İNSAN ADİPOZ DOKUSUNDA PESTİSİT KALINTILARI
Araş. Gör. Aylin (Ayaz) TOPÇU*, Prof. Dr. Mine YURTTAGÜL**
Ö Z E T
Tarım sal ürünlerin verim ini artırm ak am acıyla, zarar lılarla m ü ca d eled e kullanılan kim yasal bileşiklerden bi ri de p estisitlerd ir. B esin lerd eki p estisit kalıntıları insan sağlığı ve çevre açısından risk o luşturm aktadır. B ula şan bu m a d d ele r teknolojik işlem lerle belirli bir düzeye kadar a zaltılm akla birlikte, genelde üretilen besinlerde kalm aktadır. P estisit kalıntılarının çok düşük düzeyi bi le canlı o rg a n izm a d a birikim e neden olmaktadır. Bıı m addelerin ka rsin o jen ik, teratojenik, nıutajenik ve al- lerjik etkileri sa p ta n m ıştır. İn sa n adipoz dokusunda or- ganoklorin kalıntılarının kon sa n tra syo n la rı, çevre ve besin kirliliğinin sa p ta n m a sın d a en iyi göstergedir. İ n san sağlığı açısından risk taşıyan pestisitlerin olumsuz etkilerinin en az dü zeye indirilm esi için gerekli tedbir ler a lın m a lıd ır.
A n a h ta r S ö z c ü k le r : P estisit kalıntıları, pestisit riskleri, insan adipoz d okusu
A B S T R A C T : P e stic id e R e sid ııe s in H ıunan A dipo- se Tissııe
Pesticides u s e d f o r crop p roduction p o se risks with the- ir residııes to erıvironnıent a n d humatı health by cotıta- m inating f o o d s . A lth o u g h the levels o f contam inants can be reduced by techtıological processing, they can not be fit Uy rem o ved f r o m f o o d p ro d u cts and these low level residues a ccu m u la te in living organism s. Sııch ehemi- cals are kııown as carcinogenic, teratogeııic and muta- genic. O rgaııochlorine (OC) pesticide residue concent- ratiotı in hum atı adipose tissııe is the m ost ejfective in- dicator in o rd er to det erm ine the enviromental and f o od rela ted c o n ta m in a n ts. N ecessary precautions must be taken f o r the opposite effects o f pesticides o f which are risk f o r humatı health.
K ey W ords: P esticide residues, pesticide risks, humatı adipose tissııe
* Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Araştırma Görevlisi
** Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü Öğretim Üyesi
GİRİŞ
D ünya nüfusunun hızla arttığı çağım ızda açlık soru nun çözümlenebilmesi için tarımsal üretimi artırma da ilaçlar kullanılmaktadır (1). Pestisit adı verilen bu maddeler üretim artışı sağlarken aynı zam anda bu ürünlerde ve çevrede bulaşmaya neden olmaktadır. Bulaşan bu maddeler teknolojik işlemlerde belli bir bir düzeye kadar azaltılmakla birlikte, üretilen besin maddelerinde de kalmaktadır. Bu durum insan sağlı ğını ve çevreyi olumsuz etkilemektedir (1,2).
Pestisit kalıntılarının besin maddelerinde hangi dü zeyden sonra insan sağlığını etkiliyeceği genel olarak bilinmektedir. A ncak özellikle hasat dönemine yakın ve hasat sırasında yapılan ilaçlama üründeki pestisit kalıntısı limitini yükseltmekte ve bu ürünün ham madde olarak kullanılması ile elde edilen mamül be sin maddesinde kalmaktadır. Dolayısıyla besin m a d desinde belirli düzeyin üzerinde pestisit kalıntısına rastlanabilmektedir (2).
Pestisit kalıntılarının çok düşük düzeyi bile canlı or ganizmada birikime neden olmaktadır. Bu nedenle alınan maddeler insan, hayvan ve çevre sağlığını et kilemektedir (2) Pestitis kalıntılarının etkisiyle orta ya çıkan zehirlenmeler “Ani Z ehirlenm e’’ ve “U zun Dönemde Oluşan” zehirlenmeler olm ak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Ani zehirlenmeler, pestisin te- nefüs edilmesi, yanlışlıkla yenilmesi veya cilde te ması ile gerçekleşmektedir. Bu tip zehirlenme olayı nın belirtisi; titreme, diyare, aşırı düzeyde terleme, mide bulantısı ve göz bebeklerinde küçülm e şeklinde görülmektedir (2).
Uzun dönem de görülen zehirlenmeler ise; kansero jen, mutajen, teratojen ve allerjen etkilerle ortaya
çıkmaktadır (2). Yapılan araştırmalar, pestisitlerin en az 48 tanesinin kanserojen, 31 tanesinin m utajen, 61 tanesinin teratojen ve 89 tanesinin ise allerjen etkiye sahip olduğunu ortaya koym uştur (2).
•
insan Adipoz Dokusunda Pestisit Kalıntıları
Organoklorin kalıntılarının insan sağlığı ve çevre üzerinde önemli etkileri vardır. Bu kalıntılar;
orga-58
TOPÇU AA, YURTTAGÜL M.noklorin insektisitler, hekzaklorobenzen (HCB), po- liklorin bifeniller (PCBs), poliklorin dibenzofuranlar (PCDFs) ve dibenzodioksinlerdir (PCDDs). Bunların eser miktarları lipitten zengin dokularda birikir. Sen tetik pestisitlerin tüm ü yağda çözünür, hızlı absorbe edilir ve yağ dokusunda depolanır. Vücuttan atılma ları ise yavaş olur. İnsan adipoz dokusunda organok- lorin kalıntılarının konsantrasyonları, çevresel ve b e sinle ilgili kirlenmelerin saptanmasında en iyi göster gedir (3-6). İnsan adipoz dokusunda pestisit kalıntı ları gaz likit kromotografısi (GLC) ve kütle spektro- fotometresi (MS) ile saptanır (4-7).
Poliklorin bifeniller (PCBs), her yerde bulunabilen çevresel kontaminantlardan biridir. Bu toksik kseno- biyotikler, temelde besin zinciri yolu ile insanlara ulaşmaktadır. Özellikle balık ve diğer deniz ürünleri yüksek oranda PCBs içerebilmektedir (7).
Organoklorlu insektisitlerden özellikle dikloro-dife- nil-trikloroetan (DDT), dieldrin, aldrin uzun sürede dayanıklılığını koruyup kronik zehirlenmelere neden olurlar. Örneğin DDT, 20 yıl kadar toprakta kalabil mektedir. DDT başlangıç etkisi periferal sinir siste mine olurken, lindane ve adrin merkezi sinir sistemi ni etkilemektedir. Aldrin vücutta ve bitkide dieldrine dönüşmektedir ve gıdada genellikle bu halde bulun maktadır (8). Yapılan ç a lışm a la r so n u c u n d a ; D D T ’nin pankreatik kanser, lösemiler, sperm oluşu munda azalma, preterm doğum sıklığında artma, konjenital malformasyonlar ve laktasyon süresinde azalmaya neden olduğu bulunmuştur (9). D D T kulla nımı M eksika’da önemli halk sağlığı sorunlarından biri olarak kabul edilmiştir. M eksika kadınlarından alınan kan, adipoz doku ve anne sütü örneklerinde insektisit düzeyleri yüksek bulunmuştur. Bu değerler total anne sütünde 0.594 ppm dikloro-difenil-diklo- roeten (DDE) ve göğüs adipoz dokusunda 6.66 ppm DD E olarak saptanmıştır (9). Yapılan çalışmalarda, yağ dokusunun yüksek oranda yağda çözünür orga- noklorin bileşikleri (PCB ve DD T) içermesi ile gö ğüs kanseri arasında ilişki olduğu ortaya çıkartılmış tır (10). Anne sütünün yağ içeriği ve PCBs konsant rasyonu arasında da ilişki bulunmuştur. Anne sütü %2 yağlı ise sütünde PCBs düzeyi 36 ppb, %0.5 yağ lı ise 9 ppb olarak bulunm uştur (11). Yapılan bir araştırmada; kanserli olan ve olmayan hastalar kaşı- laştırıldığıııda, P C B s ’ler kanserli olan bireylerin adi poz dokusunda yüksek konsantrasyonlarda saptan mıştır (7). Austin ve arkadaşlarının (12) yaptığı bir çalışmada ise kanser mortalitesi ve serum D D T d ü zeyleri arasında ilişki saptanmamıştır.
İnsan adipoz dokusunda bulunan halojene aromatik hidrokarbonlar ve bunların metabolitleri Tablo l ’de verilmiştir.
Tablo 1. insan Adipoz D okusunda H alojene A rom atik Hidrokarbonlar ve Bunların M etabolitleri (13).
Aromatik Hidrokarbonlar Metabolit
Aldrin a - Benzene hexachloride
Dieldrin (3 - Benzene hexachloride
Endrin Lindane
Heptachlor y - Benzene hexachloride
Heptachlor epoxide o yp ’ -DDT
Oxychlordane p ,p ' - DDT
Trans - Nonachlor o,p' - DDE
Mirex p , p ’ - DDE
Hexachlorobenzene o , p ’ - DDD
Polychlorinated biphenyls p , p ’ - DDD
Polybrominated biphenyls Dioxins
Dibenzofurans
Çeşitli ülkelerde insan a d ip o z d o k u s u n d a b u l u n a n or- ganoklorin pestisit k a lın tıla rın ın m ik ta r la r ı T a b lo 2 ’de verilmiştir.
Son yıllarda yapılan ç a lış m a la r s o n u c u n d a A v r u p a ülkelerinde özellikle D a n i m a r k a , İ s p a n y a ve P olan- y a ’da insan a d ip o z d o k u s u n d a total P C B k o n s a n t r a s yonları yüksek o r a n d a b u l u n m u ş t u r (7). 1 9 8 2 -1 9 9 2 yılları arasında çeşitli ü lk e le rd e in sa n a d i p o z d o k u sunda pestisit kalıntıları ile ilgili y a p ıla n ç a l ı ş m a l a r ise T ablo 3 ’de ö z e tle n m iştir.
C a m p ve arkadaşları (4), y aş o r ta la m a s ı 48 yıl olan kişilerde yaptıkları ç a lış m a s o n u c u n d a , p p ’D D D ’yi 54 kişide, P C B s ’yi ise y a ln ız c a 14 ö r n e k t e s a p t a m ı ş lardır. O r t a la m a p p ’- D D E k o n s a n t r a s y o n u (6 .2 7 m g/kg ekstrakte yağ) y ü k s e k b u l u n m u ş t u r . D iğ e r li teratürlerle k arşıla ştırıld ığ ın d a H C B (2 .9 9 m g /k g ) ve (3-HCH (3.06 m g /k g ) y ü k s e k b u l u n m u ş t u r . L in d a n ve Dieldrin hariç, H C B , p p ’- D D E , (3-HCH, p p ’- D D D ve p p ’- D D T yaş ile p o z i t i f iliş k ili b u l u n m u ş t u r (p<0.01). (3-HCH k a d ın la r d a (2 .8 2 m g / k g ) , e r k e k l e r den (1.51 m g / k g ) d a h a y ü k s e k b u l u n m u ş t u r
(p<0.025). 6 yıldan d a h a uzun s ü re d ir y a ş a y a n yerli halkta H C B , D D E ve (3-HCH y ü k s e k o r a n d a b u l u n muştur. F arklar H C B (p < 0 .0 1 ) ve (3-HCH ( p < 0 .0 2 5 ) için çok önem li b u lu n m u ş tu r. U z u n s ü re d ir otu ran yerli halkta H C B 3.58 m g /k g , (3-HCH 3 .7 4 m g /k g iken, geçici süre o tu r a n la rd a bu d e ğ e r l e r sırasıyla; 2.06 ve 2.01 m g /k g olarak b u l u n m u ş t u r .
A bbott ve arkadaşları (5), y a p tık la rı ç a l ı ş m a d a , 5 yaş üzeri bireylerde (3-HCH, D ie ld rin , p p ’- D D E , p p '- D D T , p p ’-T D E , h e k z a k lo r o b e n z e n , P C B s ve
p-dik-Tablo
2 .
Çeşitli Ülkelerde İnsan Adipoz Dokusunda Organoklorin Kalıntıları (1974-1981) (5).Ortalama Kalıntı Miktarları (mg/kg)
Ülke Yıl Ör.Sayısı P-HCH Dieldrin pp’-DDE pp ’-DDT HCB PCBs
Belçika 1977 73 0.28 0.12 3.8 1.09 0.97 1.45 Kanada 1976 99 0.151 0.049 1.721 0.311 0.095 0.944 Danimarka* 1974 17 - 0.09 1.7 0.3 - 3.5 Fransa - 101 - 0.18 1.16 0.65 - -Greenland* 1974 30 s 0.09 2.2 0.8 - 4.3 Macaristan 1979 46 0.73 - 16.97 1.30 0.27 0.37 Hindistan - 116 2.878 - 4.281 2.177 - -İtalya 1977 29 0.258** - 4.131 1.018 - -Japonya 1981 92 3.65 *** - 3.84 *** - 0.07 3.02 Polonya 1979 44 - - 15.31 1.9 - -Yogoslavya 1976 45 0.17 0.05 6.02 0.92 0.11 0.43 Zaire - 43 - 0.092 3.539 0.932 - 0.126
* M e d ia n D e ğ e rle ri, * * a ve P - H C H , ***T otal H C H (% 90 P -H C H ) ve total D D T (% 99 p p ’-D D E)
lo r o ro b e n z e n s a p ta n m ış tır . 1976-77 çalışm asıyla kar şıla ştırıld ığ ın d a o r ta la m a d e ğ e rle rd e a z alm a g örül m ü ştü r. B u ç a l ı ş m a d a e r k e k ve k a d ın la r arasında pes- tisit kalıntı d ü z e y le r i a ç ısın d a n ço k az farklılık b u lu n m u ş tu r. P - H C H , d ie ld rin , p p ’- D D E , p p ’-D D T , H C B , P C B s e r k e k le r d e sırasıyla; 0.24, 0.07, 1 .3 ,0 .1 , 0 .1 1 , 1.0 m g / k g o la ra k b u lu n m u ş tu r. K ad ın lard a bu d e ğ e rle r sırasıyla; 0 .3 1 , 0 .0 8 , 1.4, 0.11, 0.13, 0.8 m g /k g o la ra k s a p ta n m ış tır . C o ğ ra f ık dağılım a göre e rk ek ve k a d ı n la r d a o rg a n o k lo r in kalıntıları incelen d iğ in d e , İ s k o ç y a ’dan alınan ö rn e k le rd e (3-HCH k o n s a n tr a s y o n u n d a ö n e m li farklılık b u lu n m u ştu r. E rk e k lerde (3-HCH k o n s a n tr a s y o n u 0.27 m g/kg iken, k a d ın la rd a 0.41 m g /k g o la ra k b u lu n m u ştu r. T ü m bölge lerde P C B s e r k e k le r d e d a h a y ü k se k düzeylerde bu lu n m u ş tu r. K u z e y İ r l a n d a ’da erkek ve kadınlarda P C B s sırasıyla; 1.0 ve 0.7 m g /k g olarak saptanmıştır. G ü n e y İ n g i l t e r e ’de 1.1 ve 0.8 m g /k g , K uzey İngilte r e ’de 1.0 ve 0.5 m g /k g , İ s k o ç y a ’da 1.1 ve 1.0 m g/kg olarak sa p ta n m ıştır. O rg a n o k lo rin bileşiklerinin ka lıntıları y a ş a b a ğ ım lı o la rak artmıştır. Yeni doğan be b ek le rd e (5 g ü n lü k - 3 aylık) pestisit kalıntıları sap tanm ıştır. F a k a t d iğ e r ça lışm ala rla karşılaştırıldığın da ço k az d ü z e y d e o ld u ğ u b ulunm uştur. Sigara içen ve iç m e y e n b irey le r arasın d a çok az farklılık bulun m uştur. A n c a k sig a ra içen kadınlarda O C bileşikleri d a h a y ü k se k d ü z e y d e bu lu n m u ştu r.
C atalan ve arkadaşları (6); ortalam a 51-57 yaş gru b u n d a yaptıkları ça lışm ad a; adipoz dokuda sırasıyla; p p ’- D D E H C B , (3-HCH ve p p ’- D D T ’yi yüksek ola rak b u lm u şlard ır. B u d ü z e y le r dört bölgede de benzer d ü z e y le rd e saptanm ıştır. L in d an , D D D , Dieldrin çok
düşük düzeylerde bulunmuştur. 1982-83 yıllarında B a rc e le n o ’da H CB düzeyi 5.55 ppm iken bu çalış m a d a 2.42 p p m ’e düşmüştür. Bunun nedeni HCB içeren formülasyonların kullanımının azalması ve pestisit kullanımının kontrol altına alınmış olmasıdır. (3-HCH özellikle Lleida bölgesinde yüksek bulun m uştur (3.74±5.92 //g/g yağ). D D T kullanımının k ı sıtlanmasından sonra D D E /D D T oranı (5.27±3.55) artmıştır. Erkek ve kadınlar arasında pestisit kalıntı ları açısından istatistiksel açıdan önemli farklılık b u lunmamıştır.
F alandysz ve arkadaşları (7), yaptıkları çalışm ada, 1990 yılında G dansk (35-68 y) halkında total P C B s 1.5 ±1.3 //g/g olarak saptarken, 1979’da Skiernievvi- ce (27-91 y) halkından toplanan örneklerde 1.2±0.5 //g/g bulmuşlardır. G d a n sk 'd a n rastgele seçilen o to p
si örneklerinde akciğer kanserinde ölen kişilerde PCBs 4.7 //g/g iken, diğer tüm örneklerde 0.75-1.9 //g/g PCBs bulunmuştur. C oğrafik farklılıklar ve alı
nan örnekler arasında zam an aralığı o lm asın a rağ m en iki şehirde adipoz dokuda bulunanan total P C B s b e n zer bulunmuştur. G dansk şehrinde yaşayan halk için PCBs kontam inasyonunun başlıca kaynağı deniz ürünleridir.
Ludwicki ve arkadaşları (14), 10-80 yaş g ru b u n d a bulunan tüm adipoz doku örneklerinde p p ’-D D T , p p ’-D D E ve PCBs saptamışlardır. H C B ve (3-HCH oldukça düşük konsantrasyonlarda saptanm ıştır. S a p tanan diğer H C H (alfa ve g a m a H C H ) miktarları li mit düzeylerini üstünde bulunm am ıştır. (3-HCH ve H C B düzeyleri kadınlarda erkeklere oranda daha
60
TOPÇU AA, YURTTAGÜL M.Tablo 3. Çeşitli Ülkelerde İnsan Adipoz Dokusunda Organoklorlu Pestisit Kalıntıları (O rtalam a±SD ) (1982-1992).
Ortalama Kalıntı Miktarları (ppm)
Ülke Yıl Örnek DDT
sayısı
b-HCT Dieldrin pp’-DDE pp’-DDT HCB PCBs Kaynak
no İspanya 1985-87 87 3.06±5.18 0.072±0.06 6.27±5.67 1.5±0.89 2.99±2.24 1.68±0.84 4 Agragian İngiltere 1982-83 187 0.27±0.14 0.08±0.05 1.3±0.95 1.3±0.95 0.11 ±0.05 0.9±0.67 5 İspanya Barcelona 1987-68' 68 1.63±1.11 0.06±0.07 6.98±6.85 1.35±0.80 2.42±1.34 6 01ot-Grarrortxa “ 50 1.16±0.69 0.08±0.08 3.73±2.37 0.69±0.35 3.11 ± 1.60 6 Tarragona İ L 85 1.62±0.93 0.06±0.06 6.03±5.32 120±0.84 3 .00± 1.46 6 Lleida <( 53 3.74±5.92 0.08±0.08 6.84±6.13 1.40±0.85 3.58±2.56 6 Toplam 256 1.97±2.95 0.07±0.07 6.00±5.64 1.18±0.80 2.99±1.77 6 Polanya Gdansk 1990 9 1.5±1.3 7
Polonya 1989-92 277 0.228±d 5.74±a 0.53±a o.3±a 0.310±d 0.856±â 14
İspanya 1988-89 168 0.53±0.51 2.96±2.33 2.95±2.79 15
(Zaragosa)
Türkiye 1984-85 48 7.12±4.1 5.83±3.31 0.62±0.50 16
Türkiye 1991-92 60 442±4.1 3.72±3.59 0.27±0.32 0.16±.22 17
d: Standart sampa hesaplanmamıştır.
yüksek bulunmuştur. P-HCH erkek ve kadınlarda sı rasıyla 0.216 ve 0.268 mg/kg olarak bulunmuştur. HCB düzeyleri ise 0.306 ve 0.371 mg/kg olarak bu lunmuştur. Ancak p p ’-DDE düzeyi erkeklerde daha yüksek (erkek ve kadınlarda sırasıyla 6.260 ve 4.995 mg/kg) bulunmuştur. Yapılan bu çalışmada organok- lorin bileşiklerin konsantrasyonları ve yaş arasında pozitif korelasyon bulunmuştur. p p ’-DDE düzeyleri 25 yaş altında 4.471 mg/kg, 65 yaş üzerinde 8.424 mg/kg bulunmuştur.
Ferrer ve arkadaşları (15), yaptıkları çalışmada 16-95 yaş grubu tüm örneklerde (n: 168) HCB saptamıştır. Ancak p p ’-DDE 140 kişide, P-HCH ise 101 kişide saptanmıştır. Bu üç bileşik kadınlarda en yüksek dü zeyde bulunmuştur. Özellikle P-HCH ve HCB için istatistiksel açıdan önemli farklılıklar bulunmuştur. p-HC H erkek ve kadınlarda sırasıyla; 0.46 ve 0.74 ppm, p p ’-DD E 2.83 ve 3.35 ppm , HCB ise 2.47 ve 4.27 ppm olarak bulunmuştur. Bu çalışmanın sonu cunda da yaş ile organoklorin insektisiklerin düze yinde pozitif korelasyonlar bulunmuştur. Ferrer ve arkadaşları yaptıkları bu çalışmayı, diğer çalışmalar da karşılaştırmışlardır. Buna göre p p ’-DDE Polon y a ’da 1.41 ppm, B e lçik a’da ise 6.50 ppm olarak sap tanmıştır. P-HCH H indistan’da 1.3 ppm, P o lo n y a’da ise 0.013 ppm olarak bulunmuştur. HCB ortalama konsantrasyonu (2.95 ppm ) diğer ülkelere oranla alı
şılmış düzeylerin biraz üstünde b u lu n m u ş tu r. Bu d e ğerler, U .S ’de 0.053 p p m U . K ’da p p m , N o r v e ç ’te 0.25 ppm ve B e lç ik a ’da ise 1.36 p p m ’dir.
Kashyap ve arkadaşları (18), 20-70 yaş g ru b u n d a tüm adipoz doku ve se ru m d a D D T ve H C H k o n s a n t rasyonlarını, erkeklerde kadınlara o ran la d a h a y ü k sek bulmuştur. A dipoz d o k u d a total D D T erk ek ve kadınlarda sırasıyla; 3 .9 6 7 ± 1 .5 5 6 p p m , 3.538±0.801 ppm bulunmuştur. Total H C H ise e rk e k ve k a d ın la r da sırasıyla; 4 . 0 5 4 ± 1 .8 3 8 p p m , 3 . 1 4 4 ± 1.125 p p m ’dir. Serum da total D D T e rk e k ve k a d ın la rd a sı rasıyla; 213.8 3 0 ± 2 1.168 p p b , 17 7 . 3 8 0 ± 4 2 . 5 9 7 p p b ’dir. Total H C H ise erkek ve k a d ın la rd a sırasıyla 70.051±12.782 ppb, 6 5 .4 4 5 ± 1 5 .7 5 0 p p b o la rak b u lunmuştur. Bu sonuçlar diğer ülkelerde yapılan çalış malarla karşılaştırıldığında y ü k se k o r a n d a b u lu n muştur. Çünkü H indistanda bu insektisitler devam lı olarak kullanılmaktadır. D D T ve H C H kalıntıları g e nelde yaş ile m a k s im u m a ulaştıktan so n ra a z a lm a k ta dır. Fakat 41-50 yaş g ru b u n d a bu insektisitlerin d ü zeyi genç (41 yaş altı) ve diğer yaşlı g ru b a (50 yaş üstü) göre daha yüksek b u lu n m u ştu r.
K arakaya ve Özalp (16), yaptıkları ç a lış m a d a (18-72 y) yaşla birlikte adipoz d o k u d a o rg a n o k lo rin b ile şik lerin k o n s a n t r a s y o n l a r ı n ı n arttığını bu lm u şlard ır. A lfa-BHC hariç, 20-30 yaş ve 31-40 yaş grupları a ra
sın d a O C p e s tis it kalıntı d ü z e y le ri açısından önemli farklılık b u l u n m u ş t u r ( p < 0 .0 5 ). F a k a t 31-40 yaş ve 41 yaş üzeri b ir e y le r d e O C pestisit kalıntılarında ö n e m li fa rk lılık b u lu n m a m ı ş t ı r . A f k h a m ( 1 7 ), y a p tığ ı ç a l ı ş m a d a (15-81 y) adipoz d o k u d a D D T s e v iy e s i n in , A n k a r a bö lg e sin d e yapılan a ra ş tırm a la r s o n u c u te sb it e d ilen D D T düzeylerinden d ah a d ü ş ü k o l d u ğ u n u sa p ta m ış tır. O rganoklorlu pes- tisitlerin s e v iy e le ri en y ü k s e k k o n sa n tra sy o n d an en en d ü ş ü ğ e d o ğ r u sırasıy la; (3-B HC ,pp’-D D T , H C B , h e p ta k lo r e p o k s it, h e p t a k lo r , a - B H C ve 5-B H C ola rak b u l u n m u ş t u r . Y a ş ile birlikte H C B , (3-BHC, Z B H C s e v iy e le r in in a n la m lı bir şekilde arttığı bulun m u ş tu r ( p < 0 .0 5 ) . p p - ?D D E ve £ D D T düzeylerinin yaş ile bir artış g ö s t e r m e s i n e r a ğ m e n bu artış anlam lı b u l u n m a m ı ş t ı r ( p > 0 .0 5 ). H C B , (3-BHC, £ B H C , p p ’- D D T , h e p t a k l o r e p o k s it, k a d ın la rd a erkeklerden anlam lı b i ç i m d e d a h a y ü k s e k b u lu n m u ş tu r (p<0.05). Bu ç a lış m a d a B e d e n K itle İn d ek si (BK İ) ile (3-BHC ve 2 B H C d ü z e y le r in in arttığı saptanm ıştır. A ncak bu artış i s t a t i s t i k s e l a ç ı d a n ö n e m l i b u lu n m a m ış tır (p> 0.05).
Z B H C A n k a r a ’d a d a h a ö n c e k i yıllarda yapılan çalış m a la rd a k a r ş ıl a ş tı rıl d ığ ın d a 1 9 7 6 - 7 7 ’de 4.2 ppm,
1 9 8 4 -8 5 ’d e 1.72 p p m , bu ç a lış m a d a ise 1.54 ppm o larak b u l u n m u ş t u r . A n c a k 1984-85 çalışmasıyla k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a f a r k ö n e m l i b u lu n m a m ış tır (p > 0 .0 5 ). S D D T ise 1 9 7 6 - 7 7 ’de 14.6
pDin,
1984- 1 9 8 5 ’de 7 .1 2 p p m , bu ç a lış m a d a ise 4.42 ppm olarak b u lu n m u ş tu r. A r a d a k i fark istatistiksel açıdan ö n e m li b u l u n m u ş t u r ( p < 0 .0 5 ) .Y ap ılan tü m ç a lış m a la r s o n u c u n d a , insan adipoz do k u s u n d a o r g a n o k lo r in pestisit düzeyleri ve yaş, cinsi yet a r a s ın d a ö n e m li p o z itif k o relasy o n lar bulunm uş tur ( 1 4 -1 6 ,1 8 ). Ö z e llik le H C B , p p ’-D D E , (3-HCH ve p p - D D T k o n s a n tr a s y o n la r ın ı n yaş ile pozitif korelas- y onlu o ld u ğ u s a p ta n m ış tır (4,5). Erkeklerde PCBs (5), D D T ve H C H (18) k a d ın la ra göre daha yüksek b u l u n u r k e n , k a d ı n l a r d a p p ’- D D E (15), (3-HCH (4 ,5 ,1 4 ,1 5 ,1 7 ) e r k e k le rd e n d a h a yüksek konsantras y o n la rd a b u lu n m u ş tu r .
S O N U Ç
G ıd a ü re tim ve e n d ü s tris in d e pestisit kullanımı ile il gili ciddi s o r u n la r y a ş a m a k ta d ır. Pestisitlerin kullanı m ının ta m a m e n k ald ırılm a s ı gibi bir olasılık olm aya cağı için, insan ve ç e v re y e o lu m s u z etkilerini en az o ra n a indirici tedbirlerin alınm ası gereklidir. Bu ne d en le ü re tic in in , d a h a etkin sonuç alm a umuduyla y ü k se k d o z d a pestisit kullanım ı önlenm eli, ilaçlama işlemi d o ğ ru z a m a n d a , doğru ilaçla yapılmalı ve bu
konuda gerekli personel eğitimi verilmelidir. Ayrıca tüketicilere de, gıda tüketim aşamasına kadar uygula nan işlemlerde pestisit kalıntılarının azaltılabileceği konusunda (yıkama, konserve etme, pişirme, dondur ma, kurutma vb. gıda işleme) eğitim verilmelidir.
K A Y ıN A K L A R
1. Dökmeci İ. Toksikoloji, Akut Zehirlenmelerde Tanı ve Tedavi. 2 .Baskı, İstanbul, 362-373, 1994.
2. Artık N, Ekşi A .Gıdalarda pestisit kalıntıları ve limit leri. Gıda Teknolojisi Demeği Yayınları, Yayın No.
16, 2-3, Ankara, 1993.
3. Herrer AA, Arino AA, Conchello MP, et al. Organoch- lorine pesticide residues in in Spanish meat products and meat of different species. J Food Protection 57(5):441-444,1994.
4. Camps M, Planas J,Catalan JG, et al. Organochlorine residues in human adipose tissue in Spain:Study of an Agragian area . Bull Environ Contam Toxicol 42: 195 201,1989.
5. Abbott DC, Goulding R, Holmes DC, et al. Organoch lorine pesticide residues in human tat in the United Kingdom 1982-1983. Human Toxicol 4:435-445.
1985.
6. Çatal an JG, Planas J, Figureas JT, et al. Organochlori ne pesticide residues in the population ol Catalonia (Spain). Bull Environ Contam Toxicol 51:160
164,1993.
7. Falandysz J, Yamashıta N, Tanabe S, et al.Congener- specifıc data of polychlorinated biphenyl residues in human adipose tissue in Poland. Sci Total Environ
149:113-119, 1994.
8. Özay G. Gıdalarda tarımsal ilaç kalıntıları ve insan sağlığı açısından taşıdığı riskler. Gıda Sanayii 7 (2): 19 28,1993.
9. Carrillo L, Arreola LT, et al. Is DDT use a public he- alth problem in Mexico. Environ Health Perspect 104 (6):584-588, 1996.
10. Unger M, Kıaer H, Blıchert-Toft M. et al. Organochlo rine compounds in human breast fat from deceased with and without breast cancer and in a biopsy materi- al from newly diagnosed patients undergoing breast surgery. Environ Res 34:2428,1984.
11. Rogan WJ, Gladen BC, Wilcox AJ. Potential reproduc- tive and postnatal morbitidy from exposure to polych lorinated bipenyls: epidomiologic considerations, En viron Health Perspect 60, 233-39.1985.
12. Austin H. Keil JE, Cole P.A Prospective follow-up study of cancer mortality in relation to serum DDT. Am J Pub Health79(l):43-46, 1989.
13. Anderson HA.Utilization of adipose tissue biopsy in characterizing human halogenated hydrocarbon expo- sure.Environ Health Perspect 60: 127-131, 1985.
62
TOPÇU AA, YURTTAGÜL M.14. Ludwicki JK, Goralczyk K.Organochlorine pesticides and PCBs in human adipose tissue in Poland. Bull En- viron ContamToxicol 52:400-403, 1994.
15. Ferrer A, Bona A,Castellano M, et al. Organochlorine residues in human adipose tissue of the populatıon of Zaragosa (Spain). Bull Environ Contam Toxicol 48:561-566, 1992.
16. Karakaya AE, Özalp Ş. Organochlorine pesticides in human adipose tissue collected in Ankara (Turkey) 1984-1985. Bull Environ ContamToxicol 38:941-945, 1987.
17. Afkham BL. Ankara’da Yaşayanların Adipoz Dokula rında Klorlu Hidrokarbon Pestisit Kalıntı Düzeylerinin Araştırılması. G.U Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Farma koloji Toksikoloji ABD,Yüksek Lisans Tezi. Ankara,
1992. .
18. Kashyap R, Ranilyer L, Singh MM.Evaluation of hu man exposure to the persistent insecticides DDT and HCH in Ahmedabad, Indıa. J Analyt Toxicol 17:211 -214,1993.
