A. O. Vet. Fak. Derg.
31 (i) : 114-127, 1984
MORKARAt\,IAN KOYUNLARli':L\T ERZCRU:\I'D\ ÖZEL BİR IŞLETMEDE KUZU VE SÜT VERİMLERİ
Halil Akçapınar* İhsan Aydın** Ramazan Kadak*"'*
Lamb and milk yields of Morkaraman sheep under private farm conditions in Erzurum region
Summary: Among agricııltııral activities, animal jJl'odııctiun is ~f paramoıınt importance in Turkey. Sheep productioıı takes the first ı)lace in animal production /)utential of the counll)'. A big proportion of sheep pupıılation in Turkey is ~f indigenulis breeds with low yield. Murkaraman breed of sheep shapes 21.5
%
of all, and this breed has sholOn an excettent accommadation with local environmental cunditions. In this research work the lamb and milk yield of l\1orkaraman sheep on private farms in Erzıırum region have beenstııdied.
Twinning rates are 8.8, 27. 8 and 42.9 percent in 2,3 and 4-5 year-old ewes, respectively. This figure is 26.7 percent in general. Lamb number per lam-hing is 1.09, 1.28 and 1.43 in respect with the age groııps mentioned above.
This is 1.27 percent in general.
Lactation lenth is 189.8 days in single lambing ewes and 186.0 days in twinning ewes. According to the age groııps mentioned aboev lactation lengtlı is 185.0, 188.3 and 192.9 days. Thisfigure is 188.8 days in general. Avarage lactation milk yield is 128.45 kg in single lambing ewes, 144.92 Kg. in twin-nig ewes. This value is 113.00, 128.24 and 156.43 Kg. ın respect with the age groııps mentioned aboue. This is 132.88 Kg, in general. Avarage daily milk yield reaches the peak point in all groups on the 75 th day of the lactation period.
Özet: Bu araştırma, Erzıırıımda halk elinde yetiştirilen ıv[orkaraman koyunlarının kıızu verimini ve üst verimini incelemek amacı ile yapılmıştır.
* Doç.Dr., A. Ü.Veteriner fakültesi Zootekni Ana Bilim Dalı, Ankara.
** Uz.Vet.Hek., Veteriner İşleri :\'lüdürlüğü, Erzurum.
MORKARAMAN KOYUNLARıNıN ERZURUM'DA ... ııs
jkiz do/jurma oranı 2 yaşlı, 3 )'aşlı ve 4-5 yaşlı k~yul11arda
%)
8.8, 27.8vc42.9 olurken genelde L/~26.7 olmuştur. Bir dağııma düşen kıı;;.u sayısı yaşa görc sırası ilc i.09, i.28 ve 1.43 vc genelde
ı
.27 olmuştur. Laktas)'on süresi,tek ve ikiz doğuranlarda 189.8 ve 186.0 gün olurken, 2 yaşlı, 3 )'aşlı ve 4-5
yaşlı ko)'unlarda sırası ile 185.0, 188.3 ve i92.9 gün olmuştur. Genelde ise
i88.8 gündür. LaktasyOllV siit erimi tek lie ikiz doğuranlarda 128.45, 144.92
kg' dır. Bıı değerler )'ukardaki )'oş sırasına göre 113.00, 128.24 ve 156.43
kg dır. Genelortalama ise 132.88 kg'dır. Ortalama günlük süt ",erimi bütün g1'1lpLardalaktaS)'onun 75. giinünde en )'üksek dü<.e,yeulaşmaktadır.
Giriş
Hayvancılık sektöründe çeşitli verimleri ile etkin olan bir faaliyet
kolu da koyunculuktur. Koyunların verimlerinden yararlanma şekli
ülkelere ve bölgelere göre farklılıklar göstermektedir. Koyuneuluğu
gelişmiş ülkelerde, koyunlardan sağlanan gelirin büyük kısmı (%
80-85) kuzu üretimi şeklinde, geri kalan kısmı da yapağı üretimi
şeklinde kendin; göstermektedir. Bazı ülkelerde, özellikle Akdeniz
ülkelerinde koyun sütünden yapılan yiyecekler yüksek fiatla alıcı
bul-duğu için, koyun sütü önemli bir gelir kaynağı durumundadır. Diğer
taraftan süt kuzusu eti bazı Akdeniz ülkelerinde ve bu arada
Türkiye'-de sevilerek tüketilmekte ve diğer etlere göre daha yüksek fiatla
satıl-maktadır. Bu nedenle bu ülkelerde süt kuzusu eti üretiminden küçük
tarım işletmeleri önemli derecede gelir sağlayabılmektedir.
Türki-ye'de özellikle Batı Anadolu'da süt kuzusu ve koyun süt.ü satışı için
kuzular erken dönemde süttcn kesilmektc ve mezbahaya
gönderilmek-tedir. Yine benzer uygulamalar diğer bölgclerimizde dc kendini
gö-termektedir. Aneak biraz daha bilgili ve maddi imkanları iyi olan
yetiştirieiler, gerek kuzuların sütten kesilmesinde, gerekse sütten kesilen
kuzuların besiye alımp büyütüldükten sonra kesime sevkedilmesinde
daha sağlıklı hareket edebilmektcelirler. Yukarıda açıklanan
neden-lerle koyun yetiştiriciliğinde kuzuların sütten kesilmesi, çeşitli
ülke-lerde, hatta bir ülkenin çeşitli bölgelerinde farklılıklar gösterir. Bu
farklılıkları meydana getiren, yetiştirme şekli, çevre şartları, ürünlerın
değerlendirilme şekli, pazarlama imkanları, bilgi, görgü ve tecrübe gibi
faktörlerdir. Kuzu eti üretiminde entansif sistemi uygulayan gelişmiş
ülkelerde, kuzular 50-60 gün kadar ana sütü emerler. Sütten kesilen
damızlık fazlası dişiler ve crl,ek kuzular kesif yem besisi ile 40-45 kg'a
kadar büyütüldükten sonra mezbahaya gönderilirler. Bu ülkelerde,
116 H. AKÇAPINAR-İ. AYDlN-R. KADAK
yem besisi ile veya kuzuları sütten kesmeden ana sütüne ilave olarak
kesif yemle büyütüp 35-40 kg canlı ağırlıkta mezbahaya gönderme
metodları da vardır (2, 4, 8). Kuzu eti üretimınde hangi sistem
uygu-lanırsa uygulansın esas olan kuzuların 50-60 güne kadar sütle ve kuzu
yemi ile beslenmeleridir. Bundan sonra sütten kesmeden veya sütten
keserek uygulanacak besi şekli kuzu etinin pazarlama biçimine
bağlı-dır. Kuzu eti üretiminde karlılık, koyunlardan fazla sayıda yavru
elde edip onları kısa sürede kesim ağırlığına ulaştırmaya bağlıdır.
Bunun için koyunlarda ikiz doğurma ve iyi süt verimi, kuzularda hızlı
büyüme ve yüksek et verimi istenir. Koyun sütünü gıda olarak
kulla-nan ülkelerde, koyunlarda süt veriminin çok daha yüksek olması
is-tenir. Günümüzde gelişmi~ ülkelerde koyun yetiştiriciliğinde, kuzu
eti üretimi ilk sırayı tutmaktadır. Kuzu eti üretiminde artış sağlamak
için çeşitli melezIerne sistemleri uygulanmakta ve bu tip yetiştirme
sistemlerinde, süt verimi yüksek saf ve melez anaç koyunlardan
yarar-lanılmaktadır. Sayılan bu nedenler koyunlarda süt veriminin önemini
göstermektedir.
Araştırma konusu olan Morkaraman ırkı, sayısalolarak
Türki-ye koyun varlığının önemli kısmını, Doğu Anadolu koyunculuğunun
ise büyük kısmını
(%
61) oluşturmaktadır. Bu koyun ırkının verimözellikleri, özellikle süt verimi özelliği üzerinde yapılmış çalışma
(2, 6, 14) sayısı çok sınırlıdır. Bu çalışma, Morkaraman ırkından halk
elinde yetiştirilen sürülerin yarı-entansif şartlarda çeşitli verim
özel-liklerini ortaya koymak ve yetiştirme şartlarının biraz düzeltilmesi ile
ne düzeyde ekonomik ilerleme sağlanabileceği ni belirlemek amacı ile
yürütülen araştırma programının bir bölümüdür. Bu bölümde
ko-yunların süt ve kuzu verimi değerlendirilmiştir.
Materyal ve Metot
Bu araştırma, Erzurum ili Merkez ilçe Yeşilova köyü şartlarında
yapılmıştır. Araştırmanın materyalini aynı köyden bir yetiştiricinin
sürüsünde Mart ve Nisan 1982 aylarında doğum yapan çeşitli
yaşlar-da 105 baş Morkara man koyun teşkil etmiştir.
Koyunlarda Ekim ayı başlarında sıfat işlemi başlatılmış ve bir ay
devam etmiştir. Sıfat öncesinde ve sıfat döneminde iyi kalitede kültür
arazisi frezi (bitki kalıntısı, çayır biçildikten sonra kalan dip kısım)
ve anızlar (tahılların sap ve döküntüleri ilc dökülen başaklar v.s.) ilc
MORKARAMAN KOYUNLARıNı1\" ERZURUM'DA ... 117
ilk zamanlarında yukarıdaki şekilde beslenmiştir. Koyunlar Kasım
ayı başlarında ağıla alınmışlardır. Bir ay kadar biraz yonca ilc, biraz
da merada beslenmişkrdir. Aralık ayı başından itibaren doğumlara
kadar koyun başına 1.25-1.50 kg iyi kalitede. kuru yonca verilmiştir.
Doğumların başlaması ile Mart ayı başlarında karma yem yedirilmeye
başlanmış ve fert başına I. hafta 400 g, 2. hafta 500 g, :'L hafta 600 g,
4. hafta 700 g sanayi yemi verilmiştir. Nisan ayında i5-20 gün hem
mera hem de meraya ek olaı ak 300 gr karma yem verilmiş ve ondan
sonra laktasyon sonuna kadar sadece mera ile beslenmişlcrdir. Nisan
ortalarından Haziran ayı ortalarına kadar köy merasında, daha sonra
ise frez ve köy merasında beslenmişlcrdir.
Koyunlarda süt verimini tesbit için yapılan süt kontroııarı iO
günde bir defa yapılmıştır. Doğumun 3.-4. gününden itibaren
koyun-ların memelerinde kuzuların emmesinden sonra arta kalan sütler
devamlı sağılmışlardır. Süt kontrollarına ,ilk doğan kuzular 30 gün
kadar olunca, doğuran bütün koyunlarda yapılmak üzere baslanmış
ve süt kontrolu günlerinde kuzulara akşamdan ertesi akşama kadar
anaları emdirilmemiş ve bu süre içinde sabah ve akşam olmak üzere
günde iki defa koyunlar sağılarak süt verimleri tesbit edilmiştir. Bu
işlemlere kuzuları sütten kesineeye kadar (60 gün) devam edilmiştir.
Süt kesiminden sonra da koyunlar akşam ve sabahları sağılmışlar ve
süt kontrolları yine devam etmiştir. Süt kontrollarına koyunların sütü
30 ml'ye düşene kadar devam edilmiştir. Süt kontroııarında elde
edi-len değerler yardımı ile her koyunun laktasyon süt verimi ve
laktasyo-nun çeşitli dönemlerindeki süt verimi hesaplanmıştır. Araştırmadan
elde edilen veriler klasik istatistik metodlarıyla değerlendirilmiştir.
Bulgular
Kuzu verimi: Araştırmadan elde edilen kuzu verimi değerleri, yaş
gruplarına göre Tablo i'de verilmiştir. Kuzu verimine ilişkin değerler
incelendiğinde, doğum yapan i05 koyundan 7Tsi (% 73.3) tek ve
28'i (% 26.7) ikiz doğurmuştur. Koyunlarda yaş gruplarına göre tek
ve ikiz doğurma durumu incclendiğ;nde, 2 yaşlılardan 3'ü (% 8.8),
3 yaşlılardan ıo'u
(%
27.8) ve 4-5 yaşlılardan i5'i(%
42.9) ikizdoğur-muştur. Bir doğu ma ortalama kuzu sayısı 2 yaşlılarda 1.09, 3
yaşlılar-da 1.28, 4-5 yaşlılaryaşlılar-da 1.43 ve genelge i.27 olmuştur.
Süt verimi: Araştırmada, laktasyon süresi, laktasyon boyunca ve
laktasyonun çeşitli dönemlerinde günlük süt verimleri ile laktasyonun
~~g H. AK(APINAR-İ. AYDIN-R. KADAK
Tablo 1. Koyunlarda Kuzu Verimi.
Özellik Yaşlı2
i
Yaşlı34-.'i
Yaşı, Gencl
Doğuran koyun sayısı
Tek doğuran koytın: Sayı
Q /0 34 31 91.2 3G 2(j 72 .'2 35 20 'i7. i 10;) ii 73.3
İkiz doğ'uran koyun: Sayı
n.
n
Doğan kuzu: Sayı
O' /1') 3 8.8 37 108.8 LO 15 28 '27.8 +2.9 2G.7 -- __ O ... _--'---46 50 133 127.8 142.9 126.7
Bir doğu ma ort.kuzı1 sayısı ı.09
istatistik değerler koyunların kuzulama tipine göre Tablo 2 ve 3'de,
koyunların ya~ gruplarına göre Tablo 4 ve 5'de verilmiştir.
Ara~-tırmada süt kontroluna 105 koyun ilc ba~lanmış, tek doğuran 2 ya~lı
bir koyunun kuzusu doğumdan bir süre sonra öldüğü için bıı koyun
ara~tırmadan çıkarılml~tır.
Tablo 2 ve 3'de görüldüğü gibi ortalama laktasyon süresi genelde
188.8 gün, tek doğuran koyunlarda 189.8 gün, ikiz doğuran
koyun-larda ise 186.0 gün olmuştur. Koyunlarda yaş gruplarına göre
ince-lcnirse, ortalama laktasyon süresi 2 yaşlı koyunlarda 185.0 gün, 3
yaşlı koyunlarda 188.3 ve 4-5 yaşlı koyunlarda ise i92.9 gündür.
Yine aynı tablolardan anlaşılacağı gibi ortalama günlük süt verimi
genelde laktasyonun 5. gününde 446.5 g iken laktasyon ilerledikçe
yükselmi~ ve laktasyonun 75. gününde 986.8 g'a çıkmış ve ondan sonra
tekrar giderek azalmıştır. Laktasyon boyunca günlük ortalama süt
,:'erimi ise 693.9 g olmuştur. Ortalama günlük süt verimi koyunların
doğurma tipine ve yaşlarına göre de benzer durum göstermiştir.
Ni-tekim ortalama günlük süt verimi tek doğuran koyunlarda
laktasyo-nun 5. gününde 435.9 g iken giderek artmış ve laktasyolaktasyo-nun 75.
günün-de 939.6 g'a yükselmiş ve ondan sonra tekrar gigünün-derek azalmıştır. İkiz
doğuran koyunlarda ise Iaktasyonun 5. gününde 457.4 g iken aynı
şekilde giderek artmış ve laktasyonun 75. gününde II 15.0 g'a
yüksel-miş ve ondan sonra tekrar giderek azalmıştır. Ortalama günlük süt
verimi 2 yaşlı, 3 yaşlı ve 4-5 yaşlı koyunlarda laktasyonun 5. gününde
sırası ilc 397.0, 438.9 ve 501.ig düzeylerinde iken laktasyon
ilerledik-çe yükselmiş ve laktasyonun 75. gününde sırası ilc 834.5, 937.5 ve
Tablo 2. Koyunlarda Kuzulama Tipiııe Göre Laktasyoıı Süresi H: Laktasyonufl Çeşitli
Dönemlerinde Günlük Süt Verimi ile ılgili Istatistik Değerler.
Kuzu_ GünL.ük Süt Verimi (g)
lama Lak.
Tipi Süresi ;,. 15. 30. 45. 60. 7;). 90. 105. 120. 150. 180.
i
210. Lak.Grubu (Gün) Gün Gün Gün Gün Gün Gün Gün Gün Gün Gün Gün Gün Bo)lınca --._-"-- ---- ...
_-
f---- -- --_.,- --- ._--- ----_.-._. --- ---- -_..•_-- ---_._-. --- -- ---- --- _.,,---n 7G 7G 76 76 76 76 76 76 7G Y) 71 54 Hi 76 x 1119.82 435.92 538.16 G86.58 823.29 911.84 939.60 920.66 855.13 772.00 569.72 355.00 95.00 (i70.05 Tck sx 2.G5 14.30 16.08 20.~)8 25.68 27.49 27.56 27.27 27.15 28.20 28.74 24.GI 16.43 17.131 Doğuran 0;)\/ 12.20 28.60 26.10 2G.IO 27.20 2G.30 25.60 25.80 27.70 31.60 42.50 50.90 (;9.20 23.20 InIJl. i 119 210 310 370 140 500 470 400 280 210 :,0 50 50 380 max. 220 860 1150 1570 2000 2090 1970 11120 15fıO 1340 1210 910 260 1280 -- ._ ... -- ---,. -- - ..._--- --- --_._- ...--- ---_.. --- --- i .- ---
--
... - ---n 28 28 28 28 28 28 28 28 28 28 26 18 5 28 x 186.00 475.36 597.86 772.14 934.29 1071.07 i i15.00 1078.57 991.79 868.21 610.38 378.89 92.00 785.50 İkiz Sx 4.44 34.37 38.98 47.32 58.70 70.24 i 76.79 76.4:) 73.34 70.70 61.80 48.41 IG.25 46.76Doğuran %V 12.60 38.30 34.50 32.40 33.20 34.70 36.40 37.50 39. LO 43. LO 51.60 .'i4.20 39.50 32.GO
ınin. 132 210 290 400 510 590 12~_~g 430 320 170 50 80 50 380 max. 21.'1 850 990 1200 1570 1950 2010 1920 __ 1.17_70__ . 1320 8.'i0 I:~O 1340 --- -- -_._.. ".-._---,. --- -_.- ____ o__ o,. - -- --_._- .. -- --_._._---_._- -- - ----n 104 104 104 104 104 104 104 i 104 104 103 97 77 21 104 x 188.79 446.54 ;,54.23 709.42 853.17 954.72 98G.83 ı963.20 891.92 798.IG 580.fi2 3(;0.97 94.29 693.86 Sx 2.27 13.97 1'i.Hıi 19.94 24.85 28.2G 29.65 29.25 28.42 28.24 26.66 21.93 12.92 18.38 Genel %V 12.30 31.90 29.20 28.70 29.70 30.20 30.60 31.00 32 .~10 35.90 4;).20
i
;)1.50 (i2.80 27.00 min. 119 210 290 370 440 500 470 400 280 170 50 70 ;)0 380 max. 220 860 11:)0 1570 20000 2090 2030 2010 1920 1770 1320 1910 2fiO 1340Tablo 3. Koyunlarda 'I'aşa Göre Lakıasyon Süresi ve Laklasyonun Çeşitli Dönemlerinde
Günlük Sül Verimi ile ilgili İstatistik Değerler.
35 804.29 33.28 24.50 460 1340 9 102.22 20.94 61.40 :;0 250 25 428.40 40.12 46.80 70 870 33 675.46 4G.83 39.80 2GO i1320 35 923.71 .')0.73 32.50 420 1770 35 1046.86 51.14 28.90 500 1920 35 i138.8G 55. :>4 28.80 550 [2010 Güıılük Süt Verimi (g) 35 1181.14 56.GI 28.40 590 2030 35 1135.71 50.85 26.50 610 1950 35 983.43 39.96 24.00 630 IS70 Lak. Siire;; Cı. 15. i 30. rj. 60.' 75. 90. 10:)
i
120. 1:)0. 180.i
210 Lak Gün) Gün Gün Gün i Gün Gün Gün Gün Gün Gün Güıı Gün Gün Gün Boyunca _.~-_.-- __ • 1 • o_'.~. __ • , '. ".'" •_' •__•• _ 33 33 33 33 33 33 33 33 33 33 31 21 5 33 185.00396.97485.15612.73730.30806.97834.54 823.03760.91 G77.27 490.97 313 III 64.00601.00 4.iO 17 .82 18.54 n.82 28.35 30.65 32 . 76 36. 18 38.83 41 .90 43.60 30.80 26.08 21. 85 12.70 25.80 21. 90 21. 40 22.30 21. 80 22.50 25.30 29.30 35.50 45.00 45.00 40.70 20.90 133 250 310 370 440 500 470 140 280 210i
50 100 50i
380max. _~~ ~.<> :_~O__ ~ ...~~ ~~ '3~0 1200__
i~!~.___
.~i..~ 9~_0 5~~__ ~ __ . 840 _36 36 36 36 36 36 33 26 7 36 830.83 914.17 937.50 920.83 861.40 786.S7 570.GO 331.23 IOS.71 671.64
I
44.50 45.08 12.68 42.92 44.59 '15.15 13.38 37..~2 2G.62 29.14 .32.10 r.29GO 27.30 28.00 31.10 34.00 43.70 57.20 Ui.GO 2G.00I
:,10 .)90 520 430 320 170 50i
80 :;0 380 2000 2090 1970 1820 1560 1340 1200 910 260 1280 ... . __". -1--- . ... o __ _ •••• _ n %\7 ınin. Sx Yaş Grubu i 3G 3G 36 36 3 Yaşlı ,~x 18~:~~ 4~~:~~51~:;~
G~~:~i I %V 12.80 35.iO 32.40 3i.60 miıı. 119 210 290 400____ !_:~ax~.-
2:~ :~O_11:~--ıI5:: ix 192.8650114 631.1111117.14 4-5 Sx 3.67 24.9227.r, 33.0G L Yaşlı 'X,Vı
i1.20 29.40 2550: 2390 miıı. 129 290 390 155o max. 219 850 990 1200 /2 YaşlıMORKARAMAN KOYUNLARıNıN ERZURUM'DA ... 121
Tablo 4 ve 5'de verilen değerlere göre ortalama laktasyon süt
verimi genelde i32.9 kg, tek doğuran koyunlarda 128.4 kg, ikiz
doğu-ran koyunlarda 144.9 kg, 2 yaşlı koyunlarda 113.0 kg, 3 yaşlı
koyun-larda 128.2 kg, 4-5 yaşlı koyunkoyun-larda 156.4 kg.dır. Laktasyonunçcşitli
dönemlerinde toplam süt verimi 30., 45., 60., 75., 90., i05., 120., 150.
ve ıso. güne kadar sırası ile genelde 16.7,28.4,42.0,56,6, 71.2,85.1,
97.7,117.6,129.2 ve 132.9 kg olurken tek doğuran koyunlarda 16.2,
27.6,40.6,54.5,68.4,71.8,93,9. 113.1,124.7 ve 128.4 kg, ikiz doğuran
koyunlarda ise 18.0, 30.8, 45.9, 62.2, 78.7, 94.2, 108.2, 129.6, 141.5
ve 144.9 kg olmuştur. Aynı değerler 2 yaşlı koyunlarda 14.6, 24.7,
36.2,48.6,61.0, 72.9,83.7, 100.6, i10.3 ve i13.0 kg, 3 yaşlı
koyun-larda 16.3,27.8,40.9,54.8,68.7,82.1,94.3, 113.5, 124.8 ve 128.2
kg, 4-5 yaşlı koyunlarda ise 19.0, 32.6, 48.6, 65.9, 83.3, 99.7, 114.6,
137.7, 151.7 ve 156.4 kg.dır.
Tartışma ve Sonuç
Kuzu verimi: Kuzu verimi, koyun yetiştiriciliğinde çok önemli bir
özelliktir. Bir koyunun yıllık kuzu verimi, bir batında doğan kuzu
sayısı ilc kuzulama aralığına bağlıdır. Bu nedenle koyunculukta ikiz
doğurma oranının arttırılması yanında bir yılda birden fazla
kuzula-ma imkanının sağlanmasına çalışılmaktadır. Koyunlarda ikiz
doğur-ma özelliği diğer özelliklerde olduğu gibı ırkıara göre, hatta bir ırkın
çeşitli tiplerinde ve sürülerinde farklılıklar gösterir. i kiz doğurma
özelliğinin genetik sınırlar içinde ortaya çıkabilmesi bakım ve besleme
gibi çevre faktörleri ile yakından ilgilidir.
Araştırmada ikiz doğurma oranı ve bil' doğuma düşen kuzu
sayısı koyunların yaşı ile birlikte artmış ve en yüksek 4-5 yaş grubunda
olmuştur. ikiz doğurma yönünden 4-5 yaşlılar 2 ve 3 yaşlılardan
%
33.i ve i3.i,3 yaşlılar 2 yaşlılardan
%
i9.0 daha yüksek olurken,bir doğuma düşen kuzu sayısı yönünden 4-5 yaşlılar, 2 ve 3 yaşlılardan
0.34 ve 0.15, 3 yaşlılar 2 yaşlılardan O.i9 daha yüksek olmuştur.
Bu çalışmada :\forkaraman koyunlar için elde edilen ikiz
doğur-ma oranı (% 26.7) ve bir doğudoğur-ma düşen ortaladoğur-ma kuzu sayısı (1.27),
Akç'apınar ve ark. (2)'nin, Morkaramanlar (% 28.0 ve 1.28) ve
Ak-karamanlar (% 27.0 ve 1.30) için bildirdikleri ve Odabaşıoğlu (6)
nun Markaramanlar (% 26.5 ve 1.26) ve Akkaramanlar (% 26.8 ve
1.27) için bildirdiği değerlerle benzerlik göstermektedir. Yerli
koyun-larımız üzerinde yapılan çalışmalarda bir doğuma ortalama kuzu
üzc-Tablo 4. Koyunlarda Kuzulama Tipine Göre Laktasyonun Çeşitli Dönemlerinde Toplam Süt Verimine ilişkin İstatistik Değerler Kuzubm" Tipi (;nılııı n x sx Tck lJo~lıran ~;IY Jlıin. rnax. n x sx ikiz Unğuraıı (i ()y Ilıiıı. ınax. rı x sx CI'"nd (:'ov min. max.
Laktasyonun Çeşitli Dönemlerinde Toplam Süt Verinıi (kg)
30 .1:, fiO 7~ 90 105 \ 120
i
ıso IHO Lak.Günlük Günlük Günlük Günlük Giinliik Günllık Günlük Giinlük Günlük Boyunca
--_ ••••-.- .•_- _.-- --- - ----_.- -_.' -_.-- ••• --- ---- -- _. __ ,o 76 ıG 76 7r, 7r, 76. 76 ıG 7G 76 16.:14 27 .~G 40.62 ~4.46 GB.42 BI. 73 93.88 113.14 124.7'2 128.45 0.48 0.82 1.19 I.S7 ı.!13 '2.211 2.(iO 3.27 3.90 4.20 2G.00 '2S.70 2S.50 '2:i.IO 24.GO 24.'20 '24. 10 '2~.20 27 .30 2H ..~0 '). 2~, iS. 32 22.38 :10. iO :~ll.20 4.~. 30 49. G:, ~,i.H i ~,1. 8 i S 1.8 i 34.7', 61.52 92.20 In.6S 1~1.08 176.42 ı97.9~, 229.90246.70249.32
-1-28----28---;--
--W-~Il~- --~LL,1-1----;;-- -i8--.-
-28~--~
ILL.U'2 30.82 4:i,86 fı22.~ ıll. 10 .l4._3 10H.lll 129.,7 141.:,0 144.92 i. i7 i. !l4 '2 . 87 3 93 'ı . 04 6 _i3 7 . i7 'l. 08 iO. :ı8 iı.21 34.3033,3033.1033.4033.9034.40 :F,.IO 37.10 39.GO 40.90 8.82 1:'.6:, '23.90 32.'2'2 39.3~, 'H.'JB 48.65 '~9.97 49.97 49.97 '29.6~ıi
48.5:, 71.2'2 101.011 131.38 160.8~ı 188.52 '23'LBH 267.42 '280.92104--- -i04- - 104 104 104--](i4
-1104
104 104 -ıo:ı
-lG. 7'2 28.44 -12.03 56 ',G 71. i9 B'>. 10, 97, 73 i 17 _S6 129.23 132.88
0.48 O.80 i ,i8 i. S8 i. 99 2.3') i '2.76 3.4 7 -1.07 -1.32
29. lO 2G.GO 2H.60 '28.60 '211.60 28.60 28.80 30. Lo 32.10 33.20
8.82 15.32 n.3H 30.10 38.20 44.98 48.6S 49.9749.9749.97
Tahlo .',. l':o)'lınJ:-ırcla Yaşa Göre Laktas)'onuıı <,:eşiıli Dönemlerinde Toplam Sül V,~riıııine ilişkin İstatistik Değnın 33 113.00 5.70 29.00 '11.81 li3.78 Lak. Boyıilla 3G 12B.24 (i.9.'i :,2.50 49.97 249.32 3') ]"IG.43 i.BO 29.:-,0 i9.S2 280.92 3-:ı 151.71 7.23 28.20 79.52 2G7.42 G~~~Ü~
IGi:~~i~~
33 33 100.G3 110.28 4.31 5 32 24.60 27.iO :,1.81 .'11.81 ı41. '15 lIi(i. :)0 3'> 137.71 6.14 26.40 i5.80 234.B8 33 83.72 3.14 21.'i0 19.(j', i 1".80 3', ı14.)5 4.91 2:).50 G'I.60 188.52 120 Günlük 33 72. B7 2.62 20.GO 45.30 99.B2 33 GO.99 2.1'1 20.:W 38.20 83.32 3', B3.33 3.',,-, 2:-•. 'lO ',O.B2 131.3IJ 90 LO) Gıinliik Günllik 35 (i5.93 2.ili 24.70 4228 101.08 36 36 36 3G 36 36 '14.79 G8.72 B2.09 94.29 113.50 124. B2 2.74 3.32 3. 8!J 1.47',. Ij3 G. 5IJ 2~J.90 28.90 2B 40 28.40 29.70 3ı.GO 32.22 39.35 H.9B 4B.65 49.97 49.97 _1_2_2_6~. i~~ __li6~4=J~97.~'i . 229_9~24~~0 3'ii
!J9.72 '~~!L i 2".:)0i
'i8.iO IGOW, i 3G 40.90 2.12 31.00 23.90 92.20 35 48. G.1 1. 99 24.30 32.90 71.2'2 3G 27.81 1.47 31.70 15.(jS 61 ;'2 35 32. (iO 1. 35 24. :-,0 21.28 411..'i:, 35 19.03 0.82 25.40 i 1.90 29.G',Laktasyonun <,:qitli Dönemlerinde Toplam Süı V •.•.iIIIi (kg)
3G Ilj27 O.1l9 32.iO 8.82 34 7.', 30 4:-,
i
liOi
iS Günhık Gıınlıık C;iııılıık Günlük ---:n----33--- -;;-
133-14 . (i', 24 . Tl 3G . '2', 48 . Sf) O Sj O. 'lO 1. 30 1. i22 i .GO 20. ~)O '20. (iO 20.30
9.25 1".32 22. 311 30. iO 22.00 3:). '18 ''o.i8 bIi. 90 n,~\. ınax. n x max. ınin. sx ınax. ınin. (Xı'" ii X sx '2 Yaşlı :3 Yaşlı Ya~ Grııh"
]24 H. AKÇAPINAR-İ. AYDlN-R. KADAK
rinde yapılan bir çalışmada (3) Akkaramanlarda, F ı'lerde ve MG
ı'-lerde 2 yaşlılarda ı.ı0, 1.07 ve 1.07, 3 yaşlılarda 1.09, 1.12 ve 1.25
bulunmuştur. Merinos x Morkararnan meleziemesi üzerinde yapılan
bir çalışmada (5) 2, 3 ve 4 yaşlı Morkaramanlarda bir doğuma düşen kuzu sayısı 1.00, 1.02 ve 1.05, Fı'lerde aynı yaş sırası ile 1.03, 1.13
ve 1.25, YIGı'lerdc ise aynı sıra ile 1.02, 1.13 ve 1.31 olmuştur. Bir
çalışmada (7), Sakız ve İmrozlarda bir doğurnadüşen ortalama kuzu sayısı 2.27 ve i.20 bulunurken, diğer bır çalışmada (17) İmrozlarda bu değer 1.27 olarak elde edilmiş ve her iki çalışmada da kuzu verimi-nin ergin yaşa kadar arttığı tesbit edilmiştir. Bir çalışmada (16) Kon-ya Merinoslarında ayni değer i.14 olarak bulunurken, başka bir
ça-laışmada (I) ise Konya ve Karacabey Merinoslarında 1.35 ve 1.39
olarak bulunmuş ve iki çalışmada da kuzu veriminin ergin yaşa kadar arttığı görülmüştür. Bu araştır mada Morkaramanlar için elde edilen kuzu verimi, yerli ırklarımızdan Sakız (7) ve Merinoslar (I, 16) için bildirilen değerlerden düşük, İmraz (16) ve Merinos'a Gı melezieri
(3,5) için bildirilen değerlerle yakınlık göstermekte, İvesi (15),
Mor-karaman, Akkaraman ve bunların ::Vferinos ile elde edilen Fı melezIeri (3,5) için bildiı ilen değerlerden yüksektir.
Süt verimi: Koyunların laktasyon süreleri ve laktasyonun çeşitli dönemlerindeki günlük ve toplam süt verimleri koyunların kuzulama tipi ve yaşlarına göre farklılıklar göstermektedir.
Araştırmada, ortalama lakstasyon süresi yönünden, tek doğuran koyunlar ikiz doğuranlardan 382 gün daha yüksek değer gösterirken,
4-5 yaşlı koyu nlar 2 ve 3 yaşlı koyunlardan 7.86 ve 4.55 gün, 3yaşlı
koyunlar da 2 yaşlılardan 3.31 gün daha yüksek olmuştur. Burdan
da laktasyon süresine ikiz doğurmanın etkili olmadığı, ancak koyunun yaşının etkili olduğu ve bu etkinin yaşla birlikte arttığı anlaşılmak-tadır.
Ortalama günlük süt verimi yönünden tek doğuran koyunlarla
ikiz doğuran koyunlar arasındaki fark laktasyonun başlarında düşük iken laktasyon ilerledikçe yükselmiş ve bir noktadan sonra azalmaya
başlamış ve giderek düşmüştür. Nitekim laktasyonun 5. gününde
aradaki fark ikizler lehine 39.5 g iken gidCTek artmış ve laktasyonun
7.5. gününde 17:').4 g'a çıkmış, ondan sonra azalarak laktasyonun
sonlarında ortadan kalmıştır. Ortalama günlük süt verimine, aynı
şekilde koyunun yaşı da etkili olmuştur. Nitekim laktasyonun 5. gü-nünde 4-5 yaşlı koyunlar 2 ve 3 yaşlı koyunlardan i04.1 ve 62.2 g, 3 yaşlı koyunlar 2 yaşlı koyunlardan 41.9 g daha yüksek günlük süt
MORKARAMAN KOYUNLARıNıN ERZURUM'DA ... 125
verımı gösterirken, laktasyon ilerledikçe bu farklar yükselmiş ve
lak-{asyonun 75. gününde aynı sıra ile 346.6, 243.6 ve 103.0 g'a çıkmış,
ondan sonra giderek azalmıştır. Buradan da ortalama günlük süt
ve-riminin koyunların kuzulama tipinden ve yaşından etkilendiği, bu
etkinin ikiz doğuran ve yaşı fazla olan koyunlar lehim' olduğu ve
meydana g'clen farklılıkların, ortalama günlük süt veriminin en yüksek
olduğu laktasyonun 75. gününde en yüksek olarak kendini gösterdiğı
anlaşılmaktadır.
Laktasyon süt verımi yönünden tr:k doğuran koyunlar ikiz
doğu-ranlardan 16.47 kg daha yüksek olurken, 4-5 yaşlı koyunlar 2 ve 3
yaşlı koyunlardan 43.4- ve 28.19 kg, 3 yaşlı koyunlar 2 yaşlı
koyun-lardan 15.24 kg daha yüksek olmuştur. Laktasyonun çeşidi
dönem-lerinde süt verim düzeyi, gerek kuzunun süt emme döneminde
eme-ce.~i süt miktarı yönünden, gerekse yetiştiricilerin süt veriminelen
yararlanabilmeleri yönünden önem taşımaktadır. Bunun için
elde-meli süt verimi lıesaplanmış ve laktasyonun bütün dönemlerinde ikiz
doğuranlar tek doğuranlardan, 4-5 yaşlılar 2 ve 3 yaşlılardan, 3
yaşlı-lar da 2 yaşlıyaşlı-lardan daha yüksek değerlere sahip olduğu görülmüştür.
Bu çalışmada Morkararnan koyunları için elde edilen laktasyon
süresi değeri (188.79 gün), Özcan (7) Sakız ırkı için, Yalçın ve ark.
(I 7)'nın İ mroz ırkı için ve Yalçın ve Aktaş (15)'ın İ vesi ırkı için
bul-duğu değerlerle (180.2, 187.2 ve 185.0 gün) benzerlik gösterirken,
Sönmez (I O) Kıvırcık ırkı için, Sönmez ve Alpbaz (12) ın Kıvırcık,
Texel x Kıvırcık melezi Fı ve Gı'ler için, Sönmez ve Alpbaz (ll)'ın
İmroz ırkı için bildirdikleri değerlr:rden (139.7, 173.0, 148.8, 129.0,
168.6 gün) yüksek, Sıdal (9)'ın halk elinde yetiştirilen İvesi koyunları
için bildirdiği değerlerden (200, 208 gün) daha düşük olmuştur.
Ak-çapınar ve ark (2) ve Odabaşıoğlu'nun (6) Morkararnan ırkı için
bil-dirdikleri laktasyon süresi değerleri (143.8 ve 167.2 gün), bu
çalış-mada Morkaramanlar için elde edilen değerlerden düşüktür.
Bu çalışmada Morkararnan koyunları için elde edilen ortalama
laktasyon süt verimi (132.88 kg), Sönmez (1O)'in Kıvırcıklar için,
Sönmez ve Alpbaz (12)'ın Kıvırcık, Texd x Kıvırcık melezi Fı ve
Gı'ler için, Özcan (7)'ın İmroz ırkı için, Sönmez ve Alpbaz (ll)'ın
İmroz ırkı için, Yalçın ve Aktaş (15)'ın İvcsi ırkı için, Sönmez ve
Türk-mut (13)'un Dağlıç ve İ vesi ırkıarı içi n bildirdikleri değerlerden (62.70,
50.78,32.34,27.15,53.60,94.80, 125.00,60.10 ve 120.20 kg) yühek,
Sönmez (IO)'in Ostfriz x Kıvırcık melezi Fı ve Gı genotipleri için,
(157.4-126 H. AKÇAPINAR-İ. AYDIN-R. KADAK
ve 196.4 litre ve 187.2 kg) düşük olurken, Sıdal (9) ve Odabaşıoğlu'nun İvesi ırkı için bildirdiği değerlerle (I 36. i ve i 40.0 kg-) yakınlık
göster-mektedir. Akçapınar ve ark (2) ve Odabaşıoğlu (6) tarafindan
Mor-karaman ırkı için bildirilen laktasyon süt verimi değerleri (77.6 ve
92.0 kg) bu çalışmada Morkaramanlar için elde edilen değerlerden
düşüktür.
Araştırmadan elde edilen veriler ilc Morkaraman ırkı halk
sürü-lerinde koyunların yıllık kuzu ve süt verimi kabiliyetine ilişkin önemli
sonuçlar ortaya çıkarılmıştır.
Morkaraman ırkı koyunlar yetersiz bakım ve besleme ve kötü
çevre şartlarında bile yetiştiriciye önemli derecede gelir imkanı ver- .i,
mektedir. Diğer taraftan bakım ve besleme şartlarının biraz
düzeltil-mesi ile yetiştiricinin bu koyunlardan elde edeceği gelirin daha da
yükselebileceği anlaşılmaktadır. Bu ırkın, ekonomik özellikler
yönün-den gelişmiş ırklarla ıslahı ve şartların entansif hale getirilmesi ilc
bölge koyunculuğunun çok daha verimli hale gelebileceği
anlaşıl-maktadır.
Doğu Anadolu Bölgesi'nde çok yoğun olarak yetiştirilen
Mor-karaman ırkı içinde, yetiştirme ve çevre şartlarına bağlı olarak verim
özellikleri yönünden genetik yapısı yüksek yerel tipierin mevcut
ol-duğu anlaşılmaktadır. Verimler yönünden özeııikle süt verimi
yönün-den üstünlük gösteren bu tip koyunların ortaya konması ve bunların
hem ıslalıı hem de çoğaltılarak yaygınlaştırılmasının bölge
kOYUll-culuğu yönünden yararlı olacağı görülmektedir.
Literatür
1- Akçapınar, H. (ı 974): /Le de Fımıce x Türk Meıiıınsu Me/e;;!emesi Ile Kaliteli Kesim Ku.
zu/aTl Elde Flıııe Imkfi/llan. Lalaharı Zooı.Araşı.Ensl. Yayınları: 37, Ankara.
2- Akçapınar, H., Kadak, R. ve Odabaşıoğlu, F. (1982): Moıkaraman ı'e Kangal.
Akkaraman Ko.vıı/llamıııı Döl Verimi De Siil Verimi U;:erinde Kar~ıla~/ırmalı Ara~tırmalar.
A.O. Veı.fak.Oerg. 29 (3-4): 379-391. i
3- Düzgiineş, O. ve Pekel, E. (ı 9(8): Oıta Anadoln Ş"rılamıda Çe~iıli Meıinos x Akk,trll'
mnn Me/e:lerinin Ver;m/e ll~ili ü':elli/:lcri U;:erind" Muka)'eseli Arn~lırma/ar. A.C. Zir. Fak.
Yayınları: 312. Ankara.
4- Haring, F. (ı (75): Srlı"r~lI!lıl. \'criag Eııgcn Clmcr Sllltgart.
5- Müftüoğlu, Ş.(ı (74): Mer;/los x Moıkaraman Me/e;;!erini,ı Önem'i Ver;m Özellik/eı; U;:e.
rinde Ara~tıTllıalar. Lalaharı Zooı.AraşI.Ensı. Yayırıbrı: 35, Ankara.
6- Odabaşıoğlu, F. (1983): .Hoıkarammı, Akkaraman ve hesi Koy,m/am"" Sic' Veri",i Özel'
liklerinin Kar~lla~/ırılması. Doktora Tezi, F.O. Sağ.BiI.Enst.!vliıd., Elazığ'. (Basılına. mışıır).
MORKARAMAN KOYUNLARıNıN ERZURUM'DA ... 127
7- Özcan, H. (19G5): ÇeşTlle(Sak1~) ve lillro;; Koyuıılarında Beden raPlsl, Süt ve ravru
Verim-Ini. rapa,tjl Karak/erleri ı'e Bıııılamı Di,ger lvlemleketlerdeki Siit Kapııılarz lle :\fukayescsi ve Bi//ıassa Sii/çiiliik nııiinden Islfıııı Tedebirleri .A.Ü.Vet.Fak.Y~vınl;ırı: i 77, Anbr~.
rı Schön, L. (1971): Handelklasscıı .Iiir Schalfleisc/ı. iI, [ı 325 dcs A iD Bad Godc>b:'rg
Uvlitteilungshlatt dcr AlD '\r. 325).
9- Sı dal, ş. (ı 972): Ga;;ian/ejJ Bölgesind'. Halk Eliilde re/iı/irilen lve.<! Ko)'unlarllll1l Çqi/li Verim Ö::elliklen lherinde Araş/ırıııalar. Lalalıan Zoot.Araşt.Enst.'I'a\'ınları: 30, Ankara.
iO- Sönmez, R. (1973): O.<tfi;;.\' I(mmk Melcz/eriııde Verim Ö.:ellikleri (}zni/ıdc Bir
Araşlır-Illa. TÜBİTAK VI-IAG-51 LI' !\o.llI Projenin Kesin Raporlı. İzmir.
11- Sönmez, R. ve Alpbaz, A.G. (1975): l'v1eleZ/emeve Seleksi)'an rolıılle ılliro:::KO)'Ulılarmlll
/sIlihi V;;crinde Bir Araş/ırma. TÜ13İTAK- V. Bilim Kongrcsi. Ankara.
12- Sönmez, R. ve Alpbaz, A.G. (197G): K,,;ımk Ko)'llıılalıll111 Tn'cile Melez/cıııe 1'0111lle
Islfım lmkfınlan, TÜBİTAK VHAG-5! jH !\o.lu Projenin Kesin Raporu. İzmir.
13.- Sönmez, R. ve Türkmut, L. (1978): lve.ıi x Dağlı( Melederiııiıı Veriliiii Ilgili Ö~ellikleri
Uzeriııc Araflırmalar. TÜBITAK. 13AKKA ünitcsinin 7 No.lu Projesinin Kesin
Rapo-ru. ızmir.
14- Vanlı, Y. (i97(i) : Alaltirk Cııivcrsi"'si ,\1orkaramml Sı/rüsünde Yapai!ı ı'e Süt Verimi
Ü::el-liklerinin Feno/ipik ,'c Geneıik Paramelre Tahminleri. Ata. Üni\'. Ziraat Derg., 7, 93-117.
15- Yalçın, B.C. ve Aktaş, G. (1969): Ergiıı lı'esi ve Akkaraman Koyuıılarınm Koll)'a Ereğlisi
Şarılarında Peıjonnall.llarz. Lalalıan Zoot.Araşı.Enst.Derg., 9(3-4): 1-14.
IG- Yalçın, B.C., Müftüoğlu, Ş. ve Yurtçu, B. (1972): /(on)'a Merinaslarmda Önemli
Verim O::ellikleriııin Seleksi)'onla Gdişıirilme Imkanları. i. Çeşitli Özellikler Bakımındaıı Per-formans Seviyeleri, A.Ü.Vct.Fak.Derg., 19, (1-2): 227-255.
17- Yalçın, B.C., Özcan, H., Evrim, M. ve Altınel, A. (1980): lmro;: /(o)'un Irkmın
ran-Enlansif Koşul/mdaki Verim Performansı. ILDöl Verimi, Süı Verimi ve Yapağı
Özellik-leri. 1.0. VeI.Fak.De.rg .• G (1-2): 11-21.
