin arasındaki ortak teğet b u r d a n geçer. Sahip A t a d a sağda 2 . ci birim modülle çakışır ( Ç i z i m : 1 1 , D noktası), Divriği Şifahanesi kapısında lento ekseninden geçer. G ö ­ rülüyor ki 7 yapıda d a değişik noktalar belirler.

— K a r a t a y d a kapı b o ş l u ğ u n u n 6 0 ° lik açıy­ la sağlanması olayı sadece Divriği k u z e y kapısında g ö r ü l ü r o ) . Şifahanenin ufaltılan kapısı da b ö y l e ­ dir. Böylece lentolu 3 kapı için ortak birer y ö n o r t a y a ç ı k m ı ş o l u y o r .

— Divriğinin iki kapısında d a kabartma ro­ zetlerin merkezleri altıgenlerin belirgin a n a n o k t a ­ larıdır. Ç a t k ı ve bezemelerle ilgili t ü m tasarımlara egemen gibidir. B e z e m e duygusu, işlevi gölgeler. K a r a l a y ı n , sırlı tuğla bezemelerde ç o k görülen düzenlemesi, yan panolarında renkle mermerlerle örülerek bu anlayışa yönelir gibidir. O y s a Sivas Sahip A t a Medresesinde birimlerin değerieri eşit ve dengelidir.

— Y a p ı ön yüzüyle tackapı arasında bir oran­ tı k u r m a k gerekirse: Divriğide k u z e y d e yaklaşık 3 . 2 , Sultanhanında 5 . 1 , Sırçalıda 3 . 2 , K o n y a ( Ç i z i m : 11) S a h i p A t a C a m i i n d e 3.4 ( l o ) ve Sı-vastakinde 2.7'lik orantılar elde edilir. Görülüyor k i , ö n yüze göre en büyük kapı Sıvasta, en küçüğü Sultan hanmdadır.

T A C K A P I L A R I N G E N E L D E Ğ E R L E N D İ R M E S İ : E l e alınan 7 kapıdan en erkeni (Divriğide) o l d u k ç a bölgesel ve yabancı işçiliği yansıtır. Sadece d o ğ u d a k i mimari geleneklerimize u y a r . O y s a bir sene sonra 1 2 2 9 ' d a gerçekleştirilen ünlü S u l t a n H a n ı , yapının tümünde ve tackapısında, A n a d o l u Selçuklu Devleti'nin d o r u k t a olan güç ve g ö r k e m i n i , tüm mimari özelliklerini içerir. Eğer D o ğ u d a M o ğ o l afeti olmasa v e y a biraz daha ge-c i k s e , K o n y a saray m i m a r l ı k ekolü, kısa sürede ç o k daha fazla ve eşsiz örnekler verecek, bir m i ­ mari bütünlük sağlanacaktı. 1 3 . y ' d a bir ulusal mimari niteliğini a l m a y a ve klâsikleşmeye başla­ ması nedeniyle, m i m a r ı Ş a m l ı olsa d a , güney etkisi yapıya yansımaz.

K o n y a Bedrettin Muslih Medresesi (Sırçalı) tackapısı ç a t k ı ve bezeme geleneğini sürdüredur-s u n , genelde basürdüredur-sıklaşmasürdüredur-sıyla ve kemer aynasürdüredur-sındaki kararsız derlemesiyle bir bakıma b o z u l m a y a başlamıştır. K a r a t a y , Sırçalıdan biraz daha basık­ tır. Üst yarı bezemeleri güney etkilidir. A l t yarıda gamalı h a ç l ı , renkli mermerli m o z a y ı k pano bütün içinde ağır basar. YüzeyseP tutulan kapı nedeniyle kemer aynası m u k a r n a s dolgusu görünüş(9) Y o l a n d a C r o w e y e alt ç i z i m 2 ' y e b a k ı l d ı k t a , f o t o ğ r a f -tan yararlanılan sol şekilde kapı y e r l n d e k i y l e oran­ tılıdır. Sağ şekilde yüksek g ö r ü n m e k t e d i r . B u neden­ le taban ( G F ) eşik d e ğ i l , kapı önü döşemesini gös­ termiş olabilir.

(10) S a h i p A t a C a m i i n d e temel araştırması yapılarak iç ve dışta tam bir bilgi e d i n m i ş t i k .

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T İ R M A L A R 6 5 te yavanlaşır. M i m a r i m i z d e olsa bile lentolu kapı

burada biraz yadırganır. Bütünde ve ayrıntılarda artık klâsik Selçuklu tackapısından söz etmemek gerekir. R e n k b o l l u ğ u , bezeme u y u m s u z l u ğ u ve dengelenemeyişi mimaride b o z u l m a n ı n belgeleri­ dir.

K o n y a İnce Minareli, kendine özgülüğü ile belki de bu değişmenin en uç örneğini ilk ve son kez kendinde d e n e y e r e k uygular. Düzenleme ve süs birimleriyle, klâsiğe karşıdır. A n c a k yine d e , ağırbaşlı, g ö r k e m l i , ışık gölge oyunlarıyla dengeli, yerel taşıyla y u m u ş a k görünümlü olup m i m a r ı Kelük bin A b d u l l a h sanatını kanıtlar. D a h a süslü olsa bile, Karatayın gözü y o r a n , parlayan görüntüsü y o k t u r b u r d a .

A y n ı m i m a r , aynı y ı l d a İnce Minareliye özenle benzetmemeye çalıştığı 2 . y a p ı t ı n ı S a h i p A t a C a m i i ile gerçekleştirir. 4 / 7 orantısı burada 4 / 4 ' e (veya 7 / 7 ' d e denebilir) yani kareye dönüşür. Y a n ­ lara eklenen kanatlarda Selçuklu yapı birimleri minyatürleşir. O r t a d a kalan Selçuklu kapısı, alı­ şılmışından yüksektir. A l t sağırlık İnce Minare-lidekinden kararsız ve derlemelidir.

Sivas Sahip A t a Medresesinde mimar K a l u -yanül K o n e v i tam bir modülasyon başarısı sağlar. 2 / 3 orantılı klâsik Selçuklu kapısıyla y a n kanatla­ rın orantısı ( 3 / 3 ) kareleşirken, K o n y a S a h i p A t a ­ daki aksamalar k a l m a z . Işık-gölge, mermerden t u ğ l a y a geçiş, iki m i n a r e , ön yüz üstün bir u y u m ve bütünlük içindedir. Selçuklular iyice zayıfla­ m ı ş k e n , geleneği var gücüyle bu yani tackapı a n ­ layışıyla bağdaştırmak büyük ustalıktır.

S O N U Ç :

Sivas G ö k Medrese katılmaz ise, incelenen

alt yapı ( 1 2 2 8 - 1 2 5 8 ) , A n a d o l u Selçuklularının d o r u k t a n y ı k ı l m a y a doğru i n e n , c e f a , baskı ve bo­ z u l m a d ö n e m i ürünleridir. U s t a vezirlerle ertelen­ meye çalışılmışsa da sonuç değiştirilememiş ve dalgalanmalar m i m a r i y e de y a n s ı m ı ş t ı r ( i i ) . B u ne­ denle; denge, ortak y ö n , kısaca kararlılık (istikrar) a r a m a m a l ı y ı z . Denemelerin durulmasına z a m a n el v e r m e y e c e k t i r .

1271'lere gelindikçe Sivas Sahip A t a Medre­ sesi tackapısında orta k e s i m , İnce Minareliden, K a r a t a y d a n daha ç o k Selçuklu ve tam klâsik görünümlüdür. B u ürün, ilk şaşkınlığın geçişi, köklü kültüre ve m i m a r i y e d u y u l a n özlemi ve her halde biraz z a y ı f l a m a y a başlayan A n a d o l u İlhanlı gücünün bileşkesidir. B i r " n e o - S e l ç u k l u " ruhu d o ğ m u ş gibidir. A n c a k m i m a r i , gerçeklere ve tarihsel akışa kendini u y d u r m a d a n a l a k o y a m a m ı ş -tır.

B u r a d a A n a d o l u Selçuklularının ç o k z o r gün­ lerinin yedi ürününü, dar bir z a m a n diliminde in­ celemeye ve sonuç ç ı k a r m a y a çalıştık. B u n l a r genele d e ğ i l , bu yapılara aittir. Kesin yargı için daha ç o k yıllar ve özenli çalışmalar gerekecektir.

B u tarihsel örneği günümüze uyarlamak is­ tersek: Ulusal mimarimize sırt ç e v i r d i ğ i m i z , dağı­ n ı k , u y u m s u z , kararsız, devşirme ve batı özentili mimarimizle (!) şu günlerde m i m a r l a r ı m ı z a ne denli görev düştüğünü anlamak z o r olmasa gerek­ tir. Y a z ı m ı meslekdaşlarımın bilincine s u n u y o ­ r u m . ( 6 . 9 . 1 9 8 2 - A n k a r a ) .

(11) Y e d i y a p ı n ı n sadece biri " K e r v a n s a r a y " sultan yapı s i d i r . D i v r i ğ i d e k i n i de saymazsal< diğerlerini vezirler y a p t ı r m ı ş t ı r . Sadece üç tanesi S a h i p A t a F a h r e t t i n A l i n i n d i r . R u h u s a d o l s u n .

i. --'-w

v.-

••

âl

5 ^

- 4 /

0

-11—r-—ik

— - ^ ^

i —

a

a

a

t

i

t

-9/

a

<9

1 /

1^

_{— a t —}

-1

O

o

a.1

v j

i i

V

âpi H

1

/

a

_{â / 2}

3Ö

53

a

6a Double arch o u t l i n e of h o s p i t a l p o r t a l

V O L A N D E C 2 0 W E L ' D E N

eİD GeaneÇjr^gŞl ini erpre^'Eion )f hospj^1ç.^f porcft

• i — ^ t- —(I , 1. —

JL

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R _{6 7}

NİGDE-AKSARAY-SULTANHAN DA SULTAN HANI

1 (/1229)

7

i

3

2^

V

EV

L

V2

m

» O

<if < < f — ^

3m

1

2_4-ö

V7

4/7

V 7

V7

.

>l/7

Ç İ Z İ İV

Ç I Z I M . 5 -1/5 -1/7 OC A B I D Û S ' T A S £ T İ A N İ T İ (A. S Ü L A L E ) V ^ : ••ll:-: V'^ıf , • •

\

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R 69

7T"1

/ + - - - ^

/

+

3 0

44b

C I Z I M . 6

70 O R H A N C E Z M İ T U N Ç E R (C ! ^ ^ , ...i,i...4/ö

•O

-£1—

TU/

I \' '/ /

1-4

H

;2

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R 71

t

V

Mİ

Mı

V 7

V 7

-1/5

>l/5 . V5

V5

Cİz'iM. 8

72 O R H A N C E Z M İ T U N Ç E R

I r v ^ : r : s ? : - 4 / 7 . Û ] 2 A h O : i S ] ^ . E - j

(i.--t k O N Y A İ.NGfe\ MİNARELİ M E DR E B E : (4258)

%^h^'o

T • 1 î /

—^--/1-,4J ALTIN p-RAM

i

/ I

—-^-^^

/

/

1

CIZIM.? -t ^

- ^ 5

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R 73 3 / 5 " '

.«LALTIN OtiAN

-1/4

V4

C I Z I M . AO

74 O R H A N C E Z M İ T U N Ç E R

KONYA SAHİP

TAC

(/258)

\

ten

_O

_to.oa

^.1

t-2-4.

3-6

4

3-6

C I Z I M . / I / I

B İ R K A Ç S E L Ç U K L U T A C K A P I S I N D A G E O M E T R İ K A R A Ş T I R M A L A R 75

1

KÖŞEGEN AC1LAÎ2.I ,CIZ£.LGESI:

( T A R I H S & L S I B A V A G O D E )

7_ SİVAS SAHİ PATA (427-1) ..

6-KONYA SAHİP ATA (-(258)..

i l l

5- » İNCE MİNARELİ (125a) j

I 4_ w klACATAY [ -I

3. » SiaçALI (-1242; |..._ - L._ .7!^?^;

A-DIVB.İĞİ CAMİ V E şi^'l22«) ! „..l...a

NOT? kOKJyA V E SİVAS S/X>;I(P ATALAR.DA TACKAPI ORTA KESIMLEBI İÇİN (6)Ve (7^ KOLLANILDI.

SİVAS SAHİP ATA M£D1i£SE.s'l } (GOk^ MO)l2£S£)

(7)

.7.

59* 6o'

45

57

•m

\3

ti

e n

m.

_i

Pil

X

•»•t

76 O R H A N C E Z M İ T U N Ç E R

•o

z

Ul

u

.<

<

D-CO

O