23 A¤ustos 2004 tarihinde Anka-ra’da vefat eden ve 25 A¤ustos 2004 günü Konya Üçler Mezarl›¤›’nda cenazesi ses-sizce topra¤a verilen Mehmet Önder, Türk kültürünün ulu ç›narlar›ndan biriy-di.
1970 y›l› Aral›k ay›nda MEB Millî Folklor Enstitüsüne Müdür Yard›mc›s› ve Araflt›rmac› olarak atand›¤›mda, Bakan-l›ktaki idarecilerden bir fleyler ö¤renmek için etraflar›nda dolaflmaya bafllad›m. Mehmet Önder Müsteflar, Cahit Külebi Müsteflar Yard›mc›s›, Avni Özbenli de Enstitü Müdürüydü.
Müsteflar Mehmet Önder’in eski Chevrolet marka bir makam otomobili vard›. fiehir içinde dahi s›k s›k ar›zalan›-yordu. Ayn› koridorda, iki oda solda otur-du¤um için makam›na geliflini gidiflini çok iyi izleyebiliyordum. Rahmi ad›nda bir odac›s› vard›. Hem çay-kahve ikram-lar›n› yapar hem de imzadan ç›kan ev-raklar› ilgili birimlere götürür veya yol-lard›. Bir sekreteri vard›; Ümmühan Ha-n›m.Odas›, flimdiki müsteflarlar›n odas› yan›nda özel kalem odas› bile de¤ildi. Kü-çüktü ve sade döflenmiflti. fiehirler aras› seyahatlerinde makam arabas›n› kullan-maz otobüs veya trenle seyahat ederdi. Hiçbir Genel Müdürün Makam otosu yoktu. Belediye otobüsüyle gelip gider-dik.
Avni Özbenli, 1971 y›l› yaz›nda göre-vinden istifa edince Enstitü Müdürlü¤ün-de vekâlet etmeye bafllad›m. Kültür Ba-kanl›¤› kurulmufl, Prof. Talât Sait Hal-man Bakan olmufltu. Müsteflarla yak›n iliflkilerim bafllam›flt›. Odas›na her girdi-¤imde toplant› masas›n›n bir ucu daima kitap, dergi dolu olurdu. Millî
Kütüpha-neden s›k s›k bir torba dolusu kitap, der-gi geliyordu. Gördüm ki imza aralar›nda ve akflam beflten sonra kitap, makale ya-z›yordu. Bu davran›fl›n› daima örnek al-d›m. Her zaman ö¤üt verirdi: “Bak sen gençsin. Bakanl›kta istikbalin olabilir. fiunlara flunlara dikkat et” derdi. Ö¤ütle-ri; göreve zaman›nda gelip gitmem, kra-vatl› düzgün giyinmem, yaz›lar› beklet-meden cevapland›rmam, yafll› folklorcu-lara sayg› göstermem, devlet mal›na sa-hip ç›kmam, israftan kaç›nmam konula-r›nda olurdu. Genelde imzaya sundu¤um yaz›lar›n dilini, imlas›n› be¤enirdi. Baz› düzeltmeleri de olurdu tabiî.
Üzerinde olumlu izlenim b›rakm›fl olmal›y›m ki, Türkiye ve Ortado¤u Amme ‹daresi Enstitüsü s›nav›n› kazan›nca, ön-ce e¤itim görmeme izin vermek istemedi. “Buray› kime b›rakacaks›n? Pekâlâ iyi bir flekilde yürütüyorsun” dedi. 15 000 ki-fli aras›nda 80 kiki-flinin aras›na girmifltim. Bu e¤itimin beni daha verimli k›laca¤› konusunda ›srar edince, izin verdi. Sevgi Babao¤lu’nu Enstitüye müdür vekili ata-d›. “Çabuk gel” dedi. 9 ay sonra Amme ‹daresi Enstitüsünü birincilikle bitirince Müdür Vekilli¤ine döndüm. O s›rada Ba-kanl›kta yeni bir yap›lanma oldu. 1973 y›l›nda Millî Folklor Araflt›rma Dairesi kuruldu. Beni tereddütsüz baflkanl›¤a ge-tirdi. Oysa Avni Özbenli’den ö¤rendi¤ime göre, bir zamanlar Konyal› bir halk bi-limciyi Müdür Yard›mc›s› olarak atamak istemiflti. Çal›flkanl›¤›m› ve dürüstlü¤ü-mü gördükten sonra hemflehrilik duygu-sunu bir yana b›rakma olgunlu¤unu gös-termiflti.
Birlikte I. Uluslararas› Türk Folklor Semineri (8-14 Ekim 1973)’ni düzenledik.
ÖLÜMÜNÜN B‹R‹NC‹ YIL DÖNÜMÜNDE HALKB‹L‹MC‹
YÖNÜYLE MEHMET ÖNDER
Nail TAN*
* Kültür Bakanl›¤› HAGEM Eski Genel Müdürü
A N M A Y A Z I L A R I . . . A N M A Y A Z I L A R I . . . A N M A Y A Z I L A R I . . .
Seminer kitab› bas›l›nca, içinde bildirileri bulunan kiflilerin telîf ücretlerini hesap-lay›p ödeme evraklar›n› haz›rhesap-lay›p imza-ya sundum. Kendi evrak›na s›ra gelince, ald› y›rtt›:
- “Evlad›m. Sen sen ol. Baflkanl›¤›n süresince, hakk› olsa bile daire yay›nla-r›ndan telif ücreti alma. Bak, ben de al-m›yorum.memurlar, gün gelir bir liray› bir milyon ald›. Para almak için baflkala-r›n›n yaz›lar›n› yay›mlam›yor, derler” de-di.
Ondaki yöneticilik ilkelerini; ö¤ret-menim, müdürüm Avni Özbenli’den de ö¤renmifltim. Bu iki de¤erli yönetici saye-sinde mahkemelere düflmeden, ceza al-madan Kültür Bakanl›¤›ndaki 28 y›ll›k hizmetimi tamamlad›m. Bakan Halman’a müzevirler, Say›n Özbenli’nin akrabas› oldu¤umu söylemifller. Y›llar sonra bunu bana söyledi¤inde; “Keflke akrabas› olma onuruna sahip olsayd›m” dedim.
Mehmet Önder, Millî Folklor Ensti-tüsünün kurucular›ndand›r. 16.05.1966 tarihli onayda Kültür Müsteflar Yard›m-c›s› olarak imzas› vard›r. Enstitüsünün kurulup geliflmesi; Millî Folklor Araflt›r-ma Dairesi ad›n› al›p daha etkili hizmet vermeye bafllamas›nda eme¤i, hizmeti büyüktür.
Ank. Ü. DTCF Sanat Tarihi bölü-münde ö¤renci iken halk edebiyat›na, el sanatlar›na, giyim kuflama ilgi duymufl, ilk derlemelerini yay›mlamaya bafllam›fl-t›. ‹lk makalesi, Folkor Postas› dergisinde yay›mlanan “Konya Bilmeceleri”dir.
1950 y›l›nda Üniversiteyi bitirip ön-ce Konya Müzeleri Asistanl›¤›na, 1954 y›-l›nda da Müdürlü¤e atand›ktan sonra Konya halk kültürü araflt›rmalar›n› yo-¤unlaflt›rd›. Mevlâna Müzesini uluslara-ras› üne kavuflturdu. Konya Müzeleri Müdürü (1954-1964), Eski Eserler ve Mü-zeler Genel Müdürü (1964-1967), Kültür Müsteflar Yard›mc›s› (1967-1969), Kültür Müsteflar› (1969-1971), Baflbakanl›k Kül-tür Müsteflar› (1971-1974), Baflbakanl›k Müflaviri (1974-1977), Bonn Büyükelçili¤i Kültür Müflaviri (1977-1982), ve Kültür
ve Turizm Bakanl›¤› Baflmüflaviri (1982-1987) görevleri s›ras›nda en büyük hiz-metini hep halk bilimi alan›nda verdi. 3
1987 y›l›nda emekliliye ayr›l›nca bu alandaki hizmetlerini sürdürdü. Türkiye ‹fl Bankas› Kültür ve Sanat Dan›flmanl›¤› s›ras›nda (1987-2000) Kültür ve Sanat ad›yla 40 say› yay›mlad›¤› derginin ma-kalelerinin yar›dan fazlas› Türk halk bili-miyle ilgiliydi. Bankan›n büyük ödülü de iki kez halk bilimcilere verildi (Prof. Dr. fiükrü Elçin, Prof. Dr. Saim Sakao¤lu).
1955 y›l›nda Ord. Prof. Fuad Köprü-lü ve arkadafllar› taraf›ndan kurulan, gü-nümüzde Folklor Araflt›rmalar› Kurumu ad›yla yaflayan derne¤in üyesiydi. Bu dernekçe verilen ‹hsan H›nçer Türk Folk-loruna Hizmet Ödülü sahibiydi.
Ald›¤› ödüller aras›nda; Üstün Liya-kat Niflan› (Almanya Hükûmeti, 1982), ‹kbal Niflan› (Pakistan Hükûmeti, 1986), Fahrî Doktor (Selçuk Üniversitesi, 1986), Fahrî Doktor (Pakistan Lahor Üniversi-tesi, 1987) da bulunmaktad›r.
Çok zengin kitapl›k ve arflivini 1986 y›l›nda memleketi Konya’ya ba¤›fllad›. Konya Büyükflehir Belediyesi taraf›ndan ‹zzet Koyuno¤lu Müzesi içinde ad›n› tafl›-yan bir kütüphane oluflturdu. Bu kütüp-hanede 4900 kitap bulunmaktad›r. Arfliv bölümünde ise kat›ld›¤› toplant›lara ilifl-kin dokümanlar, yaz›flmalar, mektuplar yer alm›flt›r. Kitaplar› ve arflivi bilgisayar ortam›na kaydedilmifltir. Bu ba¤›fl›n d›-fl›nda 3500 kitab›n› Mevlâna Müzesine, 500 kitab›n› da Selçuk Üniversitesine ba-¤›fllad›¤›n› biliyoruz. Ölümünden sonra Ank.Ü. ‹lâhiyat Fakültesinde hakk›nda bir doktora çal›flmas› bafllat›lm›flt›r. Bu çal›flma için ölümünü beklemek mi gere-kiyordu? Çok flükür Selçuk Üniversite-sinde Prof. Dr. Saim Sakao¤lu’nun ö¤ren-cisi Mestan Karabacak taraf›ndan bir yüksek lisans tezi haz›rland›¤›n› görebil-di.
Yazd›¤› 1400 civar›nda makale ve 75 kitab›n içinde Türk halk kültürüyle ilgili olanlar, en büyük bölümü oluflturmakta-d›r 4. Makaleleri; kongre, sempozyum,
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
panel kitaplar› d›fl›nda genellikle Folklor Postas›, Konya Halkevi, Türk Folklor Araflt›rmalar›, Ça¤r›, Türk Etnografya Dergisi, Hisar, Millî Folklor, Kültür ve Sanat, Türk Kültürü, Türk Edebiyat›, Er-dem dergileriyle Ekekon (Konya), Babal›k (Konya), Yeni Konya (Konya), Yeni Me-ram (Konya), Tercüman (‹stanbul) ve Son Havadis (‹stanbul) gazetelerinde yer al-m›flt›r. Söz konusu dergilerden Konyal› kifliler taraf›ndan yay›mlanan Folklor Postas› (Kemal Akça), Türk Folklor Arafl-t›rmalar› (‹hsan H›nçer) ve Ça¤r› (Feyzi Hal›c›) dergilerini daima madden ve nen desteklemifl, en fazla halk bilimi ma-kalesi bu dergilerde yay›mlanm›flt›r. Ma-kalelerinde, Konya halk kültürleriyle il-gili olanlar ço¤unluktad›r. Efsaneler, bil-meceler f›kralar, Nasrettin Hoca, halk fla-irleri, türküler, el sanatlar›, giyim kuflam en çok ilgi duyup yaz› yazd›¤› konulard›r.
Türk Halk Biliminin çeflitli konula-r›nda kitap bütünlü¤ünde yay›mlanan eserlerinden bizce en önemlileri flunlar-d›r:
– Konya Efsaneleri; Konya 1963 – Nasrettin Hoca (Güldüren Gerçek); Ank. 1963
– Anadolu Fatih Destanlar›; Ank. 1970
– Bitmez Tükenmez Anadolu; Ank. 1970
– fiehirden fiehire I,II,III; ‹st. 1972-1974
– Ald› Sözü Anadolu; Ank. 1976 – K›rflehir Güldestesi; Ank. 1976 – Efsane Destan ve Hikâyeleriyle Anadolu Kentleri; ‹st. 1986
– Nasrettin Hoca’n›n Hayat›; ‹st. 1986
– fiehirden fiehire Anadolu; Ank. 1995,1997
Ayr›ca Mevlâna fiehri Konya, Ana-dolu’yu Ayd›nlatanlar I-II (‹st. 1973, 1974, 1996), Antika ve Eski Eserler K›la-vuzu (Ank.1995) ve fiaheserler Konufltuk-ça (Ank. 1996) adl› kitaplar›nda da Türk halk kültürüyle ilgili birçok konuyu ele alm›flt›r.
Mehmet Önder, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›na küskün gitti. Özellikle iki konuda çok üzgündü. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlü¤ü (1964-1967) döneminde birçok müzenin aç›lmas›n› sa¤lam›fl, etnografya bölümlerine önem vermifl, Kenan Özbel’in koleksiyonlar›n›n müzelere kazand›r›lmas›n› sa¤lam›flt›. Fakat, hayali, ideali Millî Müze’nin An-kara Roma Hamam› yan›ndaki arazide, daha sonra Hipodrom alan›nda kurulma-s›n› sa¤layamam›flt›. Dr. Hamit Zübeyr Koflay’›n önerdi¤i Folklor Aç›k Hava Mü-zesinin kuruldu¤unu görememiflti. Müze-ler teflkilat›n›n arkeolojinin esiri oldu¤u-nu görüyor ve çok üzülüyordu. Müzeler teflkilat›nda destekleyip yüksek makam-lara getirdi¤i birçok müzecinin bu tutum-lar› karfl›s›nda vicdan azab› çekti¤ini bili-yorum. Benimle her fleyi rahat rahat ko-nuflur, dertleflebilirdi. Birçok folklor ola-y›nda birlikte hareket ettik. Üzüldü¤ü ikinci bir konu da elleriyle kurdu¤u Millî Folklor Enstitüsünün devam› olan HA-GEM’in budanm›fl, küçültülmüfl olmas›y-d›.
Ölümünün birinci y›l dönümünde onu rahmetle hürmetle an›yor, hayalleri-ni geçeklefltirecek cesur, çal›flkan kültür erleri arad›¤›m›z› ›srarla belirtiyoruz. Mekân› cennet olsun.
NOTLAR
1- Enstitünün kurulufl hikâyesi için bk. Ön-der, Mehmet; “Bir An›; Millî Folklor Enstitüsünden Halk Kültürlerini Araflt›rma ve Gelifltirmeye”, Türk Halk Kültürü Araflt›rmalar› 1993, Ank. s. 125-128 “HAGEM Yay›nlar›: 198”
2- Önder, Mehmet; “Konya Bilmeceleri”, Folk-lor Postas›, S. 8-9, 5-6/1945,s. 14-16
3- Daha genifl bilgi için bk;
– Tan, Nail; “Mehmet Önder’in Ard›ndan”, Türk Edebiyat›, S. 372, 10/2004,s. 60-61
– Tan, Nail; “Dr. Mehmet Önder’in Halk Bi-limci Yönü” Bay, S. 110, 2004 s. 12-13
– Konya Merhaba gazetesi Mehmet Önder Özel Say›s›, S. 18, 22 Eylül 2004, s. 144-145
4- Kitap ve makalelerinin en genifl bibliyog-rafyas› için bk. Millî Kültür Araflt›rmalar›- Dr. Meh-met Önder’e Arma¤an, hzl. MehMeh-met Yard›mc›, Ank. 1996, s. 5-101, “Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›: 1888”
Millî Folklor, 2005, Y›l 17, Say› 68
