T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ KAMU HUKUKU ANABİLİM DALI
KAMU HUKUKU PROGRAMI YÜKSEK LİSANS TEZİ
CEZA MUHAKEMESİ HUKUKUNDA
UZLAŞMA
Candide ŞENTÜRK
Danışman
Yemin Metni
Yüksek Lisans Tezi olarak sunduğum ”Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma” adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım.
Tarih ..../..../... Adı SOYADI
YÜKSEK LİSANS TEZ SINAV TUTANAĞI
Öğrencinin
Adı ve Soyadı : Candide ŞENTÜRK
Anabilim Dalı : Kamu Hukuku
Programı : Kamu Hukuku
Tez Konusu : Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma Sınav Tarihi ve Saati :
Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün ……….. tarih ve ………. sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliği’nin 18. maddesi gereğince yüksek lisans tez sınavına alınmıştır.
Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini ………. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin,
BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BİRLİĞİ Ο
DÜZELTİLMESİNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο
REDDİNE Ο**
ile karar verilmiştir.
Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Ο***
Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο**
* Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir.
*** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir.
Evet Tez burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fulbright vb.) aday olabilir. Ο
Tez mevcut hali ile basılabilir. Ο
Tez gözden geçirildikten sonra basılabilir. Ο
Tezin basımı gerekliliği yoktur. Ο
JÜRİ ÜYELERİ İMZA
……… □ Başarılı □ Düzeltme □ Red ………... ………□ Başarılı □ Düzeltme □Red ………... ………...…□ Başarılı □ Düzeltme □ Red ……….……
ÖZET Yüksek Lisans Tezi
Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma Candide Şentürk
Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Hukuku Anabilim Dalı
Kamu Hukuku Programı
Kanun koyucu mahkemelerin iş yükünü göz önüne alarak, gelişen ve değişen hukuk yaklaşımlarından uzak kalmamak adına, önemsiz görünen bazı uyuşmazlıkların mahkemelere intikal etmeden hakkaniyetin yerine gelmesi, sosyal barışın tesisi için uzlaşma kurumunun 5237 sayılı TCK ile hayatımıza girmesini sağlamıştır.
5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanunu’nun (CMK) 253. maddesinde düzenlenen uzlaşma kurumu temelde; şikayete bağlı suçlarda fail ve mağdurun uzlaşması ile uyuşmazlığın sona erdirilmesi esasına dayanmaktadır.
Suçun yol açtığı zararın giderilmesi bakımından fail ile mağdurun uzlaştırmacı aracılığı ile anlaşmaları durumunda suçla ilgili olarak başlatılan soruşturma takipsizlik kararı ile sonuçlanacaktır. Kovuşturma aşamasında ise uzlaşma sonucunda mahkeme düşme kararı verecektir.
Kurumun, hukuk dünyamıza girişinin 3. yılında olsak da iş bu kurum hâlâ aydınlık yüzünü layığı ile gösterememiştir. Bu nedenle tezimizde, çok iyi bilinmeyen 5560 sayılı Kanunla büyük yenilik ve değişikliğe uğramış kurumun hukukumuzda başarılı biçimde uygulanabilmesi için, kimi tartışmalı noktalarda fikirlerimizi beyan ederek bu konuda katkıda bulunmaya çalışacağız.
Uzlaşma kurumu üçüncü yılını doldurmasına karşın bir iki eserden fazla kaynak bulunmamaktadır. Bu bakımdan da kurumun uygulanmasında halen tereddütler mevcuttur.
Çalışmamız dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın birinci bölümünde, uzlaşma kavramı, uzlaşmanın hukuki niteliği, tarihsel gelişimi mukayeseli hukukta uzlaşma, uzlaşma ve ceza hukuku ilkeleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölüde, uzlaşmanın koşulları anlatılmıştır. Üçüncü bölümde, uzlaşma muhakemesi (yöntemleri) başlığı altında, soruşturma, kovuşturma ve kanun yolu muhakemesinde uzlaşma anlatılmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise, uzlaşmanın sonuçları ifade edilmiştir.
Tezin içeriğinde tartışmalı noktalarda yaptığımız açıklamaların, bu konuda detaylı çalışmalara ve uygulamaya katkıda bulunmak adına küçük-mütevazi girişimlerden ibaret olduğunu belirterek iş bu çalışmanın uzlaşma kurumunun Türkiye’de yerleşmesine katkıda bulunmasını dileriz.
Anahtar Kelimeler: Uzlaşma, fail-mağdur uzlaşması, Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaşma, Uyuşmazlığın Uzlaşma Yoluyla Giderilmesi.
ABSTRACT Master Thesis
The Conciliation in The Criminal Procedure Law Candide Şentürk
Dokuz Eylül University
İnstitute of Social Scieces Department of Public Law
Public Law Program
The Turkısh Legislator, for the purpose of not to diverge from improving and changing law approaches- has provided the conciliation concept take part in our lives, considering the courts’ workloads, to perform equity and to institute social peace before transiation of inconsiderable controversies to the courts, by TCK (Turkish Criminal Law) numbered 5237.
The conciliation consept, which has been regulated at the Article 253 f Code Of Criminal Procedure, is based on the principle of the conciliation of perpetrator with aggrived person fort he crimes depanded upon complaint.
The inquiry fort he crime would be concluded via quashed indictment as regarding the effacement of the loss (damnum) which is performed conciliation by the concilator between perpetrator and aggrived person.
That concept could not show its bright face despite being in effect for three years in Turkish Law. Fort his reason, we will contribute in that subject by declaring our opinions about controversial matters related with the concept which has been improved and had major changes by the Law numbered 5560, that is not well known as well.
Despite being in third year in our lives, there is not much written sources which are elucidating the subject of the conciliation concept with its details
except a few studies. On the occasion of this stituation, there are lots of hesitations about application of this concept.
Our study is composed of four parts. The concept, legal character of concilation, the concilation in the comparative law, the concilation and the criminal law principles are mentioned at the first chapter. At the second chapter, the rules of the concilation had been described. And at the third chapter, the topics the concilation of investigation, final investigation, process of law procedure had been defined under the “methods of concilation” headline. At the fourth and final section of our study, the results of concilation had been expressed .
We request acceptence of this study, by mentioning that our declarations about the controversial matters are consist of modest enterprises and to contribute for the detailed studies about the subject.
Key Words: The conciliation, The conciliation between perpetrator and aggrieved person, The Conciliation in The Criminal Procedure Law, To settle a controversy by the concilation
øÇøNDEKøLER YEMøN METNø………. ii TUTANAK……… iii ÖZET ……… iv ABSTRACT ………. vi øÇøNDEKøLER……… viii KISALTMALAR ……….. xiii GøRøù ……… xiv BøRøNCø BÖLÜM UZLAùMA KAVRAMI, HUKUKSAL NøTELøK, UZLAùMANIN TARøHSEL GELøùøMø, MUKAYESELø HUKUKTA UZLAùMA, UZLAùMA VE CEZA MUHAKEMESø HUKUKU øLKELERø I. KAVRAM VE HUKUKSAL NøTELøK ………... 1
A- Kavram ………... 1
B- Hukuksal Nitelik ...……… 3
II. TARøHSEL GELøùøM………... 4
III. MUKAYESELø HUKUKTA UZLAùMA….………. 9
A. Alman Hukukunda………. 9
B. Fransız Hukukunda……….……….………... 12
C. øtalyan Hukukunda……….………... 13
D. Amerikan Hukukunda ………... 14
IV. UZLAùMA VE CEZA MUHAKEMESø HUKUKU øLKELERø.………. 16
A. Genel Olarak………. 16
B. Adil Yargılanma Hakkı ve Uzlaúma………... 17
C. Hak Arama Hürriyeti ve Uzlaúma……….. 18
D. Adalet ilkesi ve Uzlaúma………...19
E. Aleniyet ølkesi ve Uzlaúma……… 19
F. Eúitlik ølkesi ve Uzlaúma……….……….... 20
H. Masumluk Karinesi ve Uzlaúma………... 21
I. Makul Sürede Yargılanma Hakkı ve Uzlaúma………... 22
J. Silahların Eúitli÷i ølkesi ve Uzlaúma………... 22
K. Kamu Davasının Mecburili÷i ølkesi ve Uzlaúma………... 23
L. Re’sen Araútırma ølkesi ve Uzlaúma………. 24
M. Maddi Gerçe÷in Araútırılması ølkesi ve Uzlaúma………. 24
øKøNCø BÖLÜM UZLAùMANIN KOùULLARI I. UZLAùMANIN KOùULLARI………... 26
A. Suçun Uzlaúma Kapsamında Bulunması……….. 26
1. Uzlaúmaya Tâbi Suçlar……… 27
a. ùikayete Tâbi Suçlar……….. 27
b. ùikayete Tâbi Olup Olmadı÷ına Bakılmaksızın Türk Ceza Kanunu’nda Yer Alan Suçlar………..……….. 28
c. Etkin Piúmanlık Hükümlerine Yer Verilen Suçlar øle Cinsel Dokunulmazlı÷a Karúı Suçlar………..………... 29
2. Özel Kanunlardaki Durumlar... 29
3. De÷erlendirme... 31
B. Muhakeme ve Cezalandırma ùartlarının Varlı÷ı……….. 31
C. Ma÷durun Gerçek Kiúi veya Tüzel Kiúi Olması……… 32
D. ùikayete Tâbi Suçlar Bakımından ùikayet Koúulu……….. 33
1. ùikayet Hakkı ve Yetkisi………... 33
a. Küçükler Bakımından ùikayet Yetkisi……… 34
b. Küçükle Kanuni Temsilcisinin Menfaatinin Çatıúması……... 36
2. ùikayet Hakkının Kullanılıú Biçimi………... 37
3. ùikayetten Feragat ve Vazgeçme………. 37
E. Uzlaúmanın Yetkili Kimse Tarafından Yapılması ……… 39
1. Uzlaúma Hakkı ve Yetkisi ……… 39
aa. Genel Olarak ……….. 39 bb. Ma÷dur veya Suçtan Zarar Görenin Küçük Olması
Halinde……… 39
aaa. ùikayete Tâbi Suçlar Bakımından ……… 39
bbb. Re’sen Soruúturulan ve Kovuúturulan Suçlar Bakımından ………. 40
cc. Ma÷dur veya Suçtan Zarar Görenin Reúit Olması Halinde ………. 41
aaa. ùikayete Tâbi Suçlar Bakımından ……… 41
bbb. Re’sen Soruúturulan ve Kovuúturulan Suçlar Bakımından ……… 41
dd. Ma÷dur veya Suçtan Zarar Görenin Ölmesi Halinde ………. 41
2. De÷erlendirme ... 43
F. Zararın Giderilmesi Bakımından Anlaúmaya Varılması ………. 43
G. Uzlaúmanın Hâkim veya Cumhuriyet Savcısı Tarafından Tespit Edilmesi ………... 46
H. Zararın Uzlaúmaya Uygun Olarak Giderilmesi ………... 46
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM UZLAùMA MUHAKEMESø (YÖNTEMø) I. SORUùTURMA EVRESøNDE UZLAùMA ……….. 48
A. Uzlaúma Teklifi ……… 48
1. Uzlaúma Teklifinin Usul ve Esasları ……… 48
2. Küçüklere ve Kısıtlılara Uzlaúma Teklifi ………. 49
3. Cumhuriyet Savcısının Uzlaúma Teklifi ……….. 51
4. Teklifin Tebligat veya østinabe Yoluyla Yapılması ………. 52
5. Kollu÷un Uzlaúma Teklifi ……… 52
6. Uzlaúma Teklifinde Karar Verilmesi ……….………. 53
B. Cumhuriyet Savcısının Uzlaútırmayı Gerçekleútirmesi ………. 54
C. Uzlaútırmacı Vasıtasıyla Uzlaúma ………. 56
1. Uzlaútırmacının Atanması………. 56
b. Uzlaútırmacının Görevi ……….. 58
2. Uzlaútırmacının Göreve Baúlaması ve Müzakereleri Yürütmesi... 59
3. Müzakerelerin Uzlaúmayla Sonuçlanması ……….. 60
4. Müzakerelerde Uzlaúmanın Sa÷lanamaması………. 61
D. Uzlaútırma Süresi ………... 62
E. Uzlaútırmacının Rapor Sunması………... 62
F. Zamanaúımı …..………...63
G. Soruúturma Aúamasında Uzlaúmanın Sonuçları……….. 64
II. KOVUùTURMA EVRESøNDE UZLAùTIRMA ……… 65
A. Uzlaútırma Usulü ………...65
1. Uzlaútırmanın Hâkim Tarafından Yapılması ……….. 65
2. Tarafların Uzlaúarak Mahkemeye Baúvurmaları………. 67
B. øddianamenin øadesi Nedeni Olarak Uzlaútırma ……….... 68
C. Mahkemede Uzlaútırmaya Baúvurulabilecek Haller……….. 69
1.Suçun Uzlaúmaya Tabi Oldu÷unun Mahkemede Anlaúılması ………69
a. Suçun Nitelik De÷iútirmesi Nedeniyle Uzlaútırma Uygulaması .... 69
b. Suçun Uzlaúmaya tâbi Oldu÷unun ølk Kez Kovuúturma Evresinde Anlaúılması ... 69
2.Soruúturma Evresinde Taraflara Ulaúılamadı÷ı øçin Uzlaútırma Teklifinin Yapılamamıú Olması………... 70
3. Dava Açıldıktan Sonra Kanun De÷iúikli÷i Nedeniyle Suçun Uzlaúma Kapsamına Girmesi ………... 70
4. Kovuúturma Aúamasında Uzlaúmanın Sonuçları ………... 71
a. Uzlaúmanın Gerçekleúmesi ………... 71
b. Uzlaúmanın Gerçekleúmemesi ……….. 71
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM UZLAùMANIN SONUÇLARI
I. CEZA øLøùKøSøNøN SONA ERMESø………..…………...75
II. TAZMøNAT TALEP EDøLEMEMESø………..76
III. DøöER SONUÇLARI ………..76
SONUÇ ………...78
KISALTMALAR
AB : Avrupa Birli÷i
ADR : Alternative Dispute Resolution (Alternatif Uyuúmazlık Çözümü) AøHS : Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi
Any : Anayasa bkz. : bakınız
CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu dn. : dipnot
HFD. : Hukuk Fakültesi Dergisi øBK : øçtihadı Birleútirme Kararı øst. : østanbul m. : madde no. : numara p. : paragraf s. : sayfa S. : Sayı TCK : Türk Ceza Kanunu TMK : Türk Medeni Kanunu
GøRøù
Uzlaúma, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu (TCK) ve 5271 sayılı CMK ile hayatımıza 2005 yılında girmiútir. Bu müessesen temelleri ilk olarak Amerika’da atılmıú olup (mediation) mahkemeler önünde birikmiú davaları ve iú yükünü azaltmayı amaçlayan bu müessese aynı zamanda ma÷duriyetin kısa süre içersinde giderilmesini sa÷layan, toplumsal huzur ve asayiúi sa÷layıcı bir unsurdur.
Uzlaúma kurumu Amerika’da baúlamakla beraber zamanla Avrupa Konseyi tarafından benimsenmiú ve 15 Eylül 1999 tarih, R(99)19 sayılı tavsiye kararı ile Avrupa Birli÷i(AB) standartları arasında sayılmaya baúlamıútır. AB’nin kazanımları arasında “uyuúmazlı÷ın saptırılması” olarak adlandırılmaktadır1.
CMK’da 5560 sayılı Kanunla (06/12/2006T.) yapılan de÷iúiklik sonrası uzlaútırılma giriúiminde bulunulması gereken suçlar sayılmıútır. Bu kurumun uygulanabilirli÷inin önündeki engeller 5560 sayılı Kanun ile büyük oranda giderilmiú olup Uygulama Yönetmeli÷i ile ayrıntılar açıklanmıútır.
Uzlaúma kurumu her ne kadar soruúturma aúamasında çeúitli nedenlerle (tebligat yapılması vs.) süreci uzatır görünse de gerçekte adlî iúleyiú bakımından büyük yararlar sa÷lamaktadır. ùöyle ki; ma÷dur uzun dava süreci sonunda adaletin sa÷lanmasını beklemek yerine sürecin içine katılmakta ve suçla ihlal edilmiú hakkından dolayı tatmin edilmekte ve devlet uzun yargılama aúamasındaki kırtasiyecilik ve iú yükünden kurtulmaktadır.
Uzlaúma sürecinin baúlatılabilmesi, failin suçu kabullenmesine ba÷lı olup uzlaúmanın olumlu sonuçlanması durumunda, failin suçlulu÷u konusunda mahkemece bir fikre sahip olunması kaçınılmazdır. Bu bakımdan da uzlaúma kurumu ceza hukuku için önemini ve hassasiyetini göstermektedir.
1 Kunter Nurullah/Yenisey Feridun, Muhakeme Hukuku Olarak Ceza Muhakemesi Hukuku, 13.
Ça÷daú hukuk sistemlerinin vazgeçilmezi haline gelmiú bu kurum ile daha adil bir hukuk düzenine ulaúılacak, iú yükü önemli oranda azaltılıp adli sistem rahatlatılacaktır.
BøRøNCø BÖLÜM
UZLAùMA KAVRAMI, HUKUKSAL NøTELøK, UZLAùMANIN TARøHSEL GELøùøMø, MUKAYESELø HUKUKTA UZLAùMA, UZLAùMA VE CEZA
MUHAKEMESø HUKUKU øLKELERø I. KAVRAM VE HUKUKSAL NøTELøK
A. Kavram
En basit úekliyle uzlaúma, ma÷dur, savunma ve iddianın belirli menfaatler karúılı÷ında anlaúarak muhakemeyi sona erdirmeleridir2. Uzlaúmanın uygulanma úekli ve metodu CMK’nın 253. maddesinde ayrıntıları ile düzenlenmiú bulunmaktadır. Maddede uzlaútırmada uzlaútırıcının özellikleri ayrıntılı úekilde vurgulanmıú olup kurumun adının “uzlaúma” mı yoksa “uzlaútırma” mı olması gerekti÷i konusunda bu bakımdan farklı görüúler mevcuttur3.
Kanımızca kurumdan beklenen fayda, fail ile ma÷durun uzlaútırmacı vasıtası ile uzlaúması oldu÷undan uzlaútırma, uzlaúma bakımından geri planda kalmaktadır. Bu bakımdan kurumun “uzlaúma” baúlı÷ı altında düzenlenmesi yerindedir.
2 Yenisey Feridun, Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaúma, østanbul 2007, s.6; Centel Nur/Zafer
Hamide, Ceza Muhakemesi Hukuku, 6. bası, østanbul Kasım 2008, s.449; Zafer Hamide, Türk Ceza Hukuku’nda Fail-Ma÷dur Uzlaúması, Maltepe Üniversitesi HFD, 2006/2 Maltepe Üniversitesi Yayınları, øst. 2006, s.19 vd.; Zafer Hamide, “Ceza Muhakemesi Hukukunda Özelleúme E÷ilimi: Uzlaúma”, Prof. Dr. Ergun Önen’e Arma÷an, øst. 2003, s.728; Özbek Veli Özer, CMK øzmir ùerhi, Yeni CMK’nın Anlamı, øzmir 2005, (Kısaltma: CMK), s.993. ; Özbek Veli Özer, Yeni Türk Ceza Kanununun Anlamı-øzmir ùerhi, Ankara 2005, (Kısaltma: YTCK), s.638; Özbek Mustafa, Ceza Muhakemesi Kanununda Uzlaútırma (Kısaltma: Uzlaútırma) Ankara Üniversitesi HFD, C.54, S.3, Ankara 2005, s.290 vd.; østanbul Barosu Bülteni, “Kolcuo÷lu: Uzlaúma Kurumunun Altyapısı Tam Oluúmadı”, Yıl:3 S:25, Aralık 2005, s.1; Hafızo÷ulları Zeki, “5237 sayılı Türk Ceza Kanununda Davanın ve Cezanın Düúürülmesi”, Ankara Barosu Dergisi, 2006/3, s.32; Yıldırım Zeynep, “Türk Ceza Hukukunda Uzlaúma”, Legal Hukuk Dergisi, ùubat 2007, s.461; Albayrak Mustafa, “Son Yasal Düzenlemeler Iúı÷ında Uzlaúma Kurumu Üzerine Düúünceler”, Terazi Aylık Hukuk Dergisi, Yıl 2, S.10, Haziran 2007, s.132; Ersoy U÷ur, “Ceza Hukukunda Uzlaúma”, Hukuk Gündemi, S.2, A÷ustos 2005, s.64-65.
3Gökcan Hasan Tahsin/Kaymaz Seydi, Uzlaúma ve Önödeme, Ankara 2007, s.46; Özbek M.,
Ceza Muhakemesi Kanununa Göre Uzlaútırmanın Uygulanmasına øliúkin Yönetmelik’in 4. maddesinde uzlaúma; “uyuúmazlı÷ın taraflarının …. anlaútırılmaları veya anlaúmaları” olarak tanımlanmıútır.
Uzlaúma, yargılamaya iliúkin bir uyuúmazlık hakkında fail ile ma÷durun iúbirli÷i yapması suretiyle ma÷duriyetin giderilerek belli bir sonca varılması olarak da ifade edilebilir. Ancak uzlaúmanın kanun metninden çok daha geniú bir anlama sahip oldu÷u genel olarak kabul görmektedir4. Nitekim ma÷duriyetin giderilmesi için çeúitli aúamalarda savcı, kolluk, uzlaútırmacı, fail, ma÷dur devreye girmektedir. CMK’da düzenlenmiú olan uzlaúma kurumu, ma÷dur-fail arasındaki uyuúmazlık çözüm sürecine tarafsız üçüncü kiúinin (neutral third party) katılımını öngörmektedir.
Muhakeme dıúı, muhakeme içi sistem bakımından uzlaúmayı de÷erlendirecek olursak:
- Muhakeme içi sistem (Klasik Ceza Muhakemesi Sistemi): Bu sistemde,
uyuúmazlı÷ın çözümünde yargılama hukuku kuralları uygulanmakta fakat, failin ma÷duriyeti gidermesi durumunda davanın/cezanın ertelenmesi, cezada indirim yapılması gibi durumlar söz konusu olmaktadır5.
- Muhakeme dıúı sistem (Diversion): Fail-ma÷dur uzlaúmasını ifade etmektedir. Bu
sistemde fail ile ma÷dur uzlaúarak uyuúmazlık sonlandırılır. Günümüz Ceza Muhakemesi Hukukunda faili cezalandırmak yerine fail-ma÷dur arasındaki ihtilafı ceza muhakemesi dıúında karúılıklı anlaúarak çözmek geleneksel ceza muhakemesine önemli bir alternatiftir. Fail ma÷dur uzlaúması birbirini izleyen iki aúamadan oluúur:-suçun iúlenmesiyle fail-ma÷dur arasında meydana gelen ihtilafı ortadan kaldırmak,- ma÷duriyeti gidermek. Bu yönteme göre, fail ile ma÷dur mümkün olan en kısa sürede, soruúturmanın sona ermesinden sonra ve fakat kovuúturmanın baúlamasından önce tarafsız bir aracının6 huzurunda iradi
4Gökcan/Kaymaz, s.47.; ùahin Cumhur, CMK Uygulamasının Bir Yılı, Hukuki Perspektif Dergisi,
2006, s.222 vd.
5Gökcan/Kaymaz, s.48; ÖzbekV, s.638-639; Özbek M., Uzlaútırma, s.293.
olarak bir araya gelirler suçun sebep ve sonuçlarını müzakere ederler ve uzlaúırlar7. Bu yöntem ile uyuúmazlı÷ın çözümü bir anlamda özelleútirilmiútir8. Uzlaúmanın sa÷lanmıú olması durumunda, taraflar mahkemeye ma÷duriyetin giderilmesi hususunda bir tür öneri sunarlar. Mahkeme, ma÷duriyetin giderilmesi edimine ya tek baúına bir yaptırım olarak ya da baúka uygun gördü÷ü di÷er bir ceza ile tamamlanmıú bir yaptırım olarak hükmeder. Uzlaúma sonucunda en sık karúılaúılan sonuç, maddi zararın tazminidir. Ancak uzlaúma sonucunda elde edilebilecek tek sonuç bununla sınırlı de÷ildir. Kamuya faydalı bir müessese için çalıúma, özür dileme gibi çözümlerle de karúılaúılmaktadır9.
B. Hukuksal Nitelik
Fail-ma÷dur uzlaúmasında taraflar olayla ba÷lantısı olmayan bir üçüncü kiúi önünde iradelerine uygun olarak ceza uyuúmazlı÷ını gidermektedirler. Uzlaúma kurumunda, önödemeden farklı olarak ma÷dur, úüpheli veya sanıkla uzlaúarak ceza muhakemesinin ilerlemesine engel olmaktadır. Bu yönüyle uzlaúmaya muhakeme engeli de denilebilir. Nitekim uzlaúma halinde soruúturma safhasında bulunuluyor ise Cumhuriyet Savcılı÷ınca kovuúturmaya yer olmadı÷ına karar verilmekte iken kovuúturma aúamasında davanın düúürülmesine karar verilmektedir. Uzlaúmada ma÷durun zararının giderilmesi halinde úikayetten vazgeçilmesi söz konusu olmaktadır. Bu úekilde failin cezalandırılma olana÷ı ortadan kaldırıldı÷ından uzlaúma ceza iliúkisini düúüren bir hal olarak da nitelenebilmektedir. Bu bakımdan uzlaúma hem ceza hukuku kurumu hem de yargılama hukuku kurumu olarak görünmektedir10. Ancak Zafer’e göre, yargılamaya iliúkin Kanunlar failin lehine veya aleyhine oldu÷una bakılmaksızın
ønsan psikolojisinden anlama, olaylara objektif bakabilme, ikna edicilik bu özelliklerin baúında sayılmaktadır.
7 Fail-ma÷dur uzlaúması barıúmanın bir türüdür. Ancak uzlaúma, fail ile ma÷durun durumu psikolojik
olarak kabulünden daha çok uzlaúma için tarafların aktif katılımını gerektirir. Dolayısı ile fail-ma÷dur uzlaúması failin bir edimini zorunlu kılar.
8Gökcan/Kaymaz, s.47; Özbek V.Ö., Açıklamalı YTCK, s. 638. 9 Özbek V.Ö., YTCK, s.640-641, Özbek M., Uzlaútırma, s.293, 314.
10Yenisey, s.5; Centel/Zafer, s.450-451; Zafer, s.124; ùahin Cumhur, “CMK Uygulamasının Bir Yılı”,
Hukuki Perspektifler Dergisi, S. 07, Temmuz 2006, s.2; Gökcan/Kaymaz, s.50; Ildır Gülgün, Alternatif Uyuúmazlık Çözümü, Ankara 2003, s.165.
uygulama alanı bulaca÷ından uzlaúma bir muhakeme iúlemidir ve muhakemenin akıúını etkilemektedir11. Uzlaúma kurumu, alternatif uyuúmazlık çözüm yöntemlerinden biridir12. Bizce de uzlaúma, ceza muhakemesi hukukuna iliúkin özelliklerin a÷ır bastı÷ı bir kurumdur. Uzlaúmada amaçlananlardan biri de kamu davası açılmadan soruúturma aúamasında, uyuúmazlı÷ın çözümlenmesidir. Bu bakımdan úikayete tabi suçlar bakımından, Cumhuriyet Savcısının uzlaúma yoluna baúvurması zorunlu olup aksi hal CMK’nın 174. maddesi gere÷ince iddianamenin iadesini gerektiren bir nedendir. Uzlaúmanın sa÷lanması halimde Savcının soruúturmaya devam ederek kamu davası açma imkanı yoktur. Bu nedenle, uzlaúma soruúturmanın bir úartı ise de soruúturmanın yürütülmesine engel bir hal de÷ildir. Uzlaúma kovuúturma aúaması baúlamadan evvel uygulanması gereken ve bu nedenle kovuúturma aúamasını engelleyebilen bir kurumdur. Bu nitelikleri itibariyle uzlaúma, ceza muhakemesi kurumlarındandır. Ancak uzlaúma kurumunun hukuki niteli÷i sadece ceza muhakemesi kurumu olması ile sınırlı de÷ildir. 5560 sayılı Kanun ile TCK’nın 73/8. maddesinin yürürlükten kaldırılması sonrasında uzlaúma kurumu tümüyle CMK bünyesinde varlı÷ını devam ettirmiútir. Uzlaúma, birey ile devlet arasındaki ceza iliúkisinin sona ermesini sa÷ladı÷ından maddi ceza hukuku karakterini haizdir. Bu nedenle uzlaúma karma nitelikte bir hukuki yapıya sahiptir.
II. TARøHSEL GELøùøM
Uzlaúma kurumu tarihsel açıdan, özel hukuk ve idare hukukundaki geliúmeler ile ceza hukukundaki geliúmeler olmak üzere iki farklı yol izlemiútir.
Uyuúmazlıkların çözümü bakımından tüm ülkelerde benzer metotlar uygulanmaktadır. Tüm toplumlarda uygulanan ilk yöntemlerden biri mahkeme dıúı yöntemlerdir. Mahkeme dıúı yöntemlerle uyuúmazlık, usul hukuku bakımından daha kısa sürede çözümlenmektedir. 11Centel/Zafer, s.451; Zafer, s.125. 12 Gökcan/Kaymaz, s.49.
Mahkeme dıúı yöntemler, ilk olarak Amerika Birleúik Devletleri’nde 1940 yılından itibaren toplu iú sözleúmelerinden do÷an uyuúmazlıklarda arabulucuların devreye girmesiyle baúlamıútır. 1960’lı yıllara de÷in arabuluculuk aile hukukuna iliúkin uyuúmazlıklar ile bazı cürümlerde boy göstermiútir. 1960 yılı sonlarında “alternatif uyuúmazlık çözümü” (Alternative Dispute Resolution) ABD’de kavram olarak geliúmeye baúlamıútır. Texas ve New York’ta 1980 yılından itibaren çok tercihli mahkeme teúkilatları kurulmaya baúlanmıútır13.
Dünya barıúı için ülkeler arası çıkan uyuúmazlıklar barıúçı yollarla çözümlenmeye çalıúılmıútır. Nitekim Birleúmiú Milletler Antlaúması’nın 33. maddesi, 1982 tarihli “Uyuúmazlıkların Barıúçı Çözümü Hakkında Manila Bildirgesi” ve Avrupa Konseyi’nin R99/19 Sayılı Tavsiye Kararında belirtildi÷i gibi üye ülkelerin iç hukuklarını uzlaúma yapacak biçimde de÷iútirmeleri genel düzenlemeler olarak görülmektedir14.
1990 yılında ise alternatif uyuúmazlık çözümü ødari Uyuúmazlık Çözüm Kanunu le kanunlaúmıú, 1998 yılında ise Alternative Dispute Resolution(ADR) Act kabul edilerek her bir federal bölge mahkemesine kendi programlarını uygulama yetkisi vermiútir15. ADR özellikle Anglo-Amerikan Hukuk Sisteminde ABD’de do÷muú ve geliúmiútir. Zamanla Avrupa ülkelerinde geliúmeler baúlamıútır. Avrupa Konseyi 14/05/1981 tarihli oturumunda “Adalete Ulaúmayı Kolaylaútırma Tedbirleri” adlı tavsiye kararı almıútır. Nitekim AøHS’nin 6. maddesi dikkate alınarak Bakanlar Komitesi tarafından, mahkemelerde yargılamanın uzun süreli olması, yargılama giderlerinin
13Gökcan/Kaymaz, s.54; Özbay øbrahim, “Alternatif Uyuúmazlık Çözüm Yöntemleri”, Erzincan Hukuk
Fakültesi Dergisi, C.X, S.3-4, Erzincan 2006, s.462.
14 Yenisey, s.42; Kunter/Yenisey, s.388; Gökcan/Kaymaz, s.54; Özbek M.,Uzlaútırma, s.290.
15Gökcan/Kaymaz, s.54; Özbay, s.493. ABD’de ADR’ye ( Alternative Dispute Resolution), hız veren en
önemli etken,1990 tarihli Medeni Yargı Reform Kanunu’dur (28 USC, 471-482.) Söz konusu Kanun, medeni yargıdaki gecikme ve masrafların azaltılması amacıyla bütün federal bölge mahkemelerinin özel bir bölge planı geliútirmelerini gerekli kılmasının yanında, ADR’yi dava yönetim ilkelerinden bir olarak tavsiye etmiútir. Detaylı bilgi için bkz; Yenisey, s.94.
yüksek oluúu gibi nedenlerle yargılama usulünde basitleútirme çalıúmaları yapılmasına karar verilmiútir16.
Mahkeme dıúı çözüm yolları genel olarak daha kısa sürede ve tarafların iradelerine uygun olarak sonuçlandı÷ından daha tatmin edicidir. Ceza Hukuku, ülkede yaúayanların özgürlük ve güvencelerinin temini niteli÷indedir. Dolayısı ile ceza hukuku hem cezalandırmayı hem de suçlunun topluma yeniden uyum sa÷lamasını temin edici nitelik arz etmek durumundadır. Ma÷durun haklarının korunması ve ma÷duriyetin giderilmesi (viktimoloji) özellikle II. Dünya Savaúı sonrasında geliúen yeni yaklaúımlar ve yeni yöntemler ile mümkün olmuútur17. Ma÷dur ile ilgili endiúeler faillerin tekrar topluma uyumlu bir birey haline getirilmesini amaçlayan görüúlerin, suçtan do÷an zararın tazmini düúüncesiyle bir araya getirilmesi sonucunda ceza hukuku alanına bir tür arabuluculuk geliúmiútir. Bu programlar özellikle Kuzey Amerika, Birleúik Krallık ve Avrupa’nın birçok yerinde oluúturulmuútur18. Ceza Hukuku anlayıúında ve ma÷durun korunması konusundaki geliúmeler sonucunda fail ile ma÷dur ve yargılama makamları iúbirli÷i yaparak uzlaúma ve di÷er alternatif uyuúmazlık çözüm yolları hukuk sistemlerine girmiútir. Alternatif Uyuúmazlık Çözüm yollarında genel olarak ma÷durun suçtan dolayı u÷radı÷ı zararların giderilmesi üzerinde durulmuútur.
Uzlaúma kurumunun temelinde onarıcı-denkleútirici adalet sistemi yatmaktadır. Klasik Ceza Adaleti Sistemi, kanun hükmünü ihlal eden suçlunun, ma÷durla birlikte Devletin kural ve düzeni bozması dolayısıyla suçlunun yargılanarak cezalandırılması ve cezanın çektirilmesi sonrasında yeniden topluma kazandırılması için uygun yöntemlerin kullanılması esasına dayanmaktadır19.
16Gökcan/Kaymaz, s.55; Özbek M.,Uzlaútırma, s.290; Özbek Mustafa, “Dünya Çapındaki Adalete
Ulaúım Hareketinin Ortaya Çıkardı÷ı Geliúmeler ve Alternatif Uyuúmazlık Çözümü, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2002, S.2, (Kısaltma: Alternatif Uyuúmazlık Çözümü) s.149.
17Yenisey, s.95; Özbek Veli Özer, Ceza Hukukunda Suçtan Do÷an Ma÷duriyetin Giderilmesi (Kısaltma:
Suçtan Do÷an Ma÷duriyet), Seçkin Yayınevi, Ankara, s.34 vd; Gökcan/Kaymaz, s.57.
18Yenisey, s.95; Gökcan/Kaymaz, s.59.
19Demirbaú Timur, Ceza Hukuku Genel Hükümler, 2. Bası, Ankara 2005, s.66 vd.; Özbek V.Ö., YTCK,
s.639 vd.; Zehr-Mika, 1998, 49 nakleden: Yılmaz Ömer, “Onarıcı Adalet Sistemi: Birey-Toplum- Devlet øliúkilerinde Yeni Bir Mücadele Alanı” (Suç Ma÷durları, Editör: Halil øbrahim Bahar), Ankara
Onarıcı adalet programları tazminata yönelik müzakereler, ma÷dur-fail uzlaúması/arabuluculu÷u, küçük suçlu projeleri, topluluk kurulları veya mahkemeleri olarak sayılabilir20. Ma÷dur- Fail Uzlaúma Programı ise ilk olarak Kanada’da 1974 yılına bir mahkeme tarafından uygulanmıú olup21 fail-ma÷dur uzlaúması sivil toplum kuruluúlarının yardımı ile sistemli uzlaúma programı halinde ABD’de uygulanmaya devam olunmuútur.
Medeni hukuk ve idare hukukunda uzun zamandır uygulanmakta olan, feragat, sulh, hakem ve tahkim yöntemleri alternatif uyuúmazlık çözüm yöntemlerindendir. TMK’nın 195/2. maddesi uyarınca eúler arasındaki uyuúmazlı÷ın aile mahkemelerince uzlaútırma yöntemiyle çözülmesi kabul edilmiútir. HUMK’un 213. maddesinde; taraflar arasındaki uyuúmazlı÷ı“sulh” yoluyla çözmesi konusunda hâkime yetki verilmiútir. Bunun dıúında, hukuk davalarında, mahkeme dıúında tarafların sulh olmaları ve bunu tutana÷a yazdırmaları mümkündür (HUMK m.151/son). 5521 sayılı øú Mahkemeleri Kanununun 7. maddesi uyarınca, ilk oturumda mahkeme tarafları sulha davet eder. Taraflar uzlaúamazlarsa yargılamaya baúlanır. 2822 sayılı Toplu øú Sözleúmesi, Grev ve Lokavt Kanununda arabuluculuk kurumu kabul edilmiútir (m.21-23, 69). Benzeri bir düzenleme, Patent Haklarının Korunması Hakkında 551 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin 104. maddesin de yer almaktadır. øcra øflas Kanununun 309/m-ü maddesinde düzenlenen “semaye úirketleri ve kooperatiflerin uzlaúma yoluyla yeniden yapılandırılması” baúlı÷ı altında bir düzenleme yapılmıútır. Benzer olarak Avukatlık Kanununun 35/A maddesinde, avukatların müvekkilleriyle karúı yan arasındaki uyuúmazlı÷ı uzlaútırma yoluyla gidermek için giriúimde bulunabilece÷i belirtilmektedir.
2006, s.295; Gökcan/Kaymaz, s.57; Özbek M., Uzlaútırma, s.290-291; Yıldırım, s.460.
20Özbek Mustafa, “Avrupa Konseyi Bakanlar Kurulunun Ceza Uyuúmazlıklarında Arabuluculuk Konulu
Tavsiye Kararı”, DEÜHFD, 2005, (Kısaltma: Tavsiye Kararı), s.127-140; Yılmaz Zekeriya, Notlu- Gerekçeli-Genel Açıklamalı Yeni TCK, Ankara 2004, s.299-302.
21 Olayda, úartlı tahliye görevlisi úiddet suçundan haklarında kovuúturma devam eden genç faillere ceza
olarak, sebep oldukları zararı ödemeleri konusunda hakimi ikna etmesi ile uygulanmıú ve baúarılı olmuútur (Kitchener Deneyi); Gökcan/Kaymaz, s.61; Peachey, 1989, 14-26; nakleden Yılmaz, s.300.
ødare hukuku alanında da 4501 sayılı Kanun22 ile, uyuúmazlıkların özel hakem vasıtasıyla çözümlenmesi yöntemi kabul edilmiútir. Bu yöntem, uzlaúma mahiyetindedir. Yine vergi hukuku bakımından uzlaúma adı altında 1963 yılından itibaren, tahakkuk edecek vergi miktarı konusunda uzlaúma görüúmeleri yürütülmektedir. 213 sayılı Vergi Usul Kanununun Ek 1 vd. Maddeleri uyarınca uzlaúma uygulanmaktadır23.
Uzlaúma kavramı, Türk Ceza Adalet sistemimize, “Dönmezer Tasarısı” ile girmiútir. Uzlaúma, tasarının 39/2. madde gerekçesinde: “... Ülkemizde bugüne kadar ma÷durlara karúı gösterilen özel dikkat sadece bazı adam öldürme, terör ve örgütlü suçlar bakımından söz konusu oluyordu. Bununla beraber ça÷daú ceza kanunlarında di÷er bir kısım suçlar bakımından da koruma ilkeleri meydana çıkmaya baúlamıútır. 21. yüzyıl adalet sistemi, ma÷durun tatmin edilmesini de ön plana çıkarmıú bulunmaktadır. Bugün anlaúılmıútır ki suça karúı salt ceza yaptırımı yeterli de÷ildir. Zararın giderilmesi ve onarım, hiç úüphesiz adaletin temel amacını oluúturmaktadır. Ancak bu tek görünüm de÷ildir. Uzlaúmanın hedefi, suçun iúlenmesinden sonra fail ve ma÷dur arasında meydana gelen çekiúmeyi bir arabulucunun giriúimini sa÷layarak çözmek ve adaleti sa÷lamaktır.” úeklinde ifade edilmiútir24. Bu geliúmeler sonucunda 1 Mart 1926 tarihli ve 765 sayılı TCK’yı yürürlükten kaldıran, 1 haziran 2005 tarihinde yürürlü÷e giren 5237 sayılı TCK ile 1 Nisan 1929 tarih ve 1412 sayılı CMK’yı yürürlükten kaldıran, 1 Haziran 2005 tarihinde yürürlü÷e giren 5271 sayılı Ceza Muhakemesi Kanununda uzlaúma ile ilgili düzenlemeler yapılmıú ve 5560 sayılı Kanun ile TCK’da uzlaúma ile ilgili olan düzenlemeler kaldırılarak uzlaúma kurumu, tamamıyla CMK’da düzenlenmiútir.
22 Kamu Hizmetleri ile ølgili ømtiyaz ùartlaúma ve Sözleúmelerinden Do÷an Uyuúmazlıklarda Tahkim
Yoluna Baúvurulması Halinde Uyulması Gereken ølkelere Dair Kanun.
23Gökcan/Kaymaz, s.55-56.
24Çulha Rıfat, “Uzlaúma”, Ceza Muhakemesi Hukukunda Uzlaúma, Yayına Hazırlayan: Feridun
III. MUKAYESELø HUKUKTA UZLAùMA A. Alman Hukukunda
Alman Ceza Hukukunda 1980-1990 yıllarında fail-ma÷dur uzlaúması bakımından çeúitli hizmetler geliútirilmiútir. Arabulucu önce fail ile görüúüp usul hakkında bilgi vermekte, onun olumlu görüúü üzerine ma÷dur ile görüúme yapmaktadır. Yapılan istatistiklere göre, faillerin onda dokuzu, ma÷durların ise beúte dördü iúbirli÷ini kabul etmektedir. Görüúmeyi kabul edenlerin ise yüzde sekseni gibi bir oran uzlaúmaktadır25. 1999 yılında Alman Ceza Usul Kanununda de÷iúiklik yapılarak arabuluculuk “kurum” olarak Kanuna iúlenmiútir. Alman Ceza Usul Kanunu uyarınca arabuluculuk alanında belirlenen standartlar úöyledir:
- Soruúturma sonucunda takipsizlik kararı verilebilecek hallerde bu yola baúvurulamaz.
- Arabulucu-uzlaútırmacı tarafsız olmalı, zararın giderilmesi aúaması için etik kurallara uygun davranmalıdır.
- Uzlaúma için fail ile ma÷dur gönüllü olmalıdır ve fail muhakkak suçunu ikrar etmiú olmalıdır.
Barıútırma mercii Almanya’nın kuzey eyaletlerinde; hakem iken güney eyaletlerinde belediye baúkanları ya da muhtarlıklar olarak düzenlenmiútir26.
Alman Ceza Usul Kanununun 380. maddesi “Barıútırma Teúebbüsü” baúlı÷ını taúımaktadır.
Alman Ceza Usul Kanunu “Madde 380 (Barıútırma Teúebbüsü):
25Gökcan/Kaymaz, s.70; Çolak Haluk, “Yeni Türk Ceza Kanunu ve Ceza Muhakemesi Kanunu’nda
Cezai Uyuúmazlıkların Alternatif Çözüm Yolu Olarak; Uzlaúma (Mediation)”, Türkiye Barolar Birli÷i Dergisi, S. 62, Mart/Nisan 2006, s.128.
26
1- Mesken masuniyetini ihlal, sövme, mektup gizlili÷inin ihlali, müessir fiil, tehdit, nas-ı ızrar suçlarından úahsi davanın açılması, Eyalet Adli
ødaresi tarafından görevlendirilen “barıútırma merciinin” barıútırma
teúebbüsü neticesiz kaldıktan sonra kabul edilmiútir. Davacı bu konuya iliúkin bir belgeyi dilekçesine eklemelidir.
2- Eyalet Adli ødaresi, Barıútırma Merciinin yapaca÷ı iúlemi, uygun bir masraf avansı ödenmesi úartına ba÷layabilmesi müsaade edebilir. 3- E÷er resmi amir, Ceza Kanununun 194’üncü maddesinin 3’üncü
fıkrası veya 232’inci maddesinin 2’inci fıkrası uyarınca úikâyette bulunmaya yetkili ise, bir ve ikinci fıkra hükümleri uygulanmaz.
4- Taraflar aynı ilçede ikamet etmedikleri takdirde, eyalet Adli ødaresinin kararı ile barıútırma teúebbüsünden sarfınazar edilebilir.”
Bu maddeye göre, konut dokunulmazlı÷ını ihlal, hakaret, mektup gizlili÷inin ihlali, müessir fiil, tehdit ve mala zarar verme suçlarından úahsi dava açılması için öncelikle ilgili mercii tarafından barıútırmaya teúebbüs edilmesi ve bu teúebbüsün neticesiz kalması úarttır. Maddenin 2’inci fıkrasında belirtildi÷i gibi, barıútırma teúebbüsü masraf için avans ödenmesi úartına ba÷lı tutulabilmektedir. Alman Ceza Kanununun 46/a maddesi uzlaúmayla ilgili genel hüküm mahiyeti arz etmektedir. Maddenin ilk fıkrası uyarınca, failin fiilinden do÷an zararları bütünüyle veya büyük kısım itibariyle gidermesi veya bu hususta ciddi giriúimlerde bulunması gerekmektedir. Maddenin ikinci fıkrasında ise failin zararı gidermek üzere kiúisel bazda fedakârlıkta veya edimde bulunması gerekmekte ise, zararın bütünüyle veya büyük bir kısım itibariyle giderilmesi için çaba göstermesi düzenlenmiútir. Birinci fıkra ile ikinci fıkra arasındaki temel fark úudur: Birinci fıkrada, fail ile ma÷dur arasında arabulucu var iken ikinci fıkrada failin, zararı maddi olarak gidermesi esas alınmıútır. Her iki halde de hükmedilebilecek cezanın bir yıldan az hürriyeti ba÷layıcı ceza olması ve para cezasının da 360 gün para cezasını aúmaması gerekmektedir. Savcılık söz konusu maddenin úartları sa÷landı÷ında, usul Kanununun 153. maddesi gere÷ince, mahkeme kararı ile
kamu davası açmaktan vazgeçebilir. Dava açılmıúsa, mahkeme savcılı÷ın kararı ile duruúmaların baúlamasından önce dosyayı kapatabilir27.
Alman Ceza Usul Kanununun 155/a maddesi28 uyarınca yargılamanın her aúamasında savcılık makamı ile mahkemenin fail ile ma÷dur arasındaki uzlaúma olana÷ını araútırması ve uzlaúma koúullarını oluúturmaya çalıúması gerekmektedir. Alman Ceza Usul Kanunu 155/b maddesinde29 uzlaúma usulüyle ilgili düzenlemeler yer almaktadır. Bu madde uyarınca savcılık ve mahkeme, fail ve ma÷dur arasındaki dengenin kurulmasında veya verilen zararın iyileútirilmesinde uzlaúmayla ilgili mercie gerekli bilgileri talep üzerine veya resen verir. Alman Ceza Usul Kanunun 153. maddesine30 göre, kabahatlerde savcı, mahkemenin kararı ve úüphelinin rızası ile suçun takibinden vazgeçebilmektedir. Maddenin ikinci cümlesindeki halde savcının takipsizlik kararı için mahkemenin kararına da gerek bulunmamaktadır. Alman Ceza Usul Kanununda aynı yönde bir düzenleme de madde 153/a’da yer almaktadır. Bu madde uyarınca; savcılık, hafif sayılan suçlarda mahkemenin kararı ve úüphelinin rızası ile úüphelinin üstlenece÷i bazı yükümlülükler karúılı÷ında, soruúturma yapılmasında kamu bakımından yarar sa÷lanamayaca÷ı kanaatinin oluúması ve failin durumunun a÷ırlı÷ı da bu yönde karar verilmesi bakımından bir engel oluúturmadı÷ında soruúturmaya son verebilir31.
27Gökcan/Kaymaz, s.71.
28 Alman Ceza Usul Kanunu “Madde 155/a: Savcılık veya mahkeme her aúamada ma÷dur ve sanık
arasında uzlaúma olana÷ını araútırır ve uygun olan hallerde onları etkiler. Ancak ma÷durun iradesinin aksine iúlem yapılamaz.”
29 Alman Ceza Usul Kanunu “Madde 155/b: Savcılık ve mahkeme, fail ve ma÷dur arasındaki dengenin
kurulmasında veya verilen zararın iyileútirilmesinde uzlaúmayla ilgili mercie gerekli bilgileri talep üzerine veya resen verir. Bu bilgilerin verilmesinde zaman veya di÷er bir yönden sorun varsa mahkeme veya savcılık ilgili yere dosyayı da gönderebilir. ølgili yer, verilen bilgilerin sadece bu amaçla
kullanılaca÷ı konusunda uyarılır. ølgili yer, birinci fıkrada belirtilen bilgileri sadece uzlaúma amacıyla ve sadece ilgililerin yararı gerektirdi÷i ölçüde kullanılır. Çalıúma sonunda yapılan iúleri bir rapor olarak savcılık veya mahkemeye verirler. Görevlendirilen yer e÷er kamusal yapı de÷ilse, verilerin korunmasıyla ilgili kanunun üçüncü bölümü geçerlidir. økinci fıkrada söylenen kiúilere dair veriler çalıúma sonunda yok edilir. Savcılık veya mahkeme ilgili yere çalıúmanın ne zaman bitece÷ini bildirir.”
30 Alman Ceza Usul Kanunu “ Madde 153: Küçük suçlarda (kabahat) savcı mahkemenin ve úüphelinin
karar ve rızaları ile suçun takibinden vazgeçebilir. Suç ve suçlunun iúledi÷i fiil kamuoyunun ilgisini çekmeyecek kadar önemsiz bir konuya iliúkin ise, savcı takibe gerek görmeyebilir.”
31ùüpheliye yüklenecek yükümlülükler, suçtan do÷an zararların giderilmesi için belirli bir maddi edimde
B. Fransız Hukukunda Uzlaúma
Fransız Ceza Usul Kanununun (Le Code de Procedure Penale) 41/1 maddesine32 göre, kamu davası açılmasına karar verilmesinden önce, savcı, tarafların rıza göstermeleri halinde uzlaúmaya (La mediation) baúvurabilir.
5237 Sayılı TCK düzenlenirken uzlaúma müessesesi bakımından bu maddeden yararlanılmıútır. Anılan maddeye göre, uzlaúma/arabuluculu÷un amacı, verilen zararın tazmin edilmesi, failin yeniden topluma kazandırılması ve bozulan sosyal barıúın teminidir. Fransız Ceza Hukukunda hafif cezayı gerektiren basit suçlarda uzlaúma yoluna gidilebilmektedir. Bu yöntem ile ihtilaf; özür dilenmesi, verilen zararın tazmini, failin bazı kamu hizmetlerinde çalıútırılması, az miktarda bi para cezasının ödenmesi suretiyle giderilmektedir. Fransız Ceza Hukukunda uzlaúmanın mahkeme tarafından yürütülmesi úart olmayıp, savcılık, kolluk, úartlı tahliyenin söz konusu oldu÷u hallerde faili gözlemleyen kuruluú veya ba÷ımsız topluluk kökenli bir kuruluú tarafından da uzlaúmanın sa÷lanabilmesi mümkündür33.
32 Fransız Ceza Usul Kanunu “Madde 41/1 : Ma÷durun u÷radı÷ı zararı tazmin etmeye, suçun bozdu÷u
kamu düzeninin yeniden temin etmeye ya da failin tekrar topluma kazandırılmasına yardımcı olmaya iliúkin böyle bir tedbirin yerinde görülmesi halinde, kamu davasına iliúkin kararın öncesinde, Cumhuriyet Savcısı do÷rudan do÷ruya veya adli kollu÷un bir görevlisi, yetkililerinden birisi veya Cumhuriyet savcılı÷ı uzlaútırmacısı aracılı÷ıyla;
1- Kanundan kaynaklanan yükümlülüklerin faile hatırlatılmasına giriúilme,
2- Mesleki, sosyal veya sa÷lıkla ilgili bir kuruluúa failin yönlendirilmesi; bu önlem masrafları fail tarafından karúılanmak üzere bir staj veya bir hizmette formasyon tamamanması ya da bir mesleki sosyal veya sa÷lık kuruluúunda bulunmaktan ibarettir ve özelliklede karayolundaki motorlu bir aracın kullanımı sebebiyle suç iúlenmesi durumunda vatandaúlık stajı yapılır ki bu önlem, masrafları faile karúılattırılarak trafik gvenli÷i hassasiyetine yönelik bir staj görmekten ibarettir.
3- Kanun ya da düzenleyici iúlemler karúısında failin durumunu hukuka uygun hale getirmesinin talep
edilmesi,
4- Belirtilen hususlardan kaynaklanan zararın tazmininin failden talep edilebilmesi,
5- Tarafların uzlaúmasıyla ma÷dur ile fail arasında uzlaúma fonksiyonunun baúlatılması, istenir.
Fil, ma÷durun zarar ve çıkarlarını tazmin etme yükümlülü÷ü altında ise bu husus tutanak uyarınca Medeni Yargılama Usulü Kanununda öngörülen kurallara uygun bir úekilde para cezasının ödenmesi yöntemi izlenerek tahsili talep edilebilir.
Failin tutum ve davranıúı sonucunda önlem uygulanamamıú ise Cumhuriyet Savcısı yeni durumlar hariç iddianameyi hazırlar veya takibatın devamını sa÷lar.”
33Özbek M., Tavsiye Kararı, s.141; Özbek M., Alternatif Uyuúmazlık Çözümü, s.148 vd;
Fransa’da 18 Aralık 1998 tarihinde kabul edilen “Adli Baúvuru ve Uyuúmazlıkların Dostça Çözümüne Dair Kanun” da açıkça uzlaúmanın ne úekilde uygulanaca÷ı kurala ba÷lanmıútır34. Arabuluculuk birimleri Fransa’da 2001 yılından beri faaliyet göstermektedir35. Cezai uyuúmazlıklarda arabuluculuk bölümünde, hafif cezayı gerektiren basit suçlar söz konusu oldu÷unda Cumhuriyet Savcılı÷ı bir arabulucu görevlendirmektedir. Arabulucu tarafları dinleyip olayı özelli÷ine göre, tarafların özür dilemesi, zararın giderilmesi gibi yöntemlerle ma÷durun úikayetten vazgeçmesi için gayret göstermektedir. Uzlaúmanın sa÷lanamaması durumunda, Adalet ve Hukuk Evi görevlisi, ma÷dura hukuki danıúmanlık yapmakta ya da ma÷dura bu konuda yardımcı olabilecek kuruluúa yönlendirmektedir36.
C. øtalyan Hukukunda Uzlaúma
øtalyan Ceza Usul Kanununda uzlaúma ile ilgili hükümler bulunmaktadır. øtalyan Ceza Usul Kanunu 444. vd maddeleri uyarınca, üç yıla kadar hürriyeti ba÷layıcı cezayı gerektiren suçlarda fail ve savcının anlaúması suretiyle isnat belirlenir. øtalyan Ceza Hukukunda sanı÷ın uzlaúma önerisi ikrar olarak kabul edilmemektedir. Duruúma aúamasına kadar anlaúma sa÷lanabilmektedir. Taraflardan birinin uzlaúma talebini karúı taraf henüz kabul etmemiú ise, hâkim bu tarafın görüúünü açıklaması için süre vermektedir. Amaç soruúturmanın sona ermesini sa÷lamaktır. Uzlaúma halinde ceza miktarında en çok 1/3 oranında indirim yapılabilmektedir. Bu nedenle talep edilecek ceza hürriyeti ba÷layıcı ceza ise, iki yılı aúmaması gerekmektedir. Uzlaúma ile para cezasına da hükmedilebilmektedir. Uzlaúma sonucunda kararı hâkim vermektedir. Ancak øtalyan Ceza Usul Kanunu uyarınca hâkim, uzlaúma sonucu talep edilen cezaya hükmetme ya da talebi reddedip yargılama yapma seçeneklerinden birini tercih
34Hekimo÷lu Fahrettin, Fransa’da Hukuki Danıúmanlık ve Arabuluculuk Uygulaması”, Ankara Barosu
Dergisi, 2002/2, s.34 vd.; Gökcan/Kaymaz, s.69; Çolak, s.138.
35 Arabuluculuk birimleri, Bölgesel Adli Yardım ve Baúvuru Konseyleri ile Adalet ve Hukuk Evi olarak
adlandırılan birimlerdir.
36
edebilmektedir. Ancak uzlaúma usulünde, hâkim delil ikamesi yoluna gidilemedi÷inden mevcut deliller do÷rultusunda kararını açıklamaktadır37.
øtalyan sisteminde, uzlaúmaya yakın bir müessese olarak “ceza kararnamesi” uygulaması mevcuttur. (øtalyan Ceza Usul Kanunu madde 461 uyarınca) Savcı, cezanın türü ve miktarını belirterek talepte bulunur. Hâkim, sanı÷a ceza vermemek, talep do÷rultusunda ceza kararnamesi ile ceza tayin etmek veya dosyayı do÷rudan karar vermeksizin savcıya iade etmek seçeneklerine sahiptir. Sanık ceza kararnamesine itiraz etmek hakkına sahip olup bu yolu tercih etti÷inde normal yargılama usulünü talep etmiú olmaktadır38.
D. Amerikan Hukukunda Uzlaúma
Amerikan Ceza Hukukunda uzlaúma kurumu, 30/01/1998 tarihli “Alternatif Uyuúmazlık Çözümü Kanunu”nun yürürlü÷e girmesi ile kanunlaúmıútır. Bu Kanun ile Federal Bölge Mahkemeleri arabuluculuk ve benzeri yöntemleri hukuk davalarında da uygulamaktadır39.
Amerikan Ceza Muhakemesi Hukukunda amaç, maddi gerçe÷e ulaúmak de÷il uyuúmazlı÷ın çözümlenmesi sa÷lanarak sosyal barıúın tesisi olarak ortaya çıkmaktadır40. Polisin ön araútırması sonucunda úüpheyi yo÷unlaútıracak bulgular elde edilmiúse kiúi yakalanır ve hemen hâkim önüne çıkartılarak fiile uyabilecek suç tespit edilir. Uzlaúma görüúmelerinde sadece isnadın kapsamı veya ceza miktarı de÷il, duruma göre tutuklamanın sona erdirilmesi, özel bir infaz úekli, úartlı salıverme, sanı÷ın yakınları veya arkadaúlarının kovuúturulmaması gibi hususlar da gündeme gelebilmektedir.
37ùahin, s.284-286, Gökcan/Kaymaz, s.74; Taúkın, s.132,133. 38ùahin, s.258; Gökcan/Kaymaz, s.74; Yıldırım, s.462 vd.
39Özbek M., Tavsiye Kararı, s.127 vd.; Özbek M., Alternatif Uyuúmazlık Çözümü, s.137;
Gökcan/Kaymaz, s.74; Yıldırım, s.463.
40ùahin, s.264; Gökcan/Kaymaz, s.74; Özbek M., Uyuúmazlık, s.292; Taúkın, s.136 vd.; Yıldırım,
s.463; Taylor Susan C., Victim – Offender Reconciliation Program A New Paradigm Toward Justice (The University of Memphis Law Review 1996, Vol.26, s.1187-1195), s.1188.
Uzlaúma sırasında fail ile savcı yüz yüze gelmemekte uzlaúma görüúmeleri müdafi ile savcı arasında yapılmaktadır. Do÷rudan faille uzlaúma yapılması geçersiz kabul edilmektedir. Uzlaúmanın konusu suç de÷il cezanın türü ve miktarı noktasındadır41.
Suçlama Pazarlı÷ı (Charge bargaining) olarak ifade edilebilen uzlaúma usulünde, savcı isnat edebilece÷i suçu kesin olarak belirledikten sonra, fail ikrarda bulunup bulunmayaca÷ına karar verir. Sanık bu usulde ikrarı ile ba÷lı olup kanun yoluna gidemez. Hâkim cezanın belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Hüküm Pazarlı÷ı (Sentence Bargaining) olarak ifade edilebilen uzlaúma usulünde, isnat edilen suç de÷il ceza uzlaúmanın konusu olmaktadır. Bu usul úu úekilde gerçekleútirilebilmektedir: Ya cezanın belirlenmesi aúamasında uzlaúma görüúmelerine hâkim de katılır ya da hâkim ceza tayin yetkisinden vazgeçer ve tarafların ortak önerileri olan cezayı kabul eder. Bu sitemin karma biçimi Federal Yüksek Mahkeme’de uygulanmakta olup, burada hâkim uzlaúma görüúmelerinde yer almamakta taraflar anlaútıkları konuları duruúma esnasında hâkimin muvafakatine sunmaktadırlar. Önerilen ceza hâkim tarafından uyun bulunmazsa fail uzlaúma önerisini geri alarak yargılama talep edebilmektedir.42.
Son yıllarda Amerikan Ceza Hukukunda “Fastrack” adlı bir usul uygulanmakta olup fail ve ma÷durların büyük bölümü tarafından kabul görmektedir43. Bu usulde eyalet savcısı tutuklama tarihinden itibaren yedi gün içerisinde úüpheli hakkında düzenledi÷i tutuklama raporunu failin avukatına göndermekte ve ceza önerisinde bulunmaktadır. Bu ceza önerisi fail ve avukatı tarafından kabul görür ayrıca fail temyiz hakkından vazgeçerek suçunu ikrar eder ise öneri yazılı hale getirilmekte, úüpheli ile avukatı tarafından imzalanan öneri mahkemeye sunulmaktadır. Uygulamada genel olarak failin yargılama süreci sonunda alabilece÷i ceza miktarından daha düúük ceza belirlenmekte ve bu durumda failin yararına olmaktadır44.
41ùahin, s.267 vd.; Gökcan/Kaymaz, s.75; Taylor, s.1189.
42Çolak, s.136 vd.; Çolak Haluk/Taúkın Mustafa, Açıklamalı- Karúılaútırılmalı- Uygulamalı Ceza
Muhakemesi Kanunu, Ankara 2005, s.729; ùahin, s.268; Gökcan/Kaymaz, s.75; Özbek M., Tavsiye Kararı, s.136 vd.
43 Bu program sadece eyaletlerde geçerli olup federal mahkemelerde uygulanmamaktadır. 44
Amerikan Ceza Usul Hukukunda uzlaúma her suçta uygulanabilmektedir. Uzlaúma sürecinde, ma÷dura bilgi verilir ve ma÷dur da dinlenilir. Ma÷duru tatmin edebilecek ceza hususunda özen gösterilir. Ancak uzlaúma için ma÷durun onayı beklenmez. Amerika’da çeúitli eyaletlerde çok sayıda uzlaúma programları uygulanmaktadır. Programlardan bazıları özel kiúi kuruluúlarca, bazıları mahkeme ve polis tarafından yürütülmektedir. Bu programlarda önce uzlaútırmacı taraflarla görüúmekte sonra fail ile ma÷duru buluúturmaktadır. Bu görüúme ile ma÷duriyet giderilmeye çalıúılmaktadır. Görüúmeler sonunda edim üzerinde anlaúıldı÷ı takdirde, uzlaúma görüúmeleri yazılı anlaúma ile sonuçlanır45.
IV. UZLAùMA VE CEZA MUHAKESø HUKUKU øLKELERø A. Genel Olarak
Ceza hukuku, kuralı ihlal eden kiúiye ceza verilmesini amaçlamakla birlikte di÷er yandan da kiúinin yeniden topluma kazandırılmasını hedeflemektedir. Kısaca Ceza Hukukunun amacı, yasaklayıcı ve cezalandırıcı hükümleri ile toplum kurallarının ihlal edilmesini önlemek ve ihlal halinde bozulan hukuki barıúı yeniden sa÷lamaktır. Ceza muhakemesi gerçe÷i araútırırken faili, ma÷duru ve yargılamaya katılan di÷er kiúiler ile toplumu koruyucu tedbirleri almak ve uygulamak zorundadır. Günümüzde kabul gören anlayıú úudur: suçlunun bulunup cezalandırılması için gereken süre içerisinde toplum barıúını sa÷layıcı, bireylerin hak ve özgürlüklerini koruyucu ilkelere uyulmasıdır46.
Yukarıda belirtti÷imiz nedenlerden ötürü uzlaúma ile ceza muhakemesi ilkelerini birlikte de÷erlendirmek gerekmiútir.
45Özbek V., Suçtan Do÷an Ma÷duriyet, s.129 vd.; Gökcan/Kaymaz, s.77, Çolak/Taúkın, s.728-729. 46
B. Adil Yargılanma Hakkı ve Uzlaúma
Adil yargılanma hakkı, Anayasa m.36/f.1 ile tarafı oldu÷umuz ve iç hukukumuzun parçası haline gelen AøHS’nin 6. maddesinde düzenlenmiútir. Adil yargılanma hakkı úu alt ilkelerden oluúmaktadır: Bir yargı yerine baúvuru hakkı, davanın hakkaniyete uygun dinlenilmesini isteme hakkı, ba÷ımsız-tarafsız ve yasal bir mahkemeye eriúim hakkı, aleni duruúmada yargılanma hakkı, duruúmada bulunma hakkı, silahların eúitli÷i, makul sürede yargılanma hakkı, çekiúmeli yargı hakkı, gerekçeli karar hakkıdır47.
AøHS 6. maddesinde ve Anayasamızın 36/f.1 de düzenlenmiú bulunan adil yargılanma hakkının uzlaúma ile çeliúmedi÷i kabul görülmektedir48. Bunun yanında, konu ma÷duriyetin giderilmesi ve yöntemleri bakımından de÷erlendirildi÷inde uzlaúma kurumunun adil yargılanma hakkını ihlal etti÷ine dair görüúler de mevcuttur49. AøHM, Sözleúme hükümlerinde tanınan usuli haklardan feragat etmenin kural olarak mümkün oldu÷unu kabul etmekte ve bu hakların önemine uygun düúen asgari güvencelerin tanınmıú olması gerekti÷ini belirtmektedir50.
Mahkemenin Deweer kararında51; mahkemeye baúvurma hakkından feragat etmenin hem hukuk hem ceza davalarında mümkün oldu÷u kabul edilmekle birlikte
47Gözübüyük ùeref/Gölcüklü Feyyaz,, Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi ve Uygulaması, Ankara 2003,
s.267; ønceo÷lu Sibel, Avrupa ønsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Adil Yargılanma Hakkı, østanbul 2002, s.4-5; Tezcan Durmuú/Erdem Mustafa Ruhan/Sancakdar O÷uz/Önok Rıfat Murat, Avrupa ønsan Hakları Sözleúmesi El Kitabı, Ankara 2006, s.151 vd.; Gökcan/Kaymaz, s.83.
48Özbek M., Tavsiye Kararı, s.154.
49Yenisey Feridun, Suçların Azaltılması ve Ceza Hukuku Ultima Ratio, øBD 1994, C.68, S.10-11, s. 382;
Özbek V., Suçtan Do÷an Ma÷duriyet, s.329; Gökcan/Kaymaz, s.87.
50 AøHM, Oberschlick/Avusturya Kararı, p. 51-52 ( http://ihami.anadolu.edu.tr/aihmgoster.asp?id= );
ønceo÷lu, s.203; Gökcan/Kaymaz, s.84.
51 Deweer Kararına konu olayda, kasap olan baúvurucu, et fiyatlarını belirleyen kurallara uymadı÷ı
gerekçesiyle iúyerinin 48 saat süreyle geçici olarak kapatılmasına karar verilmiútir.Savcılık tarafından baúvurucuya gönderilmiú olan yazıda 8 gün içinde 10.000 Frank önödeme yapılması halinde ertesi gün iúyerinin açılabilece÷i bildirilmiútir. Hükümet savunmasında, önödeme teklifinin uzlaúma teklifi oldu÷unu ve kendi içerisinde bir zorlamayı barındırmasının normal oldu÷unu belirtmiútir; AøHM, Deweer/Belçika Kararı , 27.02.1980; Karar metni için bkz. Do÷ru Osman, ønsan Hakları Avrupa Mahkemesi øçtihatları, C.1, østanbul 2002,s.346 vd ve http://ihami.anadolu.edu.tr/aihmgoster.asp?id=37
uzlaúmanın bir zorlama ürünü olmaması gerekti÷i benimsenmiútir. Mahkeme davaya konu olayda, önödeme uygulamasının 48 saat içinde iúyeri kapatma kararı baskısı altında kalması nedeniyle baúvurucunun iradesinin zorlandı÷ına karar vermiútir. Mahkeme, bundan sonra olayda adil yargılanma hakkının kurucu unsurlarından biri olarak gördü÷ü “mahkemeye baúvurma hakkının” ihlal edilip edilmedi÷ini incelemiútir. Mahkemeye göre, cezai konularda mahkemeye baúvurma hakkı, kiúisel haklar konusunda oldu÷undan daha kesin olmadı÷ından örtülü sınırlamalara tabidir52.
Demokratik bir toplumda mahkemeye baúvuru hakkı önemli bir hak olarak ön plana çıktı÷ından söz konusu hakkın ihlali iddiasını taúıyan bir tedbir, karar ya da uygulama özel bir dikkatele incelenmelidir. Deweer Kararında Mahkeme, baúvurucunun adil yargılanma hakkından feragat etmesinin zorlama altında gerçekleútirildi÷inden bahisle baúvurma hakkının ihlal edildi÷ine karar vermiútir. Sonuç olarak AøHM, atılı bir suçlamayla karúı karúıya kalan kiúinin, yargılama sürecinin uzun oluúu ve bürokrasi nedeniyle baúvuru hakkından feragat edip uzlaúma yoluna gitmesinin zorlama ve baskı olmaması halinde Sözleúmeye aykırılık teúkil etmeyece÷i görüúündedir53. Kanaatimizce, uzlaúma kurum olarak ceza muhakemesi ilkeleri ile aynı amaca hizmet etti÷inden ve adil yargılanma hakkının içinde barınan alt derece haklara zorlama ve baskı olmadı÷ı sürece paralellik arz eder mahiyettedir. Dolayısı ile adil yargılanma hakkı ve uzlaúma kurumu birbiriyle çeliúir nitelikte de÷ildir.
C. Hak Arama Hürriyeti ve Uzlaúma
Hak arama özgürlü÷ü ve mahkemeye eriúim hakkı Anayasamızın 36., Birleúmiú Milletler ønsan Hakları Evrensel Beyannamesinin 8. ve 10. maddelerinde düzenlenmiútir. Uzlaúma kurumu özünde hak arama hürriyeti ile çeliúmemektedir54. ùöyle ki; hak arama özgürlü÷ü ve mahkemeye eriúim hakkının temelinde hak sahibinin
52 AøHM Deweer/Belçika Kararı, prg.48-49. ( http://ihami.anadolu.edu.tr/aihmgoster.asp?id=37 ) 53 Detaylı bilgi için bkz. Gökcan/Kaymaz, s.85.
54
yararı yatmaktadır. Bizce de, hak sahibinin üstün yararı bakımından yargılamadan vazgeçmesi hakkın özüne aykırılık teúkil etmeyecektir.
D. Adalet ølkesi ve Uzlaúma
Adalet ilkesi hukuk düzeninin bütününe iliúkin de÷erler ölçüsü olarak toplum ve hakimin vicdanında ortaya çıkmaktadır. Genel anlamda adalet ilkesinin alt baúlıkları úöyledir: Hakkaniyet, hak ve nesafet. Toplum barıúı ancak adalet ilkesine uygun davranıldı÷ında sa÷lanabilmektedir. Toplumsal barıúı bozan kiúinin cezalandırılması, bozulan düzenin yeniden kurulması ve adaletin sa÷lanması amacı taúımaktadır. Uzlaúma kurumu ise bozulan toplumsal barıú ve düzeninin yeniden tesisi için adaletin çabuklaútırılmıú hali olarak varsayılabilir. Zararı kısmen veya tamamen gideren fail, ma÷duru tatmin etmekle birlikte iúledi÷i fiilin sonuçlarını kabul edip zararı ve ma÷duriyeti gidererek toplum düzenine uygun davranaca÷ına dair bir anlamda söz vermiú olmaktadır. Bu nedenlerle uzlaúma, adalet ilkesiyle çeliúmemektedir55.
E. Aleniyet ølkesi ve Uzlaúma
Yargılamanın aleni olması, duruúma düzeninin ve fiziki úartların verdi÷i olanaklar çerçevesinde, isteyenin hazır bulunması ve yapılanları ve gösterilenleri göremesi kadar söylenenleri iúitmesi anlamına gelmektedir. Aleniyet ile kamunun bilgisine açıklık sonucu “saydamlık” sa÷lanmakta, kamu denetimi gerçekleútirilerek “keyfilik” önlenmekte ve insanlar gizli yargılamaya karúı korunmaktadır. Adil yargılanma ilkesinin gerçekleúmesi bakımından alenilik demokratik toplumların vazgeçilmez ilkesidir56.
AøHS’nin 6/1. maddesi uyarınca davanın aleni surette dinlenmesi ve hükmün aleni úekilde verilmesi gerekmektedir. Anayasamızın 141/1. maddesinde “duruúmalar
55Gökcan/Kaymaz, s.90; ùahin, s.252. 56
herkese açıktır” denilmektedir. 5271 Sayılı CMK’nın 182. maddesinde de aleniyet ilkesi “duruúmanın açıklı÷ı” adı altında düzenlenmiútir.
Aleniyet ilkesinin uzlaúma kurumu ile ba÷lantısı bakımından farklı iki görüú mevcuttur: Birinci görüú uyarınca, uzlaúmanın duruúma dıúında gerçekleúmesi durumunda aleniyet ilkesi ihlal edilmiú olmaktadır. Uzlaúma kural olarak soruúturma esnasında savcının teklifi üzerine baúlatıldı÷ından ve soruúturma esnasında gizlilik esas oldu÷undan uzlaúma görüúmeleri aleniyet ilkesini ihlal eder nitelik taúımaktadır57.
Karúı görüú uyarınca, aleniyet sadece duruúmada sa÷lanması gereken bir ilkedir. Duruúma dıúında, soruúturma safhasında yapılacak uzlaúma görüúmeleri aleniyet ilkesini ihlal etmeyecektir. Uzlaúma görüúmeleri muhakemenin zorunlu bir unsuru de÷ildir. Bu nedenle duruúmaya ait iúlemler bakımından aleniyet ilkesinin koúullarının sa÷lanması yeterlidir58. Kanımızca, uzlaúma görüúmeleri esnasında yargılama yapılmadı÷ından aleniyet ilkesinin ihlali gibi bir durum söz konusu de÷ildir.
F. Eúitlik ølkesi ve Uzlaúma
Eúitlik ilkesi, yargılama makamlarının aynı durumdaki úüpheli veya sanıklara aynı muamelede bulunmaları anlamına gelmektedir. Eúit olanların eúitli÷i yargılamanın olmazsa olmazlarındandır. Anayasamızın 10. maddesi uyarınca, Devlet organlarının ve idarenin herkese kanun önünde eúitlik ilkesine uygun davranması gerekmektedir. Eúitli÷in sa÷lanması ise, tarafların usulüne uygun úekilde görüúmelere ça÷ırılması, eúit olarak söz verilmesi, görüúlerini açıklama olana÷ının tanınması, belge ve delilleri inceleme imkanının verilmesi ile mümkün olmaktadır. Uzlaúma teklifinin kabul edilmesi halinde yargılama safhasının olumsuz ve eúitli÷e aykırı yönleri kendili÷inden ortadan kalkmıú olacak ve fail bozulan toplumsal düzeni sa÷lamakta edim üstlenecek ma÷dur da
57ùahin, s.247; Ildır, s.49. 58
uzlaúma görüúmeleri sonunda tatmin olmuú olacaktır59. Bizce de uzlaúma kurumu, eúitlik ilkesinin uygulanmasında olumlu bir fonksiyon görmektedir.
G. Ba÷ımsız ve Tarafsız Hâkim ølkesi ve Uzlaúma
Ba÷ımsız ve tarafsız hakim ile kastedilen hakimin objektifli÷i, tarafsızlı÷ı ve kiúili÷inden sıyrılarak karar vermesidir. Hakimin taraflar karúısında herhangi bir menfaat ba÷ı içerisinde olmaması kiúisel de÷er yargılarından sıyrılması ve duygusallı÷ını bir kenara bırakması gereklili÷ini ifade etmektedir60. 5560 sayılı Yasanın yürürlü÷e girmesinden evvel uzlaúmanın úartlarından biri, failin suçunu ikrar etmiú olması idi. Suçunu ikrar ederek, uzlaúma teklifini kabul etmiú olan sanı÷ın yargılanması esnasında hakimin bu ikrardan etkilenmesi olasılı÷ı bulunmaktaydı. Ancak 5560 sayılı Yasa ile ikrar zorunlulu÷u yasa metninden çıkarılmıútır. Böylelikle, tarafsızlık ilkesi bakımından önemli bir handikap ortadan kaldırılmıútır.
Dosyada failin uzlaúma teklifini kabul etti÷i ancak uzlaúmanın herhangi bir nedenle gerçekleúmedi÷ine iliúkin bir bilgininolması halinde bu bilginin hakime tesir etmemesi gerekmektedir. Ancak kural olarak hakimlerin ba÷ımsız ve tarafsız oldu÷unu kabul etmek gerekmektedir. Çünkü hükmü veren hakimin, böyle bir bilgiden etkilenip etkilenmedi÷ini denetlemek mümkün de÷ildir. Uzlaúmanın hukuka uygun olması hakim ile savcı veya uzlaútırmacının ba÷ımsız ve tarafsız davranmalarına ba÷lı olup aksi halde uzlaúma hukuka aykırı olacaktır.
H. Masumluk Karinesi ve Uzlaúma
Yargılama hukukunun genel ilkelerinden olan masumluk karinesi Anayasamızın 38/4. maddesinde düzenlenmiú bulunmaktadır. Bu ilke uyarınca, yetkili ve görevli mahkeme tarafından yapılan yargılama sonunda suçlu olundu÷una dair karar
59ùahin, s.252; Ildır, s.51; Gökcan/Kaymaz, s.91; Aybay Rona, “AøHM’in øú Yükünün Azaltılması øçin
Bir Öneri: Zorunlu Uzlaútırma”, Türkiye Barolar Birli÷i Dergisi, S.67, 2006, s.116.
60
