• Sonuç bulunamadı

Başlık: 1691 tarihli Cizye defterine göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman kazalarıYazar(lar):KOÇAK, Zülfiye Sayı: 41 Sayfa: 191-218 DOI: 10.1501/OTAM_0000000722 Yayın Tarihi: 2017 PDF

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Başlık: 1691 tarihli Cizye defterine göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman kazalarıYazar(lar):KOÇAK, Zülfiye Sayı: 41 Sayfa: 191-218 DOI: 10.1501/OTAM_0000000722 Yayın Tarihi: 2017 PDF"

Copied!
28
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

1691 Tarihli Cizye Defterine Göre Pertek,

Mazgirt, Çemiûgezek ve Saøman KazalarÖ

Pertek, Mazgird, Çemiûgezek and Saøman Districts

According to the 1691 Jizya Inventory

Zülfiye KOÇAK* Özet

OsmanlÖ tarihi incelemelerinin temel baûvuru kaynaklarÖnÖ arûiv belgeleri oluûturmaktadÖr. Birinci el kaynaklardan olan arûiv belgeleri, geçmiûin günümüze aktarÖlmasÖnda köprü vazifesi üstlendiklerinden oldukça önem taûÖmaktadÖrlar. Bu belgeler arasÖnda yer alan cizye defterleri de insan, zaman ve mekân unsurlarÖnÖ bir arada barÖndÖrdÖklarÖndan OsmanlÖ tarihi araûtÖrmalarÖnÖn vazgeçilmezleri arasÖndadÖrlar.

Bu çalÖûmada H.1102/M.1691yÖlÖnda tutulan Diyarbekir Eyaleti’ne tabi Pertek, Mazgirt, Çemiûgezek ve Saøman kazalarÖna ait cizye defterinin tanÖtÖmÖ ve deøerlendirmesi yapÖlmÖûtÖr. Defter, adÖ geçen kazalarda gayrimüslim nüfusun ikamet ettiøi mahalleleri ve köyleri göstermekte, bu coørafyada yaûayan insanlarÖn fiziksel özellikleri ve meslekleri hakkÖnda bilgiler içermektedir. Bu baølamda defterdeki bilgiler dikkatlice incelenmiû adÖ geçen kazalarÖn o dönemki sosyo-ekonomik ve demografik dinamikleri açÖøa çÖkarÖlmaya çalÖûÖlarak bu bilgilerin hangi tür çalÖûmalarda kullanÖlabileceøine dair öneriler sunulmuûtur.

Anahtar Kelimeler: OsmanlÖ, Diyarbekir Vilayeti, Cizye, Gayrimüslim, Nüfus.

Abstract

The archival documents are the main sources for the investigation of the Ottoman history. These sources are very important as they are functioning like a bridge, conveying the past into present. In examining the Ottoman history, Jizya inventories are of great importance as these documents contain aspects relating to the people, places and time. 

* Yrd. Doç. Dr., Bitlis Eren Üniversitesi , Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-mail: zkocak@beu.edu.tr

(2)

This particular study focuses on the Jizya inventory of 1691 relating to Pertek, Mazgirt, Cemisgezek and Sagman districts of Diyarbekir Province. Jizya inventories relating to above mentioned districts, provides detailed information about the villages and quarters which accommodated the non-Muslim population and it reveals important hints regarding the physical appearances and occupations of these people at the time. In this sense, these specific documents are well-scrutinized in order to reveal the socio-economic and demographic dynamics of the aforementioned districts and suggestions are made about how info in these specific documents can be used in further studies.

Key Words: Ottoman, Diyarbekir Province, Jizya Inventory (Poll-Tax Account Book), Nonmuslim, Population

Giriû

Cizye “kâfi gelmek; karûÖlÖøÖnÖ vermek, ödemek” manasÖndaki ceza mastarÖndan türemiû bir isim olup1, ùslam devletlerinde zimmî hukuku kapsamÖnda gayrimüslim halktan toplanan vergiyi ifade etmektedir.2ùslam hukukunda gayrimüslimlere tanÖnan çeûitli haklara karûÖlÖk, onlardan yÖllÖk olarak kiûi baûÖna belirli miktarlarda “cizye” adÖnda bir vergi vermeleri istenmiûtir.3 ùslam devletlerinde uygulanan cizye vergisi, hem teorik hem de uygulama alanlarÖnda uzun bir ilerlemenin ardÖndan son ûeklini almÖûtÖr.4

ùslam devletlerindeki cizye uygulamasÖ Hz. Muhammed dönemine kadar gitmektedir. MüslümanlarÖn Medine’ye göç etmelerinden sonra, ùslam hukukunun gayrimüslimler ile ilgili hükümleri ortaya çÖkmaya baûladÖ. Hz. Muhammed’in, Hayber Yahudileri, Fadek ve Vadi’lu’l-Kura Yahudileriyle yaptÖøÖ anlaûmalar bu hükümlerin temeli olarak kabul edilmektedir. AdÖ geçen anlaûmalarÖn ardÖndan, Bahreyn seferi sonunda Yahudi ve Hristiyan kabileleriyle yapÖlan anlaûmalar kapsamÖnda ilk kez cizye vergisi alÖnmaya baûlanmÖû ve Tebük seferi sonrasÖnda bu uygulama devam ettirilmiûtir.5 Cizye vergisinin ûekil ve miktarlarÖnÖn Hz. Ömer zamanÖnda düzenlendiøi ifade edilmektedir. Buna göre cizye saølÖk açÖsÖndan herhangi bir özrü olmayan, 14-75 yaû aralÖøÖnda, üretime katÖlan gayrimüslim erkekten alÖnan baû vergisidir. Mükelleflerin maddi 

1 Mehmet Erkal, “Cizye”, DøA, C. VIII, s. 42.

2 Oktay Özel, “AvarÖz ve Cizye Defterleri”, OsmanlÖ Devleti’nde Bilgi ve østatistik, Ankara

2001, s. 35.

3 Bilal EryÖlmaz, OsmanlÖ Devleti’nde Gayrimüslim TebaanÖn Yönetimi, Risale Yay., østanbul 1996, s. 23.

4 Boris Christof Nedkoff, “OsmanlÖ ùmparatorluøu’nda Cizye ”, Belleten, VIII/32

(1944), s. 615.

5 Hüseyin G. YurdaydÖn, “øslâm Devletlerinde Müslüman OlmayanlarÖn Durumu” Ankara Üniversitesi ølahiyat Fakültesi Dergisi, 27/1, Ankara 1986, s. 97-98.

(3)

durumuna göre üç ayrÖ sÖnÖf; â‘lâ (yüksek gelire sahip), evsât (orta gelire sahip), ednâ (düûük gelire sahip) üzerinden toplanmaktaydÖ. Bu sÖnÖflarÖn ödemesi gereken miktarlar sÖrasÖyla: gümüû olarak 48, 24 ve 12 dirhem, altÖn olarak 4, 2 ve 1 dinar idi.6 Âma, felçli, yaûlÖ, çalÖûmaktan aciz ve yoksul kimseler, cizye vermekle yükümlü deøillerdi. Cizye her zaman nakdî olarak alÖnmamÖûtÖr. Bazen aynî, bazen de bir hizmet karûÖlÖøÖ sayÖlmÖûtÖr. Tahsil ûekli ve zamanÖ uygulayan devletlere göre deøiûiklik göstermiûtir.7

Günümüzde cizye konusunda yapÖlan çeûitli çalÖûmalar olmakla beraber8 cizye defterleri konusundakiler sÖnÖrlÖdÖr.9 Machiel Kiel10, Bruce W. Mc. Gowman11, Daniel Gofman12, Linda Darling13, R.C. Jennings14, Boris Christof 

6 Nedkoff, a.g.m., s. 608-609; Erkal, a.g.m., s. 44; C. H. Becker, a.g.m., s. 200. 7 Erkal, a.g.m., s. 43-44.

8 Ömer Lütfi Barkan, “894 (1488-1489) YÖlÖ Cizyenin TaksimatÖna Ait Muhasebe BilançolarÖ”, Belgeler, I/I (1964), s. 1-117; Yavuz Ercan, “OsmanlÖ ømparatorlu÷u’nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Do÷urdu÷u Sosyal Sonuçlar”, Belleten, LV/213 (1991) s. 371-391; Özel, a.g.m., s. 35-50; Erkal, a.g.m., s. 42-45; Halil ønalcÖk, “OsmanlÖlar’da Cizye”, DøA, VIII, østanbul 1993, s. 45-48; Becker, a.g.m., s. 199-201. 9 øbrahim Özcoúar- Hüseyin Haúimi Güneú, “OsmanlÖ Devleti’nde Cizye ve 19. YüzyÖla Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sanca÷Ö’nÖn Cizye Defteri (Cizye Defter NumarasÖ: 375)”, Elektronik

Sosyal Bilimler Dergisi, KÖú-2006, 5/15, s. 159-179; Recep Dündar, Mesut AydÖn,“3924 Nolu

Cizye Defterine Göre KÖbrÖs Eyaleti Baf ve Kukla KazalarÖnda Gayrimüslimler (H.1061/M.1650-51)”, Türklük Bilimi AraútÖrmalarÖ, SayÖ: 31, Ni÷de 2012, s. 77-98; Mehmet Salih Erpolat, “Cizye Defterlerinin Sosyal ve øktisadî Tarih AraútÖrmalarÖ AçÖsÖndan Önemi: DiyarbakÖr Örne÷i”, Sosyal Bilimler AraûtÖrma Dergisi (SBArD), SayÖ: 4, Eylül 2004, s. 189-204; Do÷an Yörük, “1843 Tarihli Cizye Defteri’ne Göre Aksaray KazasÖ’ndaki Gayrimüslimler”,

Türk DünyasÖ AraútÖrmalarÖ, S.170, østanbul 2007, s. 143-160; Do÷an Yörük, “H.1259/ M.1843

Tarihli Cizye Defterlerine Göre Kayseri’de Rum ve Ermeniler”, Turkish Studies, Volume 8/11 Fall 2013, p. 439-466; Recep Dündar, “H.1053/M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin TanÖtÖmÖ ve De÷erlendirilmesi.” History Studies, no. 4 (November 2012), s. 125-146.

10 Machiel KÖel, “Rremarks on the Administration of the Poll Tax (Cizye) in the Ottoman Balkans and The Value of Poll Tax Registers (Cizye Defterleri) for Demographic Research”, Etudes Balkaniques, 1990/4, s. 70-104; Machiel KÖel “Anatolia Transplented Patterns of Demographic Religious and Ethnic Changes in The District of Tozlu (N. E. Bulgaria) 1479-1873”, Anatolica XVII, 1991, s. 1-27; Machiel KÖel, “Hrazgrad Hezargrad Razgrad The Vicissitudes of Turkish Town in Bulgaria”, Turcica, (1991), s. 21-23.

11 Bruce W. Mc. Gowan, Economic Life in Ottoman Europe Taxation Tradeand Struggle for

Land 1600-1800, Cambridge 1981.

12 Daniel Gofman, “The Maktu System and the Jewich Community of Sixteenth Century Safed: A Study of Two Documentsfrom of the Ottoman Archives”, OsmanlÖ

AraûtÖrmalarÖ, III, 1982, s. 81-90.

13 Linda DarlÖng, Revenue Raisingand Legitimacy Tax Collection and Financial Administration

(4)

Nedkoff15, Gyula Kaldy-Nagy16, Maria Tatarova17, Doøan Yörük18 gibi araûtÖrmacÖlar bu defterleri nüfus hareketleri, din deøiûtirme ve ekonomik alanlardaki çalÖûmalarda kullanÖrken diøer araûtÖrmacÖlar daha çok ûehir tarihi, antropoloji, sosyal etkileûim ve kültürel açÖdan deøerlendirmektedirler. Cizye defterlerinde ekonomi, nüfus, ûehir ve köyler hakkÖnda verilen bilgiler bize daha önceki yÖllarda tutulan tahrir defterlerindeki verilerle karûÖlaûtÖrma yapabilme olanaøÖ saølamaktadÖr. Bu açÖdan bakÖldÖøÖnda cizye defterlerinin önemi daha da artmaktadÖr.

Bu çalÖûmada öncelikle OsmanlÖ Devleti’ndeki cizye uygulamasÖ hakkÖnda bilgi verilecek sonra da BaûbakanlÖk OsmanlÖ Arûivi Kamil Kepeci tasnifinde 3811 numarayla kayÖtlÖ defterde Pertek, Mazgirt, Çemiûgezek ve Saøman kazalarÖna ait bilgiler ortaya konulmaya çalÖûÖlacaktÖr. AyrÖca deftere kaydedilmiû bilgilerin dönemin diøer kaynaklarÖyla birlikte hangi alanlarda nasÖl kullanÖlabileceøi üzerinde durulacaktÖr.

I- OsmanlÖ Devleti’nde Cizye UygulamasÖ

OsmanlÖ Devleti fethettiøi topraklarda muhafazakâr bir siyaset takip ederek kendisinden önceki döneme ait baû ve diøer bazÖ vergileri aynen kabul etmiûtir. Fethedilen topraklarda yaûayanlar gayrimüslim iseler haraç ve cizye, Müslüman iseler zekât ve öûür vergilerini ödeyeceklerdi.19 OsmanlÖ gayrimüslimlerle ilgili uygulamalarÖnda zimmet hukukunu esas almakla birlikte20cizye vergisi uygulamasÖnda ùran ve Bizans etkisine sahip Arap vergi sistemi21 ve Türk- ùslam devletlerindeki uygulamalardan da etkilenmiûtir.22 ùslam hukuku temelli bir vergi olan cizye vergisi, OsmanlÖ Devleti’nde kuruluû zamanÖndan beri alÖnmakta  14 R.C. JennÖngs, “ZÖmmis (Non-Muslim) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records – the Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of Economic and Social History of

the Orient, XXI/3, 1978, s. 225-293.

15 Nedkoff, a.g.m., s. 599-652.

16 Gyula Kaldy-Nagy, “Bevolkerrungsstatistisciher Quellentwert der Cizye Defter und der Tahrir Defter”, Acta Orientalia Hungarica, (1960) 11, s. 259-269.

17 Maria Tatarova, “Was There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the Seveenteenth Century”, Etudes Balkaniques, 1988, 2, s. 55-63.

18 Do÷an Yörük, “XVI. YüzyÖlÖn økinci YarÖsÖnda OsmanlÖ ømparatorlu÷unda Yaúayan

Gayrimüslimlerin Nüfusu”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 7, Konya 2007, s. 61-74.

19 Nedkoff, a.g.m., s. 617.

20 Gülnihal Bozkurt, Gayrimüslim OsmanlÖ VatandaúlarÖnÖn Hukukî Durumu (1839-1914),

Ankara 1989, s. 7-8.

21 Nedkoff, a.g.m., s. 616.

22 Halil ùnalcÖk, “OsmanlÖlarda Raiyyet Rüsumu”, Belleten, XXIII/92, (Ekim 1959), s. 575-610; Becker, a.g.m., s. 199-201.

(5)

olup23devletin önemli gelir kaynaklarÖndan birini oluûturmuûtur.24OsmanlÖ Devleti’nde haraç kelimesi XVI. yüzyÖla kadar cizye vergisine karûÖlÖk kullanÖlmÖûsa da daha sonra cizye veya cizye-i ûer‘i kelimeleri yaygÖnlaûmÖûtÖr.25

Cizye ûahÖs baûÖna alÖnan bir vergi olup alÖnabilmesi bazÖ koûullara baølÖydÖ. Bu koûullardan biri cizye verecek kiûinin; evinden, evinin içindeki eûyasÖndan ve baøÖndan baûka hayvanlarÖndan ya da hububat, ûarap gibi mahsullerinden 300 akçelik mala sahip olmasÖ gerekirdi. Bunun yanÖnda cizye verecek kiûinin akÖl ve beden saølÖøÖnÖn yerinde olmasÖ da bir diøer koûuldu.26 OsmanlÖ Devleti, ûer‘i hukuka uygun olarak kadÖn, çocuk, kör, mâlul, iûsiz ve fakir kimseleri cizye vergisinden muaf tutmuûtur. Öte yandan bilhassa XV. yüzyÖlda OsmanlÖ ordusunda çarpÖûan zimmî sipahiler, voynuklar, martalozlar gibi askeri yükümlülükleri yerine getirenleri de yaptÖklarÖ hizmet mukabilinde cizyeden muaf tutmuûtur.27

OsmanlÖ Devleti cizye miktarÖ konusunda Hanefi mezhebi fÖkhÖnÖ uygulamÖûtÖr.28 Buna göre cizye verecek kiûiler gelir durumlarÖna yani esnâf-Ö

selaseye göre â‘lâ, evsât ve ednâ olarak gruplara ayrÖlmÖû ve cizyenin ilk

uygulandÖøÖ dönemlerdeki 4, 2, 1 dinarÖn29 karûÖlÖøÖ 48, 24, 12 akçe olarak30 bu vergi tahsil edilmiûtir. Ancak bu miktarlar zamana ve yere göre deøiûiklikler gösterebilmiûtir.31

OsmanlÖ’da cizye toplama iûi oldukça önemsenmiû bu vergiyi toplayacak memurun rüûvet, iltimas ve diøer yasal olmayan iûlere bulaûmayacak güvenilir ve emin kiûi olmasÖna dikkat edilmiûtir. Cizye toplama iûi hiçbir zaman tÖmâr ve zeâmet sahiplerine bÖrakÖlmamÖû, cizyedârlar ve tahsildarlar tarafÖndan hazine adÖna toplanmÖûtÖr. Devlet ihtiyaç duyduøunda silahdârÖ, cizye kaleminde görevli herhangi bir memuru ya da muhassÖllarÖ bu iû için görevlendirmiûtir.32 Cizye vergisini toplamak için gerekli olan makbuz senetlerini hazÖrlamak, mühürlemek ve zamanÖ geldiøinde bunlarÖ görevlilere teslim etmek Cizye Muhasebesi



23 Nedkoff, a.g.m., s. 621.

24 Mehmet Ali Ünal, OsmanlÖ Müesseseleri Tarihi, Isparta 1997, s. 152. 25 ùnalcÖk, “Cizye”, s. 45.

26 Neûet Çaøatay, “OsmanlÖ ùmparatorluøunda Reâyâdan AlÖnan Vergi ve Resimler”

DTCFD, V/V, (KasÖm –AralÖk 1947), s. 494. 27 ùnalcÖk, “Cizye”, s. 46-47.

28 Nedkoff, a.g.m., s. 621.

29 Nedkoff, a.g.m., s. 608-609; Erkal, a.g.m., s. 44; Becker, a.g.m., s. 200. 30 Çaøatay, “Reâyâdan AlÖnan Vergi ve Resimler”, s. 494.

31 Ercan, a.g.m., s. 373; EryÖlmaz, a.g.e., s. 51.

32 Ercan, a.g.m., s. 371-373; Abdüllatif úener, Tanzimat Döneminde OsmanlÖ Vergi Sistemi,

(6)

Kalemi’nin sorumluluøundaydÖ.33 Cizye toplama zamanlarÖnÖ kimi araûtÖrmacÖlar Muharrem ve Ramazan34 kimileri de Nevruz ve KasÖm35 olarak vermiûlerdir.

Cizye için düzenli olarak her üç yÖlda bir “nev-yâfte yÖlÖ” adÖyla genel bir teftiû yapÖlÖr, ölüler kayÖttan düûülür, her hangi bir sebeple gözden kaçÖp deftere iûlenmeyenlerle mükellef durumuna gelenler “nev-yâfte” olarak ilave ve kaydedilirdi.36 Cizye, fetih zamanÖnda sulh yoluyla belirlenen deøiûmez ve sabit bir meblaø üzerinden alÖnan maktu cizye ve mükelleflerin mali durumu göz önüne alÖnarak belirlenen ruus cizye olmak üzere iki çeûitti.37 Cizyenin kiûi hesabÖ üzerinden alÖnmasÖ genel kural olmasÖna raømen XV. ve XVI. yüzyÖllarda pek çok yerde hane hesabÖ üzerinden toplandÖøÖ olmuûtur.38 Cizye toplayan kiûilerin ihmallerine baølÖ olarak mükelleflerin cizyelerini hane hesabÖ üzerinden ödeme isteklerine bazen devlet göz yummak zorunda kalmÖûtÖ.39 XVII. yüzyÖlda uzun süren savaûlar, iç karÖûÖklÖklar ve bunlara baølÖ olarak yoøun göç hareketleri cizye vergisi ödeyen mükellefleri olumsuz etkilemiûti. Doøum, ölüm, göç ve ihtida gibi deøiûimler yaûanÖrken sabit bir miktar üzerinden ödenen maktu cizye miktarlarÖ aynÖ kalÖnca reaya aleyhine kötü bir durum ortaya çÖkmÖûtÖr. O kadar ki cizye miktarÖ bazÖ yerlerde kiûi baûÖna 30-40 akçe düûerken bazÖ yerlerde 2000-3000 akçeye kadar yükselmiûtir.40 Bu duruma çözüm bulmak için Köprülü Mustafa Paûa, cizye uygulamasÖnda bazÖ Öslahatlar gerçekleûtirmiûti. 22 Cemaziyelahir 1102/21 Mart 1691 tarihli niûanla41 yapÖlacak ÖslahatlarÖn kapsamÖ belirlenmiûtir. úöyle ki maktu sistemin yani hane hesabÖ üzerinden cizye toplamanÖn hem devlet hem de reaya için zararlÖ olduøu ve cizyenin ruus hesabÖ üzerinden toplanacaøÖ belirtilmiûtir. Burada cizye miktarlarÖnda yeni bir düzenleme yapÖlmamÖû yine esnâf-

33 Tanzimat Öncesi Merkez EvrakÖnÖn Tasnif KÖlavuzu ve Belge Örnekleri, T.C. BaûbakanlÖk

Devlet Arûivleri Genel Müdürlüøü OsmanlÖ Arûivi Dairesi BaûkanlÖøÖ, YayÖn No:16, ùstanbul 1994, s. 410-411.

34 Nedkoff, a.g.m., s. 623. 35 Çaøatay, a.g.m., s. 495. 36 ùnalcÖk, “Cizye”, s. 46.

37 ùnalcÖk, “Cizye”, s. 46; EryÖlmaz, a.g.e., s. 51. 38 Barkan, a.g.m., s. 5; Yörük, a.g.m., s. 631.

39 9 Cemaziyelahir 1076/17 AralÖk 1665 tarihinde Diyarbekir kadÖsÖna yazÖlan hükümde

cizyelerin hane hesabÖ üzerinden toplandÖøÖ anlaûÖlmaktadÖr. Bu belgede Diyarbekir cizyesi defterine tabi kaza genelinde 4925 hane olduøu belirtilerek her haneden cizye bedeli olarak 256 akçe ve 40 akçe de vech-i maaû baûlÖøÖ altÖnda cizye toplama masraflarÖ olmak üzere toplam 296 akçe alÖnÖp bu miktardan daha fazlasÖnÖn talep olunmamasÖ istenmiûtir. Bkz.

MAD. d. 2762, s. 49; Yine 23 Cemaziyelevvel 1077/21 KasÖm 1666 tarihli baûka bir kayÖtta

da cizyenin hane hesabÖ üzerinden alÖndÖøÖnÖ görmekteyiz. Bkz. MAD. d. 2762, s. 107.

40 Zeynep Aycibin, XVII. yüzyÖl SadrazamlarÖndan Köprülü-zâde Mustafa Paûa Döneminde OsmanlÖ Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Durumu, (YayÖmlanmamÖû Yüksek Lisans Tezi), Mimar

Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim DalÖ, Ortaçaø Tarihi ProgramÖ, ùstanbul 2001, s. 76-77.

(7)

Ö selaseye göre â‘lâ’dan 48 dirhem ya da 4 dinar, evsât’dan 24 dirhem ya da 2 dinar,

ednâ’dan 12 dirhem ya da 1 dinar alÖnacaøÖ vurgulanmÖûtÖr. Bu uygulamada cizye ödeyenlerin ellerine ödedikleri miktarÖ belirten cizye kâøÖtlarÖ verilecekti. AyrÖca bu Öslahatta maiûet miktarÖ â‘lâ’dan 12, evsât’tan 6, ednâ’dan 3 pare ve muhasebe harcÖ her sÖnÖf için 1 pare olarak belirlenmiûtir.42 Fakat belirlenen bu ücretleri cizyedâr reayadan tahsil etmeyecek, cizyelerin hazineye tesliminden sonra mirî tarafÖndan ödenecekti. Ehl-i zimmetten ziyade ûey alÖndÖøÖ duyulursa bu iûe kalkÖûanlarÖn ahvallerinin devlete arz olunacaøÖ açÖkça ifade edilmiûtir. Yine bu Öslahatla rahip, patrik, keûiû gibi dini zümreden olan kiûiler üzerinden cizye muafiyeti kaldÖrÖlmÖûtÖr.43 IslahatÖn bir diøer özelliøi de ayrÖ kalemlere daøÖlan cizyelerin Cizye Muhasebesi Kalemi’ne baølanmasÖdÖr.44



42 1106 senesine ait cizyelerin toplanmasÖ ile ilgili hazÖrlanan bir baûka arûiv belgesinde

1102 yÖlÖnda cizye ÖslahatÖyla yapÖlan düzenlemeler esas alÖnarak cizyenin toplanmasÖ istenmiûtir. Rumeli’de Muharrem ayÖnÖn baûÖnda, Anadolu’da Rebiülevvelin ilk günlerinde toplanacaøÖ belirtilen cizye vergisinin miktarlarÖ deøiûmemiû ancak maiûet miktarÖ â‘lâ’dan 12, evsât’tan 8, ednâ’dan 6 pare ve muhasebe harcÖ her sÖnÖf için 1 pare olarak belirlenmiûtir. 1102 cizye ÖslahatÖnda olduøu gibi bu ücretlerin reayadan alÖnmayacaøÖ cizye toplayan kiûinin cizyeleri hazineye tesliminden sonra miri tarafÖndan ödeneceøi vurgulanmÖû ve rahip, keûiû gibi din adamlarÖ ile doøancÖ ve çakÖrcÖlar gibi görevlilerin cizyeden muafiyetleri kaldÖrÖlmÖûtÖr. Bkz. KK, nr: 3509, s. 3-4.

43 KK, nr: 3530, s. 31-32; 1102 senesine ait baûka bir niûanda yine cizye ÖslahatÖndan

bahsedilmiû hane hesabÖ üzerinden ehl-i zimmetten toplanan cizyelerin hazine için zarar ve reaya için periûanlÖk olduøu belirtildikten sonra ruus hesabÖ üzerinden esnâf-Ö selaseye göre â‘lâ’dan 48 dirhem ya da 4 dinar, evsât’dan 24 dirhem ya da 2 dinar, ednâ’dan 12 dirhem ya da 1 dinar oranÖnda alÖnacaøÖ yazÖlmÖûtÖr. Cizyenin toplanmasÖnda Dergâh-Ö Mualla Kapucu BaûlarÖndan Ali’nin eline verilen imzalÖ deftere göre hareket edilmesi istenmiûtir. AyrÖca cizye ödeyen kiûilerin eline cizye kâøÖtlarÖnÖn verilip bu iû ile görevlendirilen memurlarÖn topladÖklarÖ cizyeleri hazineye teslim etmelerinin gerekliliøi vurgulanmÖûtÖr. Bkz. MAD. d. 07410, s. 16; Bu Öslahattan Tarih-i Raûid’de de bahsedilmiûtir. Eserde cizye miktarlarÖ â‘lâ, evsât ve ednâ’lar için sÖrasÖyla 4, 2, 1 ûerif altÖn ve maiûet miktarlarÖ da sÖrayla 10, 8, 4 pare olarak verilmiûtir. Bkz. Râûid Mehmed,

Tarih-i Râûid, I-II, ùstanbul 1282, s. 148; Defterdar SarÖ Mehmed Paûa ise â‘lâ, evsât ve

ednâlar için sÖrasÖyla 4, 2, 1 ûerif altÖn ve maiûet miktarlarÖnÖ da sÖrayla 10, 8, 4 para olarak vermiûtir. Yazar her sene târîh-i mührü tecdid ve bir sene beyâz ve bir sene sarÖ ve bir sene kÖrmÖzÖ her sene elvan kâøÖtlar mühürleyip ehl-i zimmete verileceøi bilgisini de aktarmÖûtÖr. Bkz. Defterdar SarÖ Mehmed Paûa, Zübde-i Vekayiât Tahlil Metin

(1066-1116/1656-1704), Haz. Abdülkadir Özcan, TTK Yay., Ankara 1995, s. 387;

Abdurrahman Vefik ise cizyenin tahsilinde en önemli ÖslahatÖn Köprülü FazÖl Mustafa zamanÖnda yapÖldÖøÖnÖ söyleyerek tahsil sÖrasÖnda her yÖl tebdil edilen renkli kâøÖtlar hazÖrlandÖøÖnÖ â‘lâ, evsât ve ednâ’lar için sÖrasÖyla 4, 2, 1 ûerif altÖn ve maiûet içinde sÖrayla 10, 8, 4 pare alÖndÖøÖnÖ ifade etmiûtir. Bkz. Abdurrahman Vefik, Tekalif-i Kavaidi, I, ùstanbul 1328, s. 45.

(8)

OsmanlÖ Devleti’nde cizye vergisi 1856 tarihli Islahat FermanÖ ile kaldÖrÖlmÖû zira bu ferman OsmanlÖ vatandaûlarÖna eûit haklar saøladÖøÖndan gayrimüslimlere de zorunlu askerlik hizmeti getirmiûtir. Ancak zorunlu askerlik kolayca hayata geçirilemediøinden gayrimüslimlerin belirli bir vergi karûÖlÖøÖ askerlik hizmetinden muafiyetleri gündeme gelmiûtir. Böylece kaldÖrÖlan cizye vergisi 1907 yÖlÖna kadar bedel-i askeri adÖyla devam etmiûtir.45

II- Diyarbekir Vilayeti’nin 3811 NumaralÖ Cizye Defteri

Diyarbekir Vilayeti’nin 3811 numaralÖ Cizye Defteri Pertek, Mazgirt, Çemiûgezek ve Saøman kazalarÖnda XVII. yüzyÖlÖn sonlarÖnda yaûayan cizye mükelleflerinin isimlerini46, baba isimlerini, mesleklerini, fiziksel özelliklerini ve ikamet ettikleri yerleûim yerleri gibi bilgileri içermektedir. Defterdeki kayÖtlardan yola çÖkarak adÖ geçen kazalarda ikamet eden gayrimüslim nüfus miktarÖ ve bölgenin sosyo-ekonomik hayatÖna dair bazÖ bilgileri elde etmek mümkündür.

ÇalÖûmamÖza konu olan defter (1102 Zilhicce- 1691Aøustos) tarihli, 46x17 ebadÖnda ciltli ve ebrusuz olarak düzenlenmiû olup 117 sayfadan ibarettir. Defterin 12. ve 13. sayfalarÖ mükerrer olarak numaralandÖrÖlmÖûtÖr. Defterin 5. SayfasÖ “Diyârbekir Çahâr-Sancâk’da Pertek KazasÖnÖn Defteridir” ibaresiyle baûlamakta ve 2. sayfasÖnda “Defter budur ki bin yüz iki senesinde hatt-Ö hümâyûn

ûevket-makrûn fermân-Ö ûerîf-i ‘âlîûân mûcebince DiyârbakÖr Eyâleti’nde ‘umûmen kefere tâ‘ifesinin üzerine vaz‘ olan cizye-i ûer‘iyye minvâl üzere Pertek KazasÖnda olan kefere cizyesin beyanÖdÖr” ifadeleriyle devam etmektedir. Defterin 2-20 sayfa aralÖøÖnda

Pertek, 20-52 sayfa aralÖøÖnda Mazgird, 55-97 sayfa aralÖøÖnda Çemiûgezek, 99-115 sayfa aralÖøÖnda ise Saøman kazalarÖna ait bilgiler kayÖtlÖdÖr. Bu sayfa aralÖklarÖnda her kazayla ilgili önce kaza merkezi daha sonra köylerdeki gayrimüslim reayanÖn esnâf-Ö selaseye göre daøÖlÖmlarÖ verilmektedir. Defter, kaydedilen yerleûim yerlerinin kazalarda bulunan bütün yerleûim yerleri mi yoksa sadece gayrimüslimlerin yaûadÖøÖ yerler mi olduøu hakkÖnda herhangi bir bilgi 

45 ùnalcÖk, “Cizye”, s. 48; Ufuk Gülsoy, “Cizye’den VatandaûlÖøa: OsmanlÖ Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, C. IVX, s. 87; Nedkoff, bedel-i askerlik uygulamasÖnÖn 7 Aøustos 1909 tarihli bir kanunla tamamen kaldÖrÖldÖøÖnÖ ve herkesin mecburi askerliøi öngören bir sisteme dâhil edildiøini yazmaktadÖr. Bkz. Nedkoff, a.g.m., s. 630.

46 Gayrimüslimlerin kullandÖklarÖ isimler hakkÖnda daha detaylÖ bilgi için bkz. Mehmet

Salih Erpolat, “H.1104-1105 (M.1691-1692) Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler ArasÖnda Yer Alan Türkçe úahÖs ùsimleri”, Hoûgörü Toplumunda

Ermeniler, C. III, Erciyes Üniversitesi I. UluslararasÖ Sosyal AraûtÖrmalar Sempozyumu,

OsmanlÖ Toplumunda Birlikte Yaûama SanatÖ: Türk Ermeni ùliûkileri Örneøi, Erciyes Üniversitesi Yay., Kayseri 1978, s. 49-65; Mehmet Salih Erpolat, “XVI. YüzyÖlda Ergani SancaøÖ’ndaki Gayrimüslim ùskân Yerleri ùle úahÖs ùsimleri HakkÖnda Bir Deøerlendirme”, Sosyal Bilimler AraûtÖrma Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s. 155-187.

(9)

içermemektedir. ùncelenen defter, cizye vergisiyle mükellef gayrimüslim erkeklere yönelik hazÖrlandÖøÖndan sadece MüslümanlarÖn yaûadÖøÖ köyleri kayÖt dÖûÖ bÖrakmÖûtÖr. DolayÖsÖyla adÖ geçen kazalarda baûka yerleûim yerlerinin varlÖøÖ aûikârdÖr. Bölge ile ilgi tahrir defterlerine dayalÖ yapÖlan çalÖûmalar47 bu düûünceyi destekler bilgiler içermektedir. Defterin 53, 54, 98 ve 117. sayfalarÖ boû olup 116. sayfaya Mazgird kazasÖna tabii Basu karyesinin esnâf-Ö ednâsÖ kaydedilmiûtir. Muhtemelen Mazgird kazasÖ yazÖlÖrken Basu karyesi gözden kaçmÖû sonradan durum fark edilince defterin sonuna eklenmiûtir. Bu kaydÖn ardÖndan, “Hurrire haza defter be-ma‘rifeti’l-a‘yân ve mübâûir-i muma-ileyh hurrire’l-fakîr

ileyhi sübhâne huazze el-müvellâ-i el-mevla-yÖ hilâfe be-kaza-i Saøman‘ufiye‘anhu” ibaresi

yazÖlmÖû ve mühürlenmiûtir. Mühürde “Bende-i Hüdâ Ömer” yazÖsÖ bulunmaktadÖr. Genel olarak cizye defterlerine cizye mükelleflerinin yaûlarÖ kaydedilirken incelenen defterde böyle bir yöntem uygulanmamÖûtÖr.

III- Pertek KazasÖ

Defterde muhteviyatÖ belirtilen giriûin hemen ardÖndan Pertek kazasÖnÖn merkezinde bulunan gayrimüslimlerin esnâf-Ö selaseye göre daøÖlÖmlarÖ kaydedilmiûtir. Pertek kaza merkezi kaydÖndan sonra karyeler de aynÖ ûekilde teker teker yazÖlmÖûtÖr. Kazaya dÖûarÖdan gelip yerleûenler de ayrÖ baûlÖk altÖnda aynÖ sistemle belirtilmiûtir. Defterde kayÖtlÖ olan vergi mükelleflerinin hangi millete mensup olduklarÖ belirtilmemiû ancak bu kiûilerin adlarÖ, babalarÖnÖn adlarÖ, meslekleri ve ayrÖntÖlÖ fiziksel özellikleri yazÖlmÖûtÖr. Pertek kazasÖna ait kayÖt, 19. sayfada “Hurrire fakir minhazihi defter-i ilmileyhi sübhâne ve te‘âla Halil bin

Hasan el-müvellâ-i hilâfe be-kaza-i Pertek‘ufiye‘anhu” ibaresiyle sonlanmÖû ve

mühürlenmiûtir. Mühürde Abdullah? Halil yazÖlÖdÖr.



47 Mehmet Ali Ünal, XVI. YüzyÖlda Çemiúgezek Sanca÷Ö, TTK Yay., Ankara 1999, s.

191-212; Mehmet Ali Ünal, “XVI. YüzyÖlda Mazgird, Pertek ve Sa÷man Sancakbeyleri- Pir Hüseyin Bey O÷ullarÖ” , OTAM, SayÖ: 2, Ankara 1999, s. 249 vd.

(10)

Tablo 1: 1691 Cizye Defterine Göre Pertek KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre

Gayrimüslimlerin YaûadÖøÖ Yerler

SÖra Yerleûim Yerleri Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ

1 Kaza merkezi 11 16 11 2 Kaza merkezi 448 1349 750 3 Karye-i Til 30 30 34 4 Karye-i Til 251 652 453 5 Karye-i úorøu - 4 - 6 Karye-i Urik 2 2 4 7 Karye-i Zinik 8 6 6 8 Karye-i Rabat 9 10 10 9 Karye-i Taltir 1 - 1 10 Karye-i Mernahi 2 10 16 11 Karye-i Saøoû 2 4 8 12 Karye-i Sekedik 1 8 - 13 Karye-i Sirkin 9 10 8 14 Karye-i úirzi 2 1 2 Toplam 83 120 111

Tabloda da görüldüøü üzere Pertek kazasÖnÖn cizye vermekle mükellef gayrimüslim erkek nüfusu, köyler ve buraya dÖûarÖdan gelip yerleûenlerle birlikte üç yüz on dört kiûidir. Bu kiûilerden seksen üçü â‘lâ, yüz yirmisi evsât ve yüz on biri de ednâ zümresindendir.

ùncelenen defterde gayrimüslimlerin ödemekle yükümlü olduklarÖ cizye miktarÖyla ilgili herhangi bir bilgi verilmemiûtir. Bundan dolayÖ aynÖ tarihte ülke genelinde uygulanan cizye bedellerine göre bir hesaplama yapÖldÖøÖnda kaza genelinde gayrimüslim reayanÖn esnâf-Ö selaseye göre ödediøi cizye miktarÖnÖ ortaya çÖkarmak mümkün olabilmektedir. Ancak ülke genelinde belirlenen miktarlar zamana ve yere göre deøiûiklikler gösterebildiøinden54 ortaya çÖkan rakamlarÖ 

48 DÖûarÖdan gelip yerleûenler kayÖtlÖdÖr. Bu kiûilerden ikisi Harput, ikisi Palu, biri

Diyarbekir’dendir. Meslek olarak biri papuccu, ikisi neccar ve biri basmacÖdÖr.

49 Bu kiûilerden altÖsÖ Harput, ikisi Palu, biri Ergani’den olup dördünün nereden olduøu

belirtilmemiûtir. Meslek olarak dokuzu rençber, biri papuccu, biri neccar, biri katÖrcÖ birinin mesleøi yazÖlmamÖûtÖr.

50 Bu kiûilerden ikisi Harput, ikisi Diyarbekir, biri Palu, biri Çermik ve biri de

Acem’dendir. Meslek olarak üçü rençber, biri Örgad, üçünün ise mesleøi belirtilmemiûtir.

51 DÖûarÖdan gelip yerleûenler kayÖtlÖdÖr. Bu kiûilerden biri Gerger’den olup diøerinin

nereden olduøu belirtilmemiûtir. Birinin mesleøi rençber diøerininki belirtilmemiûtir.

52 Bu kiûilerden üçü Harput, ikisi Gerger, biri Mazgird’dendir. Dördünün mesleøi

rençber, biri hayyat, biri keûiûtir.

53 Bu kiûilerden ikisi Harput, biri Gerger, biri de Arapgir’dendir. ùkisinin mesleøi

rençber iken diøer ikisinin kaydedilmemiûtir.

(11)

tahmini deøer olarak deøerlendirmek daha doøru olacaktÖr. 1691 yÖlÖnda ülke genelinde cizye bedelleri â‘lâ 9, evsât 4,5, ednâ 2,25 esedi kuruûtu.55 Bu oranlarÖn 173956 , 176857 ve 179158 tarihlerinde Diyarbekir Eyaleti’ndeki esnâf-Ö selase için belirlenen cizye oranlarÖna yakÖn olmasÖ incelenen dönemdeki cizye miktarÖnÖn ülke genelindekiyle aynÖ olma ihtimalini güçlendirmektedir. Buna göre 1691 yÖlÖ kayÖtlarÖna göre Pertek kazasÖndan alÖnan tahmini cizye miktarlarÖ â‘lâ bedelleri; 83x9 =747, evsât bedelleri; 120x4,5 =540, ednâ bedelleri; 111x2,25 =249,75 olup toplam 1.536,75 esedi kuruûtur.

‘lâ statüsünde bulunanlar Pertek kazasÖnda cizye ödeyen gayrimüslim nüfusun %26,4’ünü, evsât statüsünde bulunanlar %38,2’sini ve ednâ statüsünde bulunanlar %35,3‘ünü oluûturmaktadÖr. Kazada yaûayan gayrimüslimler arasÖnda zengin statüsünde olanlarÖn oranÖ az iken orta halli statüsünde olanlarÖn oranÖ daha fazladÖr. Muhtemelen orta sÖnÖfa mensup insanlar kazada sosyal ve iktisadî hayatÖn temelini oluûturmaktaydÖlar.



55 ùnalcÖk, “Cizye”, s. 47.

56 17 Mart 1739 tarihli bir fermanda M. 1740 senesine mahsup olmak üzere Diyarbekir

ve Çarsancak Eyâleti’nde sakin olan ehl-i zimmet, kefere, Yahudi, Ermeni ve Acemlerin cizyelerinin tahsil edilmesi istenmektedir. Bu bölgede 1.557 â‘lâ, 12.156 evsât ve 1.757 ednâ toplam 15.470 cizye evrakÖnÖn olduøu belirtilmiû ve mükelleflerinin â‘lâ olanlarÖndan dört zer-i mahbub altÖn (11 kuruû), evsât olanlarÖndan iki zer-i mahbub altÖn (5,5 kuruû) ve ednâ olanlarÖndan bir zer-i mahbub altÖn (2,5 kuruû ve 1 rub) alÖnmasÖ bunun yanÖnda maiûet ücreti olarak â‘lâ olanlarÖndan 12, evsât olanlarÖndan 9 ve ednâ olanlarÖndan 6 para ve her bir varaktan 1 para ücret-i kitabet alÖnacaøÖ belirtilmiûtir. Bkz. DúS. 360, s. 4-5

57 Diyarbekir ve Çarsancak’da ikamet eden ehl-i zimmetten 1182 yÖlana ait cizyelerinin

â‘lâ olanlarÖndan dört zer-i mahbub altÖn (11 kuruû), evsât olanlarÖndan iki zer-i mahbub altÖn (5,5 kuruû) ve ednâ olanlarÖndan bir zer-i mahbub altÖn (2,5 kuruû ve 1 rub) oranÖnda alÖnmasÖ istenmiûtir. Maiûet ücreti olarak â‘lâ olanlarÖndan 12, evsât olanlarÖndan 9 ve ednâ olanlarÖndan 6 para ve her bir varaktan 1 para ücret-i kitabet alÖnacaøÖ söylenmiûtir. AyrÖca rahip, keûiû, patriøiyle ellerine berat alÖp tercümanlÖk ve müsellimlik ve muafiyet iddiasÖnda olanlarÖn hepsinin ref edilmesi istenerek “cizyeye müstehak olmayan sabi, zâhirü’l-gÖnâ olmayup

pîr û fâni ve amel mânde olup bervechile kâr u kisbe iktidârÖ olmayanlardan hilâf-Ö ûer‘-i ûerif cizye talep olunmaya ve ehli zimmetten âyende û revende ve defa-yÖ edâya kudreti olmayanlardan mâ‘aâ ancak fâkir mu‘temilînden dört taksid ile cem ve tahsil olunmasÖ” ûeklindeki tembih olunmuûtur. Cizye

toplayan memurun dikkat etmesi gereken hususlar ayrÖntÖlÖ anlatÖlarak cizyelerin hazineye tesliminde hassasiyet gösterilmesi istenmiûtir. Bkz. Diyarbekir úer‘iyye Sicilleri Âmid

Mahkemesi, 5. Cilt, Ed. Ahmed Zeki ùzgör, Dicle Üniversitesi ùlahiyat Fakültesi Yay., YayÖn

No: 32, DiyarbakÖr 2015, s. 35-38.

58 Diyarbekir ve Çarsancak Eyâletleri’ne gönderilen M. 1791 tarihli emr-i ûerifte ehl-i

zimmet, kefere, Yahudi, Ermeni ve Acemlerin cizyelerinin 19 Aøustos 1792 tarihinde tahsil edilmek üzere tahririnin yapÖlmasÖ ve dÖûarÖdan kimsenin müdahale ettirilmesi ve hazÖrlanan defterin mühürlenip ùstanbul’a gönderilmesi istenmiûtir. Bu emr-i ûerife göre â‘lâ olanlarÖndan 11esedi kuruû, evsât olanlarÖndan 5,5 esedi kuruû ve ednâ olanlarÖndan 2,5 esedi kuruû ve bir rub cizye vergisi alÖnmasÖ emredilmektedir. Bkz. DúS. 626, s. 16.

(12)

Esnâf-Ö â‘lâ grubuna kaydedilen seksen üç kiûinin kÖrk biri rençber, yirmi beûi çiftçi, ikisi pabuççu, ikisi neccar, ikisi keûiû, biri basmacÖ olup onunun da mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Bu gruba dâhil kiûilerden elli dokuzu orta ve yirmi dördü uzun boyludur. Göz renklerine bakÖldÖøÖnda altmÖû dokuzu ela, dördü gök, dokuzu kara gözlü olup bir kiûinin göz rengi belirtilmemiûtir.

Esnâf-Ö evsât grubuna kaydedilen yüz yirmi kiûinin seksen dördü rençber, dördü keûiû, ikisi pabuççu, birisi katÖrcÖ, birisi neccar, birisi terzi, birisi Örgad, birisi zerger, yirmi beûinin de mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Bu kiûilerden yüz beûi orta, on beûi uzun boyludur. Yüzünün göz rengi ela, on dördü kara, dördü gök, biri gök ela ve biri koyun gözlüdür.

Esnâf-Ö ednâ grubuna kaydedilen yüz on bir kiûinin yirmi kiûisi rençber, altÖsÖ Örgad, ikisi hizmetkâr, biri pabuççu, biri keûiû, biri neccar, biri kizir, geriye kalan yetmiû dokuz kiûinin mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Ednâ kiûilerden doksan üçü orta, on beûi uzun ve üçü de kÖsa boyludur. Seksen dokuzunun göz rengi ela, on yedisinin kara, üçünün gök, birinin gök ela ve biri de ûehladÖr.

Pertek kazasÖnda gayrimüslimler kaza merkezi ve on iki karyede meskûn olup yüz altÖ kiûinin kaydedildiøi Til karyesi en çok gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerdir. Bu karyeyi altmÖû iki kiûiyle kaza merkezi takip ederken, sadece iki kiûinin kaydedildiøi Taltir karyesi en az gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerleûim yeridir. DÖûarÖdan gelip kazaya yerleûenlerin sayÖsÖ otuz altÖ olup bunlardan yirmi dördü kaza merkezine on ikisi Til karyesine yerleûmiûlerdi. Bu kiûilerin neden buralara gelip yerleûtiøine dair herhangi bir bilgi verilmemiûtir. ùncelenen defterde sadece gayrimüslim nüfusa dair bilgiler verildiøi için bu yerleûim yerlerini nüfus yoøunluøu açÖsÖndan deøerlendirmek mümkün deøildir. Bu nedenle mevcut bilgilerden sadece gayrimüslim nüfusun yoøun olarak yaûadÖøÖ yerler tespit edilebilmektedir.

Kaza genelinde yaûayan kiûilerden yüz kÖrk dördünün rençber, yirmi beû kiûinin çiftçi ve yedi kiûinin Örgad olmasÖ ekonomik faaliyetlerin tarÖm temelli olduøuna iûaret etmektedir. ùcra edilen mesleklere bakÖldÖøÖnda sadece beû papuccu, dört neccar, bir terzi, bir basmacÖ ve bir kuyumcunun olmasÖ tarÖm dÖûÖ faaliyetlerin kÖsÖtlÖlÖøÖnÖ göstermektedir. Bu meslek sahipleri de muhtemelen kazada yaûayan insanlarÖn ihtiyaçlarÖnÖ karûÖlamaya yönelik üretimde bulunmuûlar daha geniû çapta ticari faaliyetlere katÖlamamÖûlardÖr. Kazada zengin sÖnÖfÖna mensup olanlarÖn sayÖsÖnÖn azlÖøÖ burada ticaret ve sanayi faaliyetlerinin geliûmediøi fikrini desteklemektedir.

(13)

Defterin 19. sayfasÖnÖn baûÖna“ Mazgird KazasÖnÖn Defteridir” ibaresi yazÖlmÖû olsa da bu sayfaya Pertek kazasÖna baølÖ úirzi karyesi kaydedilmiûtir. Mazgird kazasÖna dair bilgiler 20. sayfadaki “ Defter budur ki bin yüz iki senesinde bâ-hatt-Ö

hümâyûn ûevket-makrûn mûcebince eyâlet-i Diyârbekir Çahâr-Sancâk’da Mazgirt kazasÖnda ve kurâlarÖnda olan keferelerinden cizyelerun beyân ider” ûeklindeki ifadeyle

baûlamÖû ve 54. sayfadaki “…fakir ileyhi sübhâne ve ber-mûceb fermân-Ö âliûân

ale’l-müvellâ-i hilâfe be-kaza-i Mazgird ‘ufiye‘anhu” ibaresiyle sonlanmÖû ve

mühürlenmiûtir. Mühürde Abdullah? b. Ali ismi yazÖlÖdÖr. Mazgird kazasÖyla ilgili kayÖtlarda Pertek kazasÖnda uygulanan sistem esas alÖnmÖûtÖr.

Tablo 2: 1691 Cizye Defterine Göre Mazgird KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre

Gayrimüslimlerin YaûadÖøÖ Yerler

SÖra Yerleûim Yerleri Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ

1 Nefs-i Mazgird 17 16 20 2 Karye-i Hoûker 1 11 - 3 Karye-i Paûvenk 3 3 3 4 Karye-i Harsik 3 3 2 5 Karye-i Torun 3 4 3 6 Karye-i Teûdik 6 5 5 7 Karye-i Sin 6 5 6 8 Karye-i Halviri 8 6 6 9 Mezra-i Dilanoølu 3 3 3

10 Karye-i Koç ùvanis - 5 -

11 Karye-i Timurtak 7 7 6 12 Karye-i Kuzicek 10 9 9 13 Karye-i ùsmailli 8 8 8 14 Karye-i Baøik 5 5 6 15 Karye-i Gördiç 17 7 3 16 Karye-i Sorek 6 3 2 17 Karye-i Örs 8 5 7 18 Karye-i Kuûçu 6 2 2 19 Karye-i Gökdepe 16 8 7 20 Karye-i Peri 21 11 10

21 Karye-i Pah Nahiye-i Havik 7 6 4

22 Karye-i MusaderÖc 3 3 3

23 Karye-i Hirenik 15 6 6

24 Karye-i Batnazih - 5 -

25 Karye-i Basu59 - - 1

Toplam 179 146 122

Tabloda da görüldüøü üzere Mazgird kazasÖnda cizye mükellefi gayrimüslim erkek nüfusu köylerle birlikte dört yüz kÖrk yedi kiûidir. Bu kiûilerden yüz yetmiû dokuzu â‘lâ, yüz kÖrk altÖsÖ evsât ve yüz yirmi ikisi de ednâ 

59 Mazgird kazasÖnÖn köyleri verildiøinde bu karye kaydedilmemiû ancak Çemiûgezek ve

(14)

zümresindendir. Buna göre Mazgird kazasÖndan alÖnan tahmini cizye miktarlarÖ ‘a‘lâ bedelleri; 179x9 =1.611, evsât bedelleri; 146x4,5 =657, ednâ bedelleri; 122x2,25 =274,5 olmak üzere toplam 2.542,5 esedi kuruûtur.

Mazgird kazasÖnda â‘lâ statüsünde olanlar %40’lÖk oranla gayrimüslim nüfusun büyük kÖsmÖnÖ oluûturmaktaydÖlar. Muhtemelen Mazgird kazasÖnda yaûayan zengin sÖnÖf mensuplarÖ diøer sÖnÖflarla kÖyasla sosyal ve iktisadî hayatta daha etkin katÖlmÖûlardÖr. Evsât olanlar nüfusun %33’ünü, ednâ olanlar ise %27‘sini oluûturmaktadÖrlar. Fakir sÖnÖfÖndan olan ednâlarÖn diøer sÖnÖflara göre azlÖøÖ dikkat çekmektedir.

Esnâf-Ö â‘lâ grubuna kaydedilen yüz yetmiû dokuz kiûinin yüz altmÖû ikisi rençber, onu keûiû, biri terzi, biri harrat (doøramacÖ, çÖkrÖkçÖ), ikisinin mesleøi yazÖlmamÖû ve üçü de tespit edilememiûtir. Bu kiûilerden yüz kÖrk yedisi orta ve otuz ikisi uzun boyludur. Göz renklerine bakÖldÖøÖnda yüz kÖrk üçü ela, yirmi yedisi kara, yedisi gök, biri koyun ve biri de koyun ela gözlüdür.

Esnâf-Ö evsât grubuna kaydedilen yüz kÖrk altÖ kiûinin yüz otuz altÖsÖ rençber, biri keûiû, biri kizir, biri çiftçi iken yedisinin mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Bu kiûilerden yüz otuz biri orta, on beûi uzun boyludur. Yüz dokuzunun göz rengi ela, yirmi üçü kara, onu gök, üçü ûehla, birinin de göz rengi verilmemiûtir.

Esnâf-Ö ednâ grubuna kaydedilen yüz yirmi iki kiûinin yirmi dokuzu rençber, biri keûiû, biri çiftçiydi. Geriye kalan doksan kiûinin mesleøi yazÖlmamÖû birisi de tespit edilememiûtir. Ednâ sÖnÖfÖna mensup olanlardan yüz dokuzu orta, on biri uzun ve ikisi de kÖsa boyludur. Doksan altÖsÖnÖn göz rengi ela, yirmi biri kara, ikisi gök, biri gök ela iken ikisinin göz rengi verilmemiûtir.

Mazgird kazasÖnda elli üç kiûinin kaydedildiøi nefs-i Mazgirden çok gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerdir. BurayÖ kÖrk iki kiûiyle Peri karyesi takip ederken, sadece bir kiûinin kaydedildiøi Basu karyesi en az gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerleûim yeridir. Mazgird kazasÖnda yaûayan gayrimüslim reaya kaza merkezi ve yirmi dört karyede meskûndu. Kaza genelinde yaûayan kiûilerden üç yüz yirmi yedisi rençberdi. Burada meslek çeûitliøinin az olmasÖ ekonomik faaliyetlerin tarÖm temelli olduøunu göstermektedir. Ancak diøer kazalara nazaran Mazgird’de zengin statüsünde olanlarÖn fazla olmasÖ tarÖmsal üretimin çeûitliøine iûaret etmektedir. Mazgird’in kuzeyinde yer alan daølar, kuzey rüzgârlarÖnÖ kestiøinden iklim elveriûli hale gelmiû ve muhtemelen burada yaûayan halk da daha verimli tarÖmsal üretim yapabilmiûti.

V- Çemiûgezek KazasÖ

Defterin 55. sayfasÖna “ Çarsancak’da Çemiûgezek KazasÖnÖn Defteridir” kaydÖ düûülmüû ve 56. sayfadaki “Defter budur ki bin yüz iki senesinde eyâlet-i Diyarbekir’de

(15)

Çemiûgezek KazasÖnda ve kurâlarÖnda fermân-Ö âli mûcebince esnâf-Ö selâse üzerine cem‘ ve tahsil olunan kefere taifesinin cizyelerun beyânider” ûeklindeki ifadenin hemen

ardÖndan diøer kazalardaki yöntemle cizye mükelleflerinin kayÖtlarÖ yapÖlmÖûtÖr. Kaza merkezi ve köylerin kaydÖ 89. sayfada “ Hurrire haza defter ber-mûceb-i emr-i

âlîale’l-muvellâbi-ma’rifetive’l-â’yân ve mübâûir-i muma-ileyh hurrire hu’l-fâkir ileyhi sübhâne ve te‘âla be-kaza-i Çemiûgezek be-hilâfe‘ufiye anhu” ifadesiyle bitirilmiû ve

mühürlenmiûtir. Mühürdeki isim tespit edilememiûtir. Defterdeki 90. sayfa boû bÖrakÖlmÖû 91. sayfaya “ Çarsancak’da para namÖna alÖnan cizye defterdir” kaydÖ düûüldükten sonra 92. sayfadan itibaren aynÖ yöntemle Çemiûgezek kazasÖna dÖûarÖdan gelenlerin kayÖtlarÖ yapÖlmÖû ve bu kayÖtlar 98. sayfada herhangi bir ifade kullanÖlmadan bitirilmiûtir.

Tablo 3: 1691 Cizye Defterine Göre Çemiûgezek KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre

Gayrimüslimlerin YaûadÖøÖ Yerler

SÖra Yerleûim Yerleri Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ

1 Mahalle-i Ulucami 6 18 42 2 Mahalle-i Oûbek - 11 9 3 Karye-i Keçori 1 3 1 4 Karye-i Boøosi 1 21 - 5 Karye-i Kirizek - 5 - 6 Karye-i Sorihan - 13 2 7 Karye-i HÖnzÖrbey - 5 3 8 Karye-i Ahtok 1 34 3 9 Karye-i Sisne 3 16 21 10 Karye-i Oskiø 11 47 13 11 Karye-i Gemçi? - 10 8 12 Karye-i Setirge - 2 1 13 Karye-i Eûguni - - 2 14 Karye-i Sensur - 4 2 15 Karye-i Bradi 1 9 7 16 Karye-i Mamsa 2 9 9 17 Karye-i Ardige 1 2 6 18 Karye-i (…) - 5 - 19 Karye-i BÖrastik 1 3 1 20 Karye-i Hazari 1 9 10 21 Karye-i Karahisar 2 12 8 22 Karye-i Berhi 3 23 16 23 Karye-i Doruûka - 5 9 24 Karye-i Germiri 1 4 4 25 Karye-i Doønasor 3 13 7 26 Karye-i Erkeøan 4 17 1 27 Karye-i Takzin? - 7 3 28 Karye-i Ekrek 5 30 6 29 Karye-i Çakari - 2 1 30 Karye-i Haceûar - 4 - 31 Karye-i Ulukale - 7 5

(16)

32 Karye-i Zagar 5 17 6 33 Karye-i Girmesik - 1 3 34 Karye-i Hozat - 3 - 35 Perâkende-i Azergân - - 3 36 Perâkende-i Çermik - 1 1 37 Perâkende-i Van - 1 - 38 Perâkende-i Bayburt - 1 - 39 Parâkende-i Malatya - 2 - 40 Parâkende-i Harput - 9 8 41 Parâkende-i Palu 1 1 1 41 Parâkende-i Eøin 160 1 4 42 Parâkende-i Mardin - - 1 42 Parâkende-i Çüngüû - - 1 Toplam 54 387 228

Tabloda da görüldüøü üzere Çemiûgezek kaza merkezinin cizye mükellefi gayrimüslim erkek nüfusu köyleri ve perakende reayayla birlikte altÖ yüz altmÖû dokuz kiûidir. Bu kiûilerden elli dördü â‘lâ, üç yüz seksen yedisi evsât ve iki yüz yirmi sekizi de ednâ zümresindendir. Buna göre Çemiûgezek kazasÖnda alÖnan tahmini cizye miktarlarÖ â‘lâ bedelleri; 54x9 =486, evsât bedelleri; 387x4,5 =1.741,5, ednâ bedelleri; 228x2,25 =513, olmak üzere toplam 2.740,5 esedi kuruûtur.

‘lâ sÖnÖfÖndan olanlar Çemiûgezek kazasÖnda cizye ödeyen gayrimüslim nüfusun %8’ini, evsâtlar %58’ini ve ednâlar %34‘ünü oluûturmaktadÖr. Veriler kazanÖn sosyal ve iktisadî hayatÖna en çok orta en az zengin sÖnÖfÖn katÖldÖøÖnÖ göstermektedir.

Esnâf-Ö â‘lâ grubuna kaydedilen elli dört kiûinin kÖrkÖ rençber, dokuzu keûiû, biri boyacÖ, biri eskici, biri papaz, biri papuccu, birinin de mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Bu kiûilerden kÖrk üçü orta ve on biri uzun boyludur. Göz renklerine bakÖldÖøÖnda otuz dört tanesi ela, on bir tanesi gök ela, altÖ tanesi gök, bir tanesi kara ela, bir tanesi koyun, bir tanesi sarÖ eladÖr.

Esnâf-Ö evsât grubuna kaydedilen üç yüz seksen yedi kiûinin üç yüz kÖrk ikisi rençber, on dördü Örgad, sekizi çulcu, ikisi kuyumcu, ikisi keûiû, ikisi deøirmenci, ikisi hizmetkâr, biri taûçÖ, biri kasar ûakirdi, biri demirci, biri torbacÖ, biri sucu, biri neccar, biri papuccu, yedisinin mesleøi yazÖlmamÖû ve biri de tespit edilememiûtir. Bu kiûilerden üç yüz yirmi sekizi orta, elli altÖsÖ uzun, biri kÖsa, biri bodur, biri köserek boyludur. Üç yüz dördünün göz rengi ela, otuz beûi gök, yirmi sekizi gök ela, beûi koyun ela, dördü kara ela, ikisi kara, biri koyu ûehla, biri iri ela, biri ela kÖzÖl, biri mat ve beûinin de göz rengi verilmemiûtir.



(17)

Esnâf-Ö ednâ grubuna kaydedilen iki yüz yirmi sekiz kiûinin doksan biri Örgad, elli yedisi rençber, yirmisi hizmetkâr, onu çulcu, beûi kassar, dördü papuccu, biri kuyumcu, biri papuccu ûakirdi, biri debbaø ûakirdi, biri ûakird, biri çulcu ûakirdi, biri demirci, biri demirci ûakirdi, biri kizir, biri külhancÖ, biri tokmakçÖ ve otuz bir kiûinin de mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Ednâ kiûilerden yüz doksan üçü orta, yirmi sekizi uzun ve beûi kÖsa, biri köserek boylu olup bir kiûinin de boyu belirtilmemiûtir. Yüz seksen yedisinin göz rengi ela, on üçü kara, dokuzu gök, sekizi gök ela, ikisi koyun ela, ikisi kÖzÖl ve yedisinin de göz rengi verilmemiûtir.

Çemiûgezek kazasÖnda seksen altÖ kiûinin kaydedildiøi nefs-i Çemiûgezek en çok gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerdi. Nefs-i Çemiûgezek’teki gayrimüslimler yoøun bir yerleûime sahip olduøu görülen Ulucami Mahallesi’nde altmÖû altÖ, Oûbek Mahallesi’nde yirmi kiûi olarak kayÖtlÖdÖr. Nefs-i Çemiûgezek’i yetmiû bir kiûiyle Oskiø? karyesi takip ederken sadece iki kiûinin kaydedildiøi Eûguni karyesi en az gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerdi. Çemiûgezek kazasÖnda gayrimüslimler kaza merkezi ve otuz bir karyede meskûndu.

Kaza genelinde yaûayan kiûilerden dört yüz otuz dokuzunun rençber, yüz beûinin Örgad olmasÖ bu kazada da ekonomik faaliyetlerin tarÖm temelli olduøunu göstermektedir. Diøer kazalara kÖyaslandÖøÖnda cizye ödeyen mükellef sayÖsÖnÖn en fazla olduøu kaza Çemiûgezek’ti. Zaten XVI. yüzyÖldan itibaren Çemiûgezek maddi gelir bakÖmÖndan en geliûmiû kazaydÖ. BuranÖn haslarÖ 1518 yÖlÖnda 1.717,700 akçe, 1523 yÖlÖnda 1.253,657 akçe iken 1541 yÖlÖnda Pertek’in 260.987 akçe, Mazgird’in 300.000 akçe ve Saøman’Ön 275.144 akçeydi.61 Bununla birlikte Pertek ve Mazgirt sancakbeylerinin has ve zeametlerinin bir kÖsmÖ Çemiûgezek merkezindeydi. Çemiûgezek ve çevresinin düz ve engebesiz alan olmasÖndan dolayÖ sebze ve meyve üretimine uygundu. Diøer kazalar daølÖk ve engebeli olup bu imkânlar daha kÖsÖtlÖydÖ.62 Yine diøer kazalarla kÖyaslandÖøÖnda bu kazadaki meslek çeûitliliøi ve üretime dayalÖ meslek mensuplarÖnÖn sayÖsÖ daha fazladÖr. Mesela diøer kazalarda olmayan kassar, deøirmenci, torbacÖ, demirci, tokmakçÖ, taûçÖ, külhancÖ, sucu ve boyacÖ gibi meslekler sadece Çemiûgezek’te vardÖr. Üretime dayalÖ mesleklerden olan çulculuk kazada oldukça yaygÖndÖ ve bu mesleøi yapan kiûi sayÖsÖ on sekiz idi. ùklim, 

61 Mehmet Ali Ünal, XVI. YüzyÖlda Harput SancaøÖ (1518-1566), TTK Yay., Ankara

1989, s. 32- 33.

62 Çemiûgezek, M.Ö 6000’lerden itibaren yerleûime açÖk bir bölge olup birçok

medeniyetin hâkimiyetinden sonra Yavuz Sultan Selim’in ÇaldÖran seferinden sonra OsmanlÖ yönetimine alÖnmÖûtÖr. Çemiûgezek, OsmanlÖ idari teûkilatÖ içerisinde Pir Hüseyin Bey’in sancakbeyliøiyle Diyarbekir Vilayeti’ne baølanmÖû ve OsmanlÖ Devleti’nin yanÖnda yer almasÖndan dolayÖ imtiyazlÖ bir konuma sahip olmuûtur. Pir Hüseyin Bey'in ölümünden sonra onun oøullarÖ arasÖndaki anlaûmazlÖklar nedeniyle Kanuni Sultan Süleyman, Çemiûgezek’i klasik OsmanlÖ sancaøÖ haline getirmiûtir. Bu düzenlemede Mazgird, Pertek ve Saøman nahiyeleri müstakil sancak haline getirilerek Pir Hüseyin Bey'in oøullarÖna Yurtluk-OcaklÖk olarak verilmiûtir. Bkz. Ünal, a.g.m., s. 239-249; Daha ayrÖntÖlÖ bilgi için bkz. Ünal, Çemiûgezek SancaøÖ, s. 35-38; Ünal, Harput SancaøÖ, s. 33.

(18)

yeryüzü ûekillerinin tarÖma daha uygun olmasÖ, verimli tarÖmsal faaliyetler, bölgenin çok eski çaølardan beri yerleûime açÖk olmasÖ gibi nedenler kazadaki nüfus ve yerleûme üzerinde olumlu etkide bulunmuûtur.

Kazaya dÖûarÖdan gelip yerleûenlerin sayÖsÖ otuz yedi kiûi idi. Bu kiûilerin neden buralara geldikleri hakkÖnda açÖklayÖcÖ bir bilgi bulunmamasÖna karûÖn yukarÖda sayÖlan nedenlerin bunda etkili olduøu düûünülmektedir. Çemiûgezek kazasÖnÖn diøer kazalara oranla gayrimüslim nüfus açÖsÖndan kalabalÖk olmasÖ da bu duruma etki etmiû olmalÖdÖr. DÖûarÖdan gelen otuz yedi kiûiden on yedisinin Harput’tan olmasÖ dikkat çekicidir. AyrÖca bu kiûilerden on biri üretime dayalÖ meslekler icra etmekteydi.63

VI- Saøman KazasÖ

Defterin 99. sayfasÖndaki “Çarsancak’da Saøman KazasÖnÖn Defteridir” ibaresinden sonra 100. sayfada diøer kazalara benzer “ Defter oldur ki bin yüz iki

senesinde hatt-Ö hümâyûn ûevket-makrûn ve fermân-Ö ûerîf-i âlîûan mûcebince ‘avmen kefere taifesinin üzerine vaz’ olan cizye-i ûer’iyye minvâl üzere Diyarbekir Eyâleti’nde Saøman KazasÖ keferelerinin cizyesin beyanÖdÖr” kaydÖ düûüldükten sonra yine diøer

kazalardaki usule göre cizye mükellefleri ayrÖ ayrÖ yazÖlmÖûtÖr. Defter tanÖtÖmÖ yapÖlÖrken bahsedilen ibareyle de bitirilmiû ve mühürlenmiûtir.

Tablo 4: 1691 Cizye Defterine Göre Saøman KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre

Gayrimüslimlerin YaûadÖøÖ Yerler

SÖra Yerleûim Yerleri Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ

1 Nefs-i Saøman 10 23 9 2 Karye-i Kesürek 6 7 6 3 Karye-i úehmi 2 2 2 4 Karye-i Sekük - 4 2 5 Karye-i Tozik - 3 3 6 Karye-i Sorpehan - 11 1 7 Karye-i Lazvan 2 2 2 8 Karye-i Pazapon - 5 - 9 Karye-i ùn 5 9 7 10 Karye-i ùrkan 2 7 2 11 Karye-i Abhafa? 5 6 5 12 Karye-i UlupÖnar - 4 - 13 Karye-iGebari - 2 - 14 Karye-i Vahne 4 5 5 Toplam 36 90 44 

63 Bunlardan dördünün mesleøi papuccu, ikisi kasar iken birer tane de neccar,

(19)

Tabloda da görüldüøü gibi Saøman kaza merkezinin cizye mükellefi gayrimüslim erkek nüfusu köylerle birlikte yüz yetmiû kiûidir. Bu kiûilerden otuz altÖsÖ â‘lâ, doksanÖ evsât ve kÖrk dördü ednâ zümresindendir. Buna göre Saøman kazasÖndan alÖnan tahmini cizye miktarlarÖ â‘lâ bedelleri; 36x9 =324, evsât bedelleri; 90x4,5 =405, ednâ bedelleri; 44x2,5 =99 olmak üzere toplam 828 esedi kuruûtur.

‘lâ sÖnÖfÖndan olanlar Saøman kazasÖnda cizye ödeyen gayrimüslim nüfusun %21’ini, evsâtlar %53’ünü ve ednâlar %26‘sÖnÖ oluûturmaktadÖr. Saøman kazasÖnda â‘lâlar nüfusun en az kÖsmÖnÖ oluûturup ednâ sÖnÖfÖyla aralarÖnda büyük bir fark olmadÖøÖ görülmektedir. Bu kazada Pertek ve Çemiûgezek kazalarÖnda olduøu gibi sosyal ve iktisadî hayata en çok orta sÖnÖf katÖlmÖû olmalÖdÖr.

Esnâf-Ö â‘lâ grubuna kaydedilen otuz altÖ kiûinin yirmi beûi çiftçi, biri keûiû, onunun da mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Bu kiûilerden yirmi altÖsÖ orta ve onu uzun boyludur. Göz renklerine bakÖldÖøÖnda yirmi yedi tanesi ela, dört tanesi gök ela, üç tanesi gök, ikisi kÖzÖl gözlüdür.

Esnâf-Ö evsât grubuna kaydedilen doksan kiûinin altmÖû beûi rençber, üçü Örgad, biri keûiû, biri çulcu, yirmisinin de mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Bu kiûilerden yetmiû yedisi orta, on üçü uzun boyludur. Yetmiû birinin göz rengi ela, dokuzunun gök, ikisi gök ela, ikisi kara ela, ikisi koyun ela, biri kara, biri sarÖ ela, biri ûaû, birinin de rengi verilmemiûtir.

Esnâf-Ö ednâ grubuna kaydedilen kÖrk dört kiûinin onu rençber, onu Örgad, biri keûiû, yirmi üç kiûinin de mesleøi yazÖlmamÖûtÖr. Ednâ kiûilerden otuz sekizi orta, altÖsÖ uzun boyludur. KÖrk kiûinin göz rengi ela, iki kiûinin gök ela, bir kiûinin gök, bir kiûi de koyungözlüdür.

Saøman kazasÖnda kÖrk iki kiûinin kaydedildiøi nefs-i Saøman en çok gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerdir. Bunu yirmi bir kiûiyle ùn karyesi takip ederken sadece iki kiûinin kaydedildiøi Gebari karyesi en az gayrimüslim reayanÖn yaûadÖøÖ yerleûim yeridir. Saøman kazasÖnda gayrimüslim reaya kaza merkezi ve on üç karyede meskûndu. Kaza genelinde yetmiû beû kiûinin rençber, yirmi beû kiûinin çiftçi on üç kiûinin Örgad olmasÖ diøer kazalarda olduøu gibi bu kazada da ekonomik faaliyetlerin tarÖm temelli olduøu fikrini akla getirmektedir. Çiftçi, rençber ve Örgad gibi tarÖma yönelik mesleklerin dÖûÖnda bir çulcu ve dini sÖnÖfa mensup üç kiûi de keûiû kaydedilmiûtir. Saøman’Ön meslek çeûitliliøi bakÖmÖndan en zayÖf kaza olarak karûÖmÖza çÖkmasÖ buranÖn sanayi ve üretime baølÖ faaliyetlerden yoksun olduøunu göstermektedir.

Defterden tespit edilen veriler bize gayrimüslimlerin esnâf-Ö selaseye göre daøÖlÖmlarÖ, ödedikleri tahmini cizye miktarlarÖ ve meskûn olduklarÖ yerleûim yerleri gibi konularda kazalar arasÖ mukayese yapabilme olanaøÖ sunmaktadÖr.

(20)

Tablo 5: Kazalara Göre Esnâf-Ö Selase DaøÖlÖmlarÖ

Kaza AdÖ Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ Toplam

Pertek 83 120 111 314

Mazgird 179 146 122 447

Çemiûgezek 54 387 228 669

Saøman 36 90 44 170

Genel Toplam 352 743 505 1600

Grafik 1: Kazalara Göre Esnâf-Ö Selase DaøÖlÖmlarÖnÖn Pasta Grafiøi

YukarÖda da görüldüøü gibi bu dört kaza içerisinde gayrimüslimler en fazla sÖrasÖyla Çemiûgezek, Mazgird, Pertek ve Saøman kazalarÖnda yaûamÖûlardÖr. Bu dört kazanÖn toplamÖnda bin altÖ yüz gayrimüslim erkek nüfus kaydedilmiûtir. Elimizde bu döneme ait Müslüman nüfusu tespit edecek veriler bulunmadÖøÖndan gayrimüslimlerin genel nüfusa oranlarÖ belirlenememiûtir. Yine bu dört kazayÖ esnâf-Ö selase daøÖlÖmlarÖna göre karûÖlaûtÖrdÖøÖmÖzda sÖrasÖyla en çok zengin Mazgird, Pertek, Çemiûgezek ve Saøman’da, en çok orta halli sÖrasÖyla Çemiûgezek, Mazgird, Pertek ve Saøman’da, en çok fakir sÖrasÖyla Çemiûgezek, Mazgird, Pertek ve Saøman’da yaûamaktadÖr. Dört kazada yaûayan toplam vergi mükelleflerinin %47’sini orta halliler, %31’ini düûük gelire sahip olanlar ve %22’sini de yüksek gelire sahip olanlar oluûturmaktadÖr. OsmanlÖ Devleti’nin pek çok kentinde sosyal ve iktisadî hayatÖn temelinde yer alan orta sÖnÖf, adÖ geçen kazalarda da sosyal ve iktisadî hayata etkin bir ûekilde katÖlmÖû ve nüfusun büyük kÖsmÖnÖ oluûturmuûtur.

Bütün kazalarda iktisadi hayatÖn temelinde tarÖmsal faaliyetler bulunmaktadÖr. Nitekim bu bölgelerde yaûayan insanlarÖn önemli bir kÖsmÖ

WĞƌƚĞŬ ϭϵй DĂnjŐŝƌĚ Ϯϴй ĞŵŝƔŐĞnj ĞŬ ϰϮй ^ĂŒŵĂŶ ϭϭй

(21)

OsmanlÖlarÖn gözünde çift ve çubuk sahibiydiler.64 Defterde adÖ geçen meslekler ekonominin temelinde tarÖmsal faaliyetler bulunduøunu destekler niteliktedir. Zira defterde yirmi sekiz meslek dalÖnÖn adÖ geçmektedir. Bu meslekler içerisinde çiftçilik, rençberlik ve ÖrgadlÖk en yaygÖn olanlarÖydÖ. AdÖ geçen kazalarda bin altÖ yüz cizye mükellefi arasÖnda iki yüz on dört kiûi çiftçi, sekiz yüz yirmi dört kiûi rençber ve yüz yirmi beû kiûi Örgad idi. Genellikle zengin sÖnÖfÖn icra ettiøi meslek olarak düûünülen kuyumcu sayÖsÖ sadece dörttür. AyrÖca alt gelir düzeyindeki insanlarÖn icra ettiøi düûünülen hizmetkârlÖk (yirmi dört nefer), taûçÖlÖk (bir nefer), katÖrcÖlÖk (bir nefer) gibi mesleklerde dikkat çekmektedir. Dini sÖnÖfa mensup kiûilerin otuz üçü keûiû, biri papazdÖr. Üretime yönelik meslekler az da olsa icra edilmekteydi. Bunlar arasÖnda en yaygÖn olanlarÖ papucculuk (on bir nefer), çulculuk (on dokuz nefer) ve neccarlÖk (beû nefer)’idi. TarÖma dayalÖ meslekler genellikle köylerde icra edilirken üretime dayalÖ mesleklerin kaza merkezlerinde ve kalabalÖk nüfusa sahip köylerde icra edildiøi görülmektedir.

Tablo 6: Kazalarda Çifçi, Rençber ve IrgadlarÖn Esnâf-Ö Selaseye Göre DaøÖlÖmlarÖ

Kaza ùsmi Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ

Çiftçi Rençber Irgad Çiftçi Rençber Irgad Çiftçi Rençber Irgad

Pertek 25 41 - - 84 1 - 20 6

Mazgirt 162 - - 1 136 - 1 29 -

Çemiûgezek - 40 - - 342 14 - 57 91

Saøman 25 - - - 65 3 - 10 10

Toplam 212 81 - 1 627 18 1 116 107

Grafik 2: Çifçi, Rençber ve IrgadlarÖn Esnâf-Ö Selaseye Göre Genel DaøÖlÖmlarÖ

AdÖ geçen dört kazada en çok icra edilen mesleklere baktÖøÖmÖzda çiftçilerin cizye mükellefleri içerisindeki oranÖ%13, reçberlerin %52, ÖrgadlarÖn %8 ve diøer mesleklerin %27 olduøu görülmektedir. Çiftçilerin %99‘u â‘lâ, %0.5’i evsât, 

64 Fatih Gencer, “19. YüzyÖlÖn ùlk YarÖsÖnda OsmanlÖ Devleti’nin Dersim’de Merkezî

Otoriteyi Kurma ÇabalarÖ”, AÜDTCFD, 55/ 1 (2015), s. 219. ŝĨƚĕŝ ϭϯй ZĞŶĕďĞƌ ϱϮй /ƌŐĂĚ ϴй ŝŒĞƌ Ϯϳй

(22)

%0.5’i ednâ, rençberlerin %10‘u â‘lâ, %76’sÖ evsât,%14’ü ednâ iken Örgadlardan â‘lâ kaydedilen kimse olmayÖp %14’ü evsât ve %86’sÖ ednâdÖr. Bu meslekler

esnâf-Ö selaseye göre kazalarda farklÖlÖk göstermekle birlikte aynÖ kaza içerisinde de

farklÖlÖk gösterdikleri dikkat çekmektedir. Bu durum kiûilerin cizye vergisi ödemede mesleøine göre deøil kazancÖna göre sÖnÖflandÖrÖldÖøÖna iûaret etmektedir. Kazalarda yaûayan çiftçilerin nerdeyse tamamÖnÖn â‘lâ, rençberlerin çoøunlukla evsât ve ÖrgadlarÖn ekseri ednâ sÖnÖfÖndan olmasÖ bu mesleklerden en yüksek gelir düzeyine çiftçilerin orta gelir düzeyine rençberlerin ve düûük gelir düzeyine ÖrgadlarÖn sahip olduøunu göstermektedir.

Tablo 7: Kazalarda Esnâf-Ö Selaseye Göre AlÖnan Tahmini Cizye MiktarlarÖ (Esedi

Kuruû Cinsinden)

Kaza AdÖ Esnâf-Ö â‘lâ Esnâf-Ö evsât Esnâf-Ö ednâ Toplam

Pertek 747 540 249,75 1.536,75

Mazgird 1.611 657 274,5 2.542,5

Çemiûgezek 486 1.741,5 513 2.740,5

Saøman 324 405 99 828

Genel Toplam 3.168 3.343,5 1.135,80 7.646,85 Grafik3: Kazalarda Esnâf-Ö Selaseye Göre AlÖnan Tahmini Cizye MiktarlarÖ (Esedi

Kuruû Cinsinden) Pasta Grafiøi

YukarÖda da görüldüøü üzere dört kaza içerisinde Çemiûgezek en fazla cizye mükellefinin yaûadÖøÖ ve en fazla cizye geliri elde edilen kazaydÖ. Bu kazadaki altÖ yüz altmÖû dokuz mükellefin ödedikleri tahmini cizye miktarÖ 2.740,5 esedi kuruûtu. Çemiûgezek’ten sonra Mazgird hem kiûi sayÖsÖ hem de ödenen cizye miktarÖ açÖsÖndan ikinci sÖradadÖr. Burada yaûayan dört yüz kÖrk yedi mükellef tahmini 2.542,5 esedi kuruû cizye ödemiûti. Mazgird’den sonra üçüncü sÖrada Pertek gelmektedir. Pertek kazasÖnda üç yüz on dört mükellef tahminen 1.536,75 esedi kuruû cizye ödemiûtir. Yüz yetmiû mükellefin kayÖtlÖ olduøu Saøman kazasÖ en az cizye mükellefinin yaûadÖøÖ yerleûim yeri olup en az

WĞƌƚĞŬ ϮϬй DĂnjŐŝƌĚ ϯϯй ĞŵŝƔŐĞ njĞŬ ϯϲй ^ĂŒŵĂŶ ϭϭй

(23)

cizyenin alÖndÖøÖ kazaydÖ. Bu kazada yaûayan yüz yetmiû mükellef yaklaûÖk olarak 828 esedi kuruû cizye ödemiûti.

Genel olarak kazalarda esnâf-Ö selaseye göre yapÖlan daøÖlÖmda â‘lâlarÖn sayÖsÖnÖn evsât ve ednâlardan az olmasÖ muhtemelen OsmanlÖ Devleti’nin gayrimüslim vatandaûlarÖndan orta ve düûük seviyeden cizye alma eøiliminden kaynaklanmaktaydÖ.

Sonuç

Kamil Kepeci tasnifinde 3811 numarada kayÖtlÖ olan ve çalÖûmaya konu olan defter, OsmanlÖ Devleti’nin 1691 yÖlÖnda yaptÖøÖ cizye ÖslahatÖna uygun olarak nefer esasÖna göre düzenlenen mufassal cizye tahrir defterlerine güzel bir örnektir. Bu deftere Pertek, Mazgird, Çemiûgezek ve Saøman kazalarÖnda yaûayan gayrimüslim cizye mükelleflerinin isimleri, babalarÖnÖn isimleri, yaûadÖklarÖ yerler, meûgul olduklarÖ meslekler ve ekonomik statüleri kaydedilmiûtir. Bu baølamda ait olduøu yerleûim yerleri ve düzenlendiøi dönemin sosyal, iktisadî ve demografik yapÖsÖ hakkÖnda bilgiler içerdiøinden adÖ geçen kazalarla ilgili yapÖlacak çalÖûmalara yararlÖ bilgiler sunacaktÖr.

ùncelenen defterdeki ûahÖs isimleri araûtÖrÖlmasÖ gereken konulardan biridir. Zira defterde kullanÖlan isimlerin kökenleri incelendiøinde kazalarda yaûayan kiûilerin hangi milletlere mensup olabileceklerine dair fikir edinmek mümkündür. AyrÖca defterdeki isimler arasÖnda Arslan, Kaplan, BalÖ, Emirhan, Karagöz, Turhan gibi Türkçe, Hüdâ, Murad, Sinan, Emir, Derviû, Cafer, Kemal, Adnan, ùskender, Abdal gibi Arapça, Azad, Handan, Nurcan, BahadÖr gibi Farsça olduøu düûünülen isimler dikkat çekmektedir. Gayrimüslimlerin bu isimleri kullanmalarÖnÖn ùslamiyet’i kabul etmiû Türk, Arap ve Fars zümrelerinin miraslarÖndan mÖ yoksa aynÖ coørafyada uzun yÖllar beraber yaûamÖû farklÖ kültürlerin etkileûiminden mi kaynaklandÖøÖ bilinmemektedir.

Deftere kaydedilmiû cizye mükelleflerinin boylarÖ, göz renkleri, kaû yapÖlarÖ, sakal ve bÖyÖklarÖnÖn ûekilleri ve renkleri hakkÖnda oldukça ayrÖntÖlÖ bilgiler verilmiûtir. Bu yönüyle de araûtÖrmaya konu olan defter, kazalarda yaûamÖû insan tipolojisini belirlemede ve antropolojik araûtÖrmalar için yararlanÖlabilir bilgiler sunmaktadÖr.

Defterde adÖ geçen dört kazada toplam bin altÖ yüz vergi mükellefi gayrimüslim erkek nüfus kaydedilmiûtir. YaûlÖ, hasta, kadÖn ve çocuklar cizye vergisinden muaf olduklarÖndan deftere kaydedilmemiûlerdir. Bu durum göz önünde alÖndÖøÖnda kazalarda yaûayan gayrimüslim reaya sayÖsÖnÖn bin altÖ yüzden daha fazla olacaøÖ aûikârdÖr. Bu türden hesaplamalara ihtiyatlÖ yaklaûmak gerekse de özellikle kaynaklarÖn yetersiz kaldÖøÖ nüfus hesaplamalarÖnda cizye defterlerinin kaynak olarak kullanÖlabilmesi önem arz etmektedir.

(24)

1691 yÖlÖndan önce tutulmuû mufassal tahrir defterleri ya da sonra tutulmuû farklÖ cizye defterlerindeki kayÖtlar, incelenen defterdeki kayÖtlarla karûÖlaûtÖrÖldÖøÖnda kazalardaki nüfus, nüfus hareketliliøi, sosyal ve ekonomik hayata dair deøiûiklikler ve geliûmeler kolaylÖkla takip edilebilir. Bu da bizlere kesintisiz tarihi bilgi sunacaktÖr.

ùncelemeye konu olan defterde bütün kazalara ait bilgilerin itinalÖ ve aynÖ düzen içerisinde kaydedilmiû olmasÖ devletin baûkentten oldukça uzak birimlerinde bile merkezi hazinenin gelirlerini toplama konusundaki hassasiyetini göstermektedir. Sonuç olarak incelemeye konu olan defter içerdiøi bilgiler itibariyle OsmanlÖ tarihi ile ilgili yapÖlacak çalÖûmalarÖn yanÖ sÖra sosyoloji, iktisat tarihi, teoloji, antropoloji, etimoloji alanlarÖnda da yapÖlacak çalÖûma ve yorumlara kaynaklÖk edebilecek bilgiler sunmaktadÖr.

Kaynakça

a. Arûiv KaynaklarÖ

Kamil Kepeci Tasnifi (KK):3508, 3509, 3530, 3811. Maliyeden MüdevvDzr Defterler (MAD): 2762, 07410.

Milli Kütüphane-Ankara DiyarbakÖr úer‘iyye Sicilleri (DúS): 360, 626. b. Kaynak Eserler

Abdurrahman Vefik, Tekalif-i Kavaidi, I, ùstanbul 1328.

Defterdar SarÖ Mehmed Paûa, Zübde-i Vekayiât Tahlil Metin (1066-1116/1656-1704), Haz. Abdülkadir Özcan, TTK Yay., Ankara 1995.

Râûid Mehmed, Tarih-i Râûid, I-II, ùstanbul 1282. c. AraûtÖrma ve ùnceleme Eserler

AYCùBùN, Zeynep, XVII. yüzyÖl SadrazamlarÖndan Köprülü-zâde Mustfa Paûa Döneminde

OsmanlÖ Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Durumu, (YayÖmlanmamÖû Yüksek Lisans Tezi),

Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim DalÖ, Ortaçaø Tarihi ProgramÖ, ùstanbul 2001.

BARKAN, Ömer Lütfi, “ 894 (1488-1489) YÖlÖ Cizyenin TaksimatÖna Ait Muhasebe BilançolarÖ”, Belgeler, C.I, SayÖ: 1 (1964), s. 1-117.

BECKER, C. H., “Cizye”, ùslam Ansiklopedisi, III, ùstanbul 1993, s. 199-201.

BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim OsmanlÖ VatandaûlarÖnÖn Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara 1989.

ÇA÷ATAY, Neûet, “OsmanlÖ ùmparatorluøunda Reâyâdan AlÖnan Vergi ve Resimler”

AÜDTCFD, V/V, (KasÖm – AralÖk 1947), s. 484-510.

DARLING, Linda, Revenue Raisingand Legitimacy Tax Collection and Financial Administration

(25)

Diyarbekir úer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, V. Cilt, Ed. Ahmed Zeki ùzgör, Dicle

Üniversitesi ùlahiyat Fakültesi Yay., YayÖn No: 32, DiyarbakÖr 2015, s. 35-38. DÜNDAR, Recep, “H.1053-M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin TanÖtÖmÖ ve

Deøerlendirilmesi” History Studies, no. 4 (November 2012), s. 125-146.

DÜNDAR, Recep- AYDIN, Mesut,“3924 Nolu Cizye Defterine Göre KÖbrÖs Eyaleti Baf ve Kukla KazalarÖnda Gayrimüslimler (H.1061/M.1650-51)”, Türklük Bilimi

AraûtÖrmalarÖ, S. 31, Niøde 2012, s. 77-98.

ERCAN, Yavuz,“OsmanlÖ ùmparatorluøu’nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Doøurduøu Sosyal Sonuçlar”, Belleten, LV/213 (1991), s. 371-391. ERKAL, Mehmet, “Cizye”, DùA, VIII, ùstanbul 1993, s. 42-45.

ERPOLAT, Mehmet Salih “Cizye Defterlerinin Sosyal ve ùktisadî Tarih AraûtÖrmalarÖ AçÖsÖndan Önemi: DiyarbakÖr Örneøi”, Sosyal Bilimler AraûtÖrma Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s.189-204.

ERPOLAT, Mehmet Salih,“H.1104-1105/M.1691-1692 Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler ArasÖnda Yer Alan Türkçe úahÖs ùsimleri”,

Hoûgörü Toplumunda Ermeniler, C.III, Erciyes Üniversitesi I. UluslararasÖ Sosyal

AraûtÖrmalar Sempozyumu, OsmanlÖ Toplumunda Birlikte Yaûama SanatÖ: Türk Ermeni ùliûkileri Örneøi, Erciyes Ünv. Yay., Kayseri, s. 49-65.

ERPOLAT, Mehmet Salih, “XVI. YüzyÖlda Ergani SancaøÖ’ndaki Gayrimüslim ùskân Yerleri ùle úahÖs ùsimleri HakkÖnda Bir Deøerlendirme”, Sosyal Bilimler AraûtÖrma

Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s. 155-187.

ERYILMAZ, Bilal,OsmanlÖ Devleti’nde Gayrimüslim TebaanÖn Yönetimi, Risale Yay., ùstanbul 1996.

GENCER, Fatih, “19. YüzyÖlÖn ùlk YarÖsÖnda OsmanlÖ Devleti’nin Dersim’de Merkezî Otoriteyi Kurma ÇabalarÖ”, AÜDTCFD, 55, 1 (2015), s. 217-242.

GOFMAN, Daniel, “The Maktu System and the Jewich Community of Sixteenth Century Safed: A Study of Two Documents from of the Ottoman Archives”,

OsmanlÖ AraûtÖrmalarÖ, III, 1982, s. 81-90.

GÜLSOY, Ufuk,“Cizye’den VatandaûlÖøa: OsmanlÖ Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, C.14, s. 82-93.

ùNALCIK, Halil, “OsmanlÖlar’da Cizye”, DùA, VIII, ùstanbul 1993, s. 45-48.

ùNALCIK, Halil, “OsmanlÖlarda Raiyyet Rüsumu”, Belleten, XXIII/92, (Ekim 1959), s. 575-610.

JENNINGS, R. C., “ZÖmmis (Non- Muslim) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records – the Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of Economic and Social

History of the Orient, XXI/3, 1978, s. 225-293.

KALDY-NAGY, Gyula, “Bevolkerrungsstatistis ciher Quellentwert der Cizye Defter und der Tahrir Defter”, Acta Orientalia Hungarica, 1960, 11, s. 259-269.

Şekil

Tablo 1: 1691 Cizye Defterine Göre Pertek KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre
Tablo 2: 1691 Cizye Defterine Göre Mazgird KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre
Tablo 3: 1691 Cizye Defterine Göre Çemiûgezek KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre
Tablo 4: 1691 Cizye Defterine Göre Saøman KazasÖnda Esnâf-Ö Selaseye Göre
+4

Referanslar

Benzer Belgeler

Bugüne kadar hep sol beyni daha etkin olan kişilerin dil öğrenmede ve sayısal hesaplamalarda iyi olduğu, sağ beyni daha etkin olan kişilerin ise müzik, resim gibi sanatsal

uzaktır.Çünkü monarşiyle gerçekleşmesini istediği devlet modeli genel istence dayalı,bir ulusun içtenlikle yaşama geçirdiği bir model

Sülfürik asitte sızma olup olmadığı öğrenilemezken, nehir polisi 100 metre kadar uzunluğundaki geminin tamamen alabora olduğunu bildirdi.. Bu sabah saat 05.00

Özel mülkiyetten kurtulmalıdır, özel mülkiyet lağvedilmelidir, özel mülkiyet insan toplumlarının yaşamından çıkarılmalıdır dediğinizde, hemen özel mülkiyet lehinde

ertesi günü, yeni Dışişleri Bakanı olan Saraçoğlu Şük­ rü Bey ziyaretime geldi. İs­ met Paşa’nın beni Londra Büyükelçiliği'ne tayin et­ mek

Bir grup hücre hep beraber ve aynı şekilde büyür ise, bu esnada komşu hücrelerarasındaki çeperler değişmez ve yeni bölgelerin oluşmadığı büyüme şekli.. Pek çok hücre

Hücrelerin tüm genetik bilgiyi koruduğunu ama genlerin açılıp kapandığını söyledi..  Embriyonel değişim de

Kavuştu, toplanmayan pillerin zamanla içlerindeki metal bölümlerinin doğaya karışarak çevreye telafisi zor zararlar verdiğini, özellikle yer altı su kaynaklarını