KÖROĞLU DESTANI’NIN
ORTAASYA RÎVAYETLERt
" K ö r o ğ l u
D e s t a n ı ,
k ü l t ü r ü m ü z ü n
m ü ş t e r e k l i ğ i
a ç ı s ı n d a n
b a k ı l d ı ğ ı n d a ,
D e s t a n î
bi r
e s e r
o l m a s ı n ı n
y a n ı
s ı r a ,
m a z î y i
t a ş ı y a n a b i d e v î bi r k ı y m e t e de s a h i p t i r . Bu gün bil e, a n l a t ı l dı ğ ı
ve
d i n l e n i l d i ğ i
c o ğ r a f î
a l a n ı n
v ü s ' a t i
d i k k a t e
a l ı n ı n c a ,
T ü r k l e r
a r a s ı n d a
k ü l t ü r
b ü t ü n l ü ğ ü n ü
k o r u m a
b a k ı m ı n d a n
g ö r d ü ğ ü
işi n
e h e m m i y e t i d a h a
iyi
anl aş ı l ı r . "
Prof. Dr. Dur s un Y I L D I R I M*
K ö ro ğ lu D e s ta n ı, u zu n a s ırla r ö te sin d e n g ü n ü m ü z e u laşan v e h âlâ an latım g e le n e ğ in d e k i y e rin i m u h a fa z a e d e n , se v ile n ü n lü b ir d e s- ta m m ız d ır. H em en b ü tü n T ü rk D ü n y a sın d a v e T ü rk le rle uzu n a sırla r b e rab er yaşam ış m illetlerin hay atın d a derin ak isle r bırakm ış olan Köroğlu D es ta n ı , k ü ltü r ü m ü z ü n m ü ş t e r e k l i ğ i a ç ıs ın d a n b ak ıld ığ ın d a , d estan ı b ir eser o lm asın ın y anı sıra, m aziy i taşıy a n a b id ev î b ir kıym ete de sahiptir. Bu gün bile, a n la tıld ığ ı ve d in len ild iğ i co ğ ra fî alanın v ü s'a ti d ik k a te a lın ın c a , T ü rk le r ara sın d a k ü ltü r b ü tü n lü ğ ü n ü k o ru m a b a k ım ın d a n g ö rd ü ğ ü iş in eh em m iy eti d ah a iyi anlaşılır.
U m um T ürk dünyasında ve kom şu m ille tle rin h ay atın d a y e r alan K öroğlu D estanı, zam an ve m ek ân iç in d e an latım g e le n e ğ i v asıta sıy la aldığı yo l ve k azan d ığ ı zen g in lik ler, y ay ılm a ve tekâm ül se y ri n e tic e s in d e , b u g ü n k a rşım ız a ik i an a v e r siy o n v e b u n la r a b a ğ lı s a y ı s ı z r iv a y e tle r g e liş tire re k çık m ak tad ır. Ç a ğ ım ızd a, h a y a tiy e tin i vc d in a m iz m in i bu d e re c e m u h a fa z a etm iş icra e d ilm e sa h a sın d a k i v ü s ’a ttn m d e rin liğ in i k a y b e t m em iş K ö ro ğ lu D estan ı tip in d e v e h acm in d e b ir e s e re , b a şk a m ille tle rin h ay a tın d a rastla m a m a k - ta y ız . B unun b ir se b eb i, T ü rk destan anlatım g e leneğinin m ü k em m elliğ i ve b ir m ek tep seviyesine erişm iş olm asıysa, bir d iğ er sebebi de K öroğlu D es ta n ın ın k en d in e m ahsus b ir anlatım g elen eğ i y a ratm a g ü cüne sahip o lm asıd ır, kanaatindeyiz.
O rta a sy a b o z k ırla rın d a n B a lk a n la ra k a d a r u zan an geniş saha için d e te şe k k ü l eden ve hâla gelişm ek te o lan K öroğlu D estanı riv ay etleri, y u k a rıd a d a b e lirtm iş o ld u ğ u m u z üzere ik i v ersiy o n e tra fın d a to p la n ır. B iz, bu ik i v e rsiy o n u B a t ı V e r s i y o n u v e O r t a a s y a V e r s iy o n u ş e k l i n d e isim len d ireceğ iz. K öroğlu D e s ta n ın ın Batı v e rsi * H .Ü . E d e b iy a t F a k .T ü rk Dili ve E d . Böl. Ö ğ re tim Üyesi.
yonuna A zerbaycan, A nadolu, B alkan ve çevre T ürk y erleşim sa h aların d a y e r alan T ü rk riv a y e tle riy le , G ü rcü , E rm eni ve d iğ e r etn ik gru p v e m ille tle rin hayatında y e r alan riv ay etleri d ah il etm ek tey iz. O r taasya versiyonu, T ürkm en, Ö zbek, K arakalpak, T a tar, K azak, K ırgız, U y g u r T ü rk lerin e ait riv a y e tle r ile Tacik ve Buhara A rapları arasında dolaşan A rapça ve T acik çe an latılan riv ay etleri kap sar. A fg an istan T ürkleri arasında dolaşan K öroğlu D estanı riv a y e tle ri de O rtaasya versiyonuna dahildir.
K ö ro ğ lu D estan ı, O rtaasy a T ü rk d estan a n latım g e le n e ğ i iç in d e te k â m ü lü n ü ta m a m la y a ra k epos seviyesine erişm iş m ükem m el b ir h a m a sî d e s tan, M anas D estanı gibi â b id ev î b ir eserdir. B iz, bu m ü k e m m e l e p o s ’u n b ü tü n O rta a s y a r iv a y e tle ri h a k k ın d a y e te r in c e b ilg i to p l a y a b i l d i ğ i m iz i sö y le y em iy e ceğ iz. E lim d ek i bilgi ve m e tin le r daha çok Ö zbek, K azak ve T ürkm en riv ay etleri üzerinde y o ğ u n la şm a k ta d ır. Ö zb ek riv a y e tle ri a ra sın d a B a tı versiyonuna b ağ lı riv ay etler de y e r alm akta v e b u n la r a y n b ir K öroğlu m ek teb in i tem sil etm ek ted ir. K öroğlu D estam 'n ın tam am ı T ü rk m en ve K arakal- p ak lar arasında kırk bir, Ö zb ek ler arasında B atı v e r siyonu on d ö rt - on altı, O rtaasy a v e rsiy o n u k ırk üç; K aza k la r arasın d a altm ış ik i, T a c ik le r a rasın a elli kol olarak h esaplanm aktadır. Bu sayıya, T atar, Uygur, K ırgız, Sibirya ve A fanistan T ürkleri ile B u hara A rap ları arasın d a d olaşan d estan k o lla n n ı da ilâve edersek tah m in en büyük b ir y ek û n a e rişiriz , sanıyorum . A ncak, üzüntü ile ifaâde edeyim ki, so nuncu gruba ait d estan k o lla n h ak k ın d a fa z la b ir b ilg iy e sahip değilim .
K azaklar arasın d a K öroğlu D estan ı’m n te sp it edilen m etinleri şunlardır: K öroğlu S u ltan H ikâyesi; A vazxan kıssası; K öroğlınıng K ıssası; K ö ro ğ lın ın g K ıssası; K ıssa-i K ö ro ğ lı; K ö ro ğ lı; K ö ro ğ lu Sul- ta n n ın g k ö rd e tu w g a n ı hem R a y x a n p a d ş a m e n so g ısk an ı; K ö ro ğ lı; K ö ro ğ lın tn g K ıss a sı; K ö ro ğ lı
S u ltan ; A w ezx a n n ın g K ıssası; K ıssa-i K öroğlum ng k ö r d e n ç ık k a n c e r i; K ö r o ğ lı S u lta n ; K ö ro ğ lı; K ö ru ğ lı; K ö ro ğ lı, R a v a şn b e k , 1. b ö lü m ; K örden tu w g an K ö ro ğ lı, e k in ç i salası; Ş a ğ ıd a tk a b arg ım , üçü n ci salası; K öroğlu sultannıng A w azxandı algan sa fa ri; K ö ru ğ lı; R a v şa n b e k B a tırd ın n g K alm ak b a tın M a h ara m m en so g ısk an ı; K ıssa-i K aldarken; K ö r o ğ lı m e n M e z e r g e n ; A w e z x a n Ö le n g i; K ö ro ğ lın ın g b a la sı A w ezx a n ; Fi b a y a n T ü rk p en K a s ım k a n n ın g n a sili; B o zay batın m en onıng b a la s ı K ö ro ğ lı; K ö ru ğ lı S u lta n . B u n la n n b ir k ısm ı e s k id e n v e b ir k ıs m ı d a y a k ın z a m a n la rd a y a y ın la n m ış tır.
K aza k la r arasında dolaşan ve te sp it edilen ri v a y e tle rd e , O r ta a s y a ’da K a z a k la r ile Ç u n g a rla r a ra sın d a c e re y a n e d en ta rih î m ü c a d e le le rin y an ı sıra , K a lm u k la r ile A r a p la n n fü tü h a tı sıra sın d a y ap ılan s.avaşlann derin akisleri de y e r alır. Y u k ar da b e lirtile n riv a y e tle rd e n b aşk a, " e rte g i” tarzın d a a n la tıla n K ö ro ğ lu r iv a y e tle r i d e m e v c u ttu r. K öroğlu, bu tü r riv ay etlerd e olağanüstü v arlıklarla / dev , p e ri g ib i.../ d o stlu k k u rar, a rsla n ile g üreşir; o la ğ a n ü s tü v a rlık la rla y a p tığ ı m ü c a d e le d e n k a zanır, k ırk d ev i y e n ip k en d in e h izm et e ttirir. Y a n m ito lo jik , y a n m a sa l u n s u rla n ile , "erteğ i" k o m p o zisy o n u için d e h a y a tiy e tin i sü rd ü ren bu riv a y e t lerin çatı itib a riy le e lim izd ek i d e sta n ın k iy le b e n z erlik taşım ası, bize b u n ların ark aik b ir tabakanın iz le rin i s a k la d ık la n in itb a ın ı v e rm e k te d ir. A n cak , k e sin b ir h ü k m e v a rm a k iç in , o rijin a l m e tin le ri g ö rm e k g e re k ir k i, bu im k â n a şim d ilik sahip d eğ iliz. F akat, d estan ın O rtaasy a T ü rk leri arasında m ü şterek b ir h a y a t y a şa n ırk e n m ey d an a g eld iğ in e d air, d estan an latım g e le n e ğ in in sakladığı b ilg ile r de bize, bu konuda az da olsa b ir fik ir verebilir.
K azak riv ay etlerin in ço ğ u n d a K öroğlu, Han bey , su ljan , p ad işah m a k a m la n n a g elen, atad an ve babadan b ir b ey oğlu olarak karşım ıza çıkm aktadır. E şk iy ad an g e lişe n b ir k a h ram an tip i çizm ez; ak-- sin e , k ö tü ta lih in i y e n ip h a k k ı o la n b e y lik , v ey a h a n lık ta h t ı n a o tu r u p h a lk ın ı id a r e e d e n , m ü k em m el d evlet sahibi, adil b ir hüküm dar, h am asî b ir destan k ah ram an ı olarak beşerileşm iş b ir m ito lojik tip çizer.
Ö z b e k le r arasın d a K öroğlu D estan ı, h er iki v e rsiy o n a b a ğ lı riv a y e tle re sa h ip tir, a y rıc a halk a r a s ı n d a K ö r o ğ lu h a k k ın d a " te r m a la r " da d o la şm a k ta d ır. "G o ro ğ li" ”G o ro ğ lib e k -z u r b atır", "A rm anım k alm ad ı", b unlardan bir kaçıdır. Harezm destan m ek teb in e d ah il b ah şıla rd an te sp it ed ilen ri v a y e tle r h acim itib a riy le k ısa d ır. B u n la rd a n b ir
k a ç ı şu n lard ır: G o ro ğ ln in d ö rey işi; A rap tan g g an ;' A v az k e ltira n ; A v a z ü y la n tirg a n ; A v azn in g azad e tilişi; Q irq m in g la r; B o z irg o n ; K am p ir; X irm an dali; G ulrux p ari, gibi...
Ö zb ek istan ın d iğ er ta ra fla n n d a söylenen, a n la tıla n v e O rtaasy a v ersiy o n u n a b a ğ lı 100’e yakın r iv a y e t te s p it e d ilm iş tir . B u n la r ın b i r k ıs m ı ş u n la r d ır : G o r o ğ lin in g t u g l i ş i v a b o l a l i g i ; Z ay d m ay ; Y u n u s p ari; M isk al p ari; R a y x o n arap ; G ü ln ar pari; B ektoş arab; Ş o x d o rx o n ; X old o rx o n ; Z am an b ek ; X id ira li elbegi; B e rd iy o r o ta lig ; X ilo - m en; Ş odm o n b ek ; D o n iy o rx o ca O yd in o y ; X asan - xon; Ç am bil kam alı; D alli; A v azx o n ; B alo g ard o n ; în tizo r; G u lix iro m o n ; B otaköz; K u n d u z b ilan Y ul- duz; Z u lfiz a r b ilan A vaz; X o n o y im ; O ltin kovak; A vaz bilan O yzaynab; M aşriko; M a lik a ayyar; X o- n o y im ; A v azn in g ara z ı; A v azn in g o lim g a x u k m e tiliş i; B a lx iv o n ; N u r a li; N u r a lin in g y a ş lig i; R avşan; C a x o n g ir, E roğli.
O rta a sy a v e r s iy o n u n a b a ğ lı riv a y e tle rd e b e ş e rî, m ito lo jik , Ş am an istik u n s u rla r k e s if b ir y ap ıy a sa h ip tir. D ik k a te calip o lan bu v e rsiy o n , d e s ta n ın en e s k i ta b a k a la r ın d a n d e r in i z le r taşım aktadır. T arih için d e bu tab ak alar İslâm î re n k ler k azan m ış v e h a y a tiy e tle rin i b e lli b ir n isp e tte k o r u m u ş la rd ır. Ö zb ek r iv a y e tle rin d e K ö ro ğ lu , Ö zb ek lerin v e T ü rk m en lerin p ad işah ıd ır. D estanda y e r alan ta rih i h a d ise le rin a k isle ri, A rap v e İran h âk im lerin in Ö zb ek lerle, T ü rk m en lerle, k ısa c a O r ta a s y a T ü rk k a v im le ri ile y a p tık la n s a v a ş la n n , m ücadelelerin h âtıra lın n d a n ibarettir.
K ö ro ğ lu D e s ta n ın ın O rta a sy a v e rsiy o n u n a b a ğ lı r iv a y e tle r in d e K ö r o ğ lu , T ü rk m e n v e Ö zbeklerin beyi, k an u n î h ü k ü m d a n ö z halkının ve v a ta n ın ın d ü ş m a n la rd a n k o r u y u c u s u , d â n â m ü re b b îsi, h a tırla rın te rb iy e c is i v e y e tiş tiric is i, y en ilm ez b ahadır olarak ta s v ir edilir.
T ürkm enlcr arasında dolaşan ve tesp it edilen rivayetlerde de K ö ro ğ lu ’nun şahsiyeti O rtaasya v e r siyonuna bağlı d iğ erlerin in aynıdır.
T acik ler arasında dolaşan K öroğlu riv ay etle rinin de O rtaasya v ersiyonuna b ağ lı olduğunu daha ö n ce b e lirtm iştik . Bu riv a y e tle rd e m e rk e z î k a h ra m an, e fsan e v î kahram an K ö ro ğ lu y erin e, onun m a n e v î e v lâ d ı o la n A v a z H a n 'd ır . D e s ta n ın y a p ısın d a k i bu g e lişm e , d a ire le şm e am e liy e sin in b ir n e tic e si o la b ile c e ğ i g ib i, b aşk a fa k tö rle re de b ağlanabilir. Bu konuda elim de ne yeterli açıklam a yapabilecek bilgi, n e de m alzem e var. S anıyorum , A vaz H an'ın m e rk e z î fig ü r h alin e g elm esin d e (De- vam ı S. 2 6 'd a )
