İran Türklerinde müzik ve sosyokültürel işlevi

SOSY AL BiLiMLER ENSTiTUSU

MuziK ANABiLiM DALI

MUziK

BiLiMLERi

VE TEKNOLOJisi BiLiM DALI

iRAN TVRKLERiNDE MUziK VE SOSYOKUL TUIIEL

i~LEVj

Yavuz Selim KAFKASY

ALI

Prof. Kadir KARKIN

Doktora Tezi

KABUL V

E

O

N

A Y

Yavuz Selim Kafkasyah tarafmdan hazlrlanan "iran Tlirklerinde MUzik ve Sosyo· KultUrcl i~Jevi" ba~hkh bu tyah~ma.U.k.C.l2013 tarihinde yapJlan savunma SlnaVI sonucunda b~nh bulunarakjtirimiz tardfll1dan doktora tezi olarak kabuJ edilmi~tir.

Ba

l

kan:

-

~

f~t-~slJc-

-

f:~\~t~:-L

---

--

---~

---==:\----­

OyeRr.9~,PCn,-:-~~~0M.1:;:~,\£,~

.

dfw/,.

Oye

__

:

£!.:2~

_,

_

Q

_c,_j_,:,>~Cl_

S

~~1i:.~

___

_____

_

___________________

__

_

__

__

oye:

-

:2~

-t~~:-~~~--h~~~---

-

---

--

-/~

\r

-

---

-

----

-Oye:

_

_

\2oc..J)::

_

lli9_<:\

_

_

~_\!:_~S~

__

____

__

_____

__

=

_

__

~

_

_

~~Wi=

Yukandaki irnzalanll 3d, getyen ogretim iiyelerine ait oldu£unu onaylanm.

__

!.

()~==-="-=

itfi!!F~

-

Prof.

Dr.

Mehme

l

KARAGOZ

Enstitii Miidiir

Prof. Kadir KARKJN'll1 dal11~manhgmda doktora tezi olarak

hazuIadl

gl111

"iran

Tiirklerinde MUzik ve Sosyokiiltiirel t~levi" b~hkh bu ~ah~manl11, bilimscl iihlak ve

gclcneklere aykm dti~ecek bir yardll118 ba~vurmaks1Zln wrafllndan yazlldlgull ve yararlandlgm1 biHUn kaynaklann hem mctin iryinde hem de kaynukryada yontemine uygun bir:;imde gosterilenlerdcn olu~tugunu beiinir, bunu

Ol

lununJa

dogrulanm.

~l

ril

B

i

LD

i

Ri

M

HazlrladrQrm tezin tamamen kendi <;:atr~mam otdugunu ve her almtrya kaynak g6sterdigimi taahhOt eder, tezimin kagrt ve elektronik kopyalannm inanO Oniversitesi Sosyal Bilimler EnstiWsO ar~ivlerinde a~a!i,da belirttigim ko~ullarda saklanmaslna izin verdigimi onaylanm:

o Tezimin tarnaml heryerden eri~ime aryllabilir.

o Tezim sadece

Jnana

Oniversiiesi

yerle~kelerinden eri§ime aryllabilir.

X Tezimin be~ yll sOreyle ei;ire

a;>hmIrl

isIarijoun Bu sOrenin sonunda uzalma ic;in ba~vuruda bulunmadrgrm takdircte, tezimin/raporumun tarnaml her yerden eri§ime aC;llabilir.

24

.

06.2013

rJ

YaVUZ~elim

KAF .

.

~ '. "

ON

SOZ ...

.

...

...

.

..

..

.

...

...

.

....

...

...

.

...

"iii

KISA L

TMALAR

...

..

.

...

...

.

....

..

....

...

...

.

...

...

..

...

.

x

GiRi~

...

...

...

.

...

.

..

..

..

.

.

....

...

.

....

.

.

..

...

...

1

1.

HOLUM: iRAN TURK MUZiG

i

NiN TEMELLERi

1. 1.

iran

TurkJeri ... , ... 19

1.1.1. iran Turklerinin Cografyasl ... 19

1.1.2.

iran

TGrklcnnin Tarihine KIsa Bir Bakl~ ... 22 1.1.3.

iran

TllrkJerinin Dcmografik Durumu ... 39 1.1.3.1. Azerbaycan Tilrkleri ... 39

1.1.3.2. K,*kaylar ... 40 1.1.3.3. TUrkmensahralHorasan Tiirkleri ... 41 1.1.3.3.1. Hornsan Turkleri ... 41

1.1.3.3.2. Tilrkmenler ... 41

1.1.3.4. Karapapaklar ... 42

1.1.3.5. Hala~lar ... 42

1.1.3.6. Kazaklar ... 42

1.2. TUrk MUzik Kfiltiiril ... 43

1.2.1. Altayhlar Donemi ... 45

1.2.2. BayUk Hun Dcvlcti D6ncl11i ... 46

1.2.3. G6kttirkJcr Donemi ... 47

1.2.4. Uygurlar Donerni ... 48

1.2.5. Karahanltlar Doncmi ... 50 1.2.6. Gaznelilcr Donclni ... 52

1.2.6. Scl'tukJuJar Doncmi ... 53

1.2.7. Osmanhlar Doncmi ... 55

1.2.8. Azerbaycan Musikisi ... 68

1.2.9. K<l7..-<:'1k Musikisi ... 71

1.2.10. KlTglZ Milsikisi ... 74

1.2.11. Ozbek Milsikisi ... 75

1.2.12. TUrkmenistan Milsikisi ... 79

1.2.13. TUrkiyc TUrk Musikisi ... 82

2. HOLUM iRAN rURKLERiNDE MuziK

2. J. Azcri Tiirklcrinde MUzik ... 89

2.2. Ka~kay TiirkJcrinde Mlizik. ... 103

2.3. iran Turkmcnlerinde MUzik ... 111

2.4. iran KarapapakIannda MUzik ... 116

3. HOLUM iRAN TURKLERiNDE MuziK

E

GiTiM K

U

RUMLAR1,

MuziK

TOPLULUKLARI, l;:ALGILAR VE l;:ALG

I

YAPIM YERLERi

3.1. JVIGzik Egitim Kurumlan ... 119 3.1.1. Selimi OZcl Musiki Mektebi ... 120 3.1.2. Oslat ~atiryan Musiki Mektcbi ... 121 3.1.3. Fe .. bafMusikiMektebi ... 122

3.1.5. Azerbaycan MfLsiki Okulu ... 123

3.1.6. Rov~en Musiki Okulu ... 125

3.1.7. Erselfu1i1er Sana! Ocagl... ... 126

3.1.8. Hamid $afi Musiki Ocagl ... 127

3.1.9. Ozel $eyda MUzik Okulu ... 128

3.1.10. Mahur Musiki Mektebi ... _ .. ___ ... 129 3.1.11. Sarene Musiki Mektebi ... _ ... _ ... 131

3.1.12. Gargan Tiirkmenleri KullUr ve Sana! Demegi ... 132

3.1.13. Erdebil MugamMektebi ... 132

3.1.14. Necva Mfisin Mektcbi ... 133

3.1.15. Ban~ Musili Mektcbi ... 135

3.1.16. $ehriyar Miisiki Mektcbi ... 137

3.1.17. Bayram Ali Tari Musiki Ocagl ... 138

3.2. Muzik ToplulukJan vc Orkcsf'ralar ... 138

3.2.1. Ostad Selimi Orkestrast ... 139 3.2.2. Oslal ~atiriyan OrkeslraSl ... 140

3.2.3. Sulduz Karapapak MUzik Toplulugu ... 142

3.2.4. Ka~kay Hava MUzik Toplulugu ... 144

3.2.5. Nagadey Ay - Ulduz MU7jk Toplulugu ... 146 3.2.6. Azerbaycan MUzik Grubu ... 147

3.2.7. Dalga Muzik Grubu (Dalga MUzik Grubu) ... 149

3.2.8. Azerbayean DurnaJar MUzik Grubu ... 150 3.2.9. SafiyyUddin Urmavi Muzik Toplulugu ve Alp-Ay MUzik Grubu ... lSI 3.2.10. TebrizGrub-i MUzikal ... 152

3.2.11. Sulduz Eller Muzik Toplulugu ... 154 3.2.12. Unniye A.zcri TOrk MOzigi (:ocuk Korosu ... 155

3.2.13. Sclmas MOzik Toplulugu ve Raks Grubu ... 155

3.2.14. Ka~kay Tuma Musiki Orkestrasl ... 157

3.2.15. Tahran Raslak Musiki Grubu ... 160 3.2.16. Sarene Orkest.rasl ... 161

3.2.17. Maral MGsiki Grubu ... 161 3.2.18. TUrkman MUzik Topluiugu ... 162

3.2.19. Tebriz Ijlk MUzik Grubu ... 163

3.2.20. Gargan TOrkmcnleri KOhUr ve Sanat Dernegi MUzik Gruplan ... 164

3.2.20.1. KOmbet Azadi Tarkrnen MUzik Toplulugu ... 164

3.2.20.2. KUmbeti

Kavus

Malldumkulu

MUzik Toplulugu ... 165

3.2.20.3. Bendere TUrkmcn Mugarneliar MUzik Topiulugu ... 165

3.2.20.4. Molla Ncfcs MUzik Toplulugu ... 165

3.2.20.5. Garadeli Goklen MUzik Toplulugu ... 166

3.2.20.6. Keliile Gerkezi MUzik Toplulugu ... 166 3.2.20.7. Abdullah Pang ($eyhi) Toplulugu ... 167 3.2.21. Erdebil Hatayi Orkestrasl ... 167

3.2.22. Necva Orkestrasl ... 168

3.2.23. Sulduz Ayan MUzik Topluiugu ... 170

3.2.24. Alabek MUzik Toplulugu ... 171

3.3.

iran

Turklerindc Milli Musiki Alctleri ... 172 33.1. Saz ... 173 3.3.2. Balaban ... 173 3.3.3. Kavall Tef ... 173 3.3.4. Zurna ... 173 3.3.5. Tar ...

...

173 3.3.6. Gannon ... 174

3.3.7. DUzele (Go~Omsumliki Yanh TUlek) ...

J

74

33.8. DumbekIDumbelekffornbek ... 174 33.9. Davul ... 174 33.10. Cav" (Ney) ... 175 3.3.11. Duw ... 175 3.3.12. Kemen<;e ... _ ... _ ... 175 3.3.13. Dilli Dudilk ... 175 3.3.14. Selar ... 176 3.3.15. Bliyilk NagaralNakkare ... 176 3.3.16. KUyuk Nagara ... __ ... 176 3.3.17. Kerinc/Kerrenay ... 176 3.4. CalgJ Yap,m Yerlcri ... 177

3.4.1. Selmas Ahmet Neccfpur Muzik Aletlcri Yapun Veri ... __ ... __ ... 177 3.4.2. Tebriz Cevatpur MUzik Aletleri Yaplm yeri ... 177

3.4.2. Me~hed Muhammed Yegane Dutar imalathanesi ... 178

3.4.3. Urmiye Ekberi Muzik Alelleri Yapm' Evi ... 178 3.4.4. Tebriz HUseyin Azimzade MUzik Aletleri Yaplm Yeri ... 179 3.4.5. Tebriz Haydar Ali Hadi MUzik Aletleri YapuD Veri ... 179 3.4.6. Tebriz Mchdipur MUzik Alctleri Yapllll Yeri ... 180

3.4.7. Nasir Garmon imaiat ... 180 3.4.8. Tebriz ~ekibi MGsiki Aletleri imalathanesi ... 181 3.4.9. Mansuri Balaban imalatt ... 181

3.4.10. TcbrizAzad Saz imaiatl ... 181

3.4.1 I. Sulduz Mustafa Yegane MUzik Aletlcri Yaplm Yeri ... 182

4. BOLUM

iRA

N TURKLERiND

E MuziG

i

N SOSYOKULTURE

L

i~LEVi

4.1. Musikinin Sosyal i~lcvi ... 184

4.2. Musikinin Kiiltiirel i~icvj ... 186 4.3. iran Tiirklcrinin Sosyal Yaplsmda Miizigin i~lcvi ... 187 4.4. iran Turk Kiiltiiriintin Gcli~mcsindc Mtizigin i~lcvi ... 190

Sonu4Y ve Oncriler ... 193

EKLER

...

.

..

...

...

...

..

...

.

...

...

.

...

.

...

.

...

.

.

...

..

....

...

...

.

.

..

...

....

199

OZET

Millctlcri ozgOn ve dcgerli kllan unsurlann ba~mda ilim, .fikir ve sanat gelmektedir. Sanatm ana dallanrun en onemlilerinden biri ise ~iiphcsiz ki musikidir. Musiki sanal dallarmdan biri oimasma ragmen hem

ba

lUn

sanat dallanru hem de ilim

ve fikir hayatml belirli oranda ctkilemektedir. Bir milletin ktilttir ve mcdeniyet seviyesini dogru degcrlendirebilmek u;m onun musikisini Iyl incclemek gcrekmektedir. Bu ctimleden, Tiirk DOnyasmm onemli bir dilimi clan iran TiirkJiigiinOn kOItOr \Ie medeniyetini dogru degerlendirip. isabetli tahlil ve tcnkidini yapabilmek il(in musiki mcdeniyetini iyi bilmek gerekmcktedir.

XI. ytizYlhn ba~lannda Sel.yuklulann hakimiyetinden XX. yOzyllm b~lanna kadar bin yJl TUrk hancdanlannm yonetiminde bulunan iran cografyasmda bugOn de

TUrk soylu halklar i.ilke nilfusunun 'Yogunlugunu alu~tunnaktadlr. Iran TUrkliigii, Orta AsyafTiirkistall TlirklLigLinO, Kafkasya ve Anadolu TilrklLigtinc baglayan koprLi ve istasyon niteligindedir. Altay, K~kar, Ycsi, T~kent. Semerkanl, Bubara, Harezm.

Maverailnnehir, Horasan'dan aklP gelen TUrk ktiltur ve mcdcniyeti, insan gileU gibi

burada istasyon yaplp, hatta olgunJa~ttktan sonra Bahya yiiriimG~ti.ir. Ttirk medeniyetinin onemli bir ogesi olan musiki, TUrk Diinyasmm biiyiik dahilcri alan

TUrkislan/Otrar'dan gelcn Fanlbi, Buhara'dan geJen ibni Sina, Unniye'de dogup buyuyen SafiyUddin Unnavi, Maraga'da dogup bliytiyen Abdulkadir Maragayi,

Tebriz'de sanatml sergileyen Ali Selimi gibi saz ve soz (istatlan sanallan ile

ne$vUnema bulmu~ ve dUnya sahnesinde hak cttikleri yeri alml$lardlr.

iran TUrk musikisi, ~ah Tahmasb zamanmda kar~ila~tlgl gibi XX. yilzythn

ba$lanndan itibaren, daha dogrusu Farslann yonetimi alan Pehlcviler ve "Humeyni"

rejimlcri iJe birliktc c,:ok bliylik engel ve yasaklarJa kar$i1a~ml$hr. Ancak her rurlU

yasak ve engele ragmen k6klil gC'Ymj~e sahip iran Tlirk musikisi, bugiin istenilen duzcyde olmasa da varltgllli devam ettirn1cktedir. Resmi olmayan rakamlara gore

nUfuslan 35 milyon civannda olan iran Tiirklerinin yerle~ik bulundukhm

:,

.,. -'.

-

,

Firu7..abad'dan Erdebil'e, Tlirkmcnsahra'dan Sulduz'a kadar bUffin ii, il~~-·vc

.. -

.

aletleri yaplDl yerleri bulunmaktadlL Aynca TUrk ~lkhk gcJcnegini devam cttircn iki

binden fazla a~lk ve bunun iki katt karlar da bun lara e~lik eden SanaHjl1ar faaliyet

gostcm1cktedir.

Bugtine kadar tizerinde akademik 9ah~ma yapllmayan I.ran TtirklGgtintin mfisiklsini ar~tlflp, inceleyip dcgcrlcndircrek onlann mGsiki dtinyaSInl dtinya bilim

alemine sunmak, bununla da TUrk musikisine katklda bulunmak bu c;alL~mamn

maksadml olu?turmu~tuL

Anahtar Kelimeler: fran Tiirkleri,

han

TUrk Musikisi, Miizigin i~levleri .

.

"'_

;~; :"c"._~

..

..

ABSTRACT

Science, idea and art playa leading role in what makes the nations distinctive

and va1uable. One of the most important of the principle branches of art is undoubtedly the Traditional Turkish music. Although it is only onc of the branches

o

f

art,

it

has

a certain

effect

both on all

br

a

nche

s of

art

and

science

and

idea.

It

is

essential that a nation's music should be investigated thoroughly in order to he able to correctly evaluate its level of culture and civilization. Therefore. a significant

population of the Turkish world, Iranian Turks' music should be understood well in order to accurately criticize and examine their culture and civilization and to evaluate

them correctly.

Iranian geography was dominated by the Seljuk Turks in the 16th century. And it was ruled by the Turkish dynasties until the 20th century. Evcn today, peoples

of Turkish origin comprise a significant population of the COWltry. Iranian

Turkishness serves

as

a bridge and station which connect the Central AsialTurkistan Turkishness to the Caucasian and Anatolian Turkishness. Turkish culture and

civilisation which came ceaselessly from Altai, Kashkar, Yesi, Tashkent, Samarkant, Bukhara" Khorezm, Transoxiana and Khorasan settled in Iran like people, and even moved forward to the West after growing to

a

head. Genius figures of the Turkish World, masters of arts of musical instruments and words like Farabi from Ouar,

Turkistan. ibni Sina from Bukhara" SatiyUddin Unnavi born and growing up in

Urmia, Abdulkadir Maragayi born and growing up in Maragai, and Ali Selimi performing his art in Tabriz contributed much to the Traditional Turkish music, an

important element of the Turkish civilization, and took their well~deservcd place in

the world.

Iranian Turkish Traditional music was exposed to many obstacles and prohibitions from the beginning of ihc 20th century, as it was the case during the period of Shah Tahmasb, with the Pahlavi and Khomeini regimes which were the governance of the Persians. Despite all sorts of prohibition and obstacles, Iranian Traditional Turkish music, having weJl-rooted history. maintains its existence even

if

according to the unofficial figures, Iranian Turks spread all across Firuzabad to Erdcbil, Turkrnansahra to Sulduz where there arc musical bands-small and la rge-schools of music and sites to produce orchestra and musical instruments. In addition,

over two thousand bards who maintain the Turkish tradition of bard and perfonners

twice as large playing along with them carryon petforming.

The aim of the study is to investigate the Iranian Traditional Turkish music, without any previous study on it, to introduce their world of music to the science

world by studying and evaluating it, and thus contribute to the T radilionai Turkish musIc.

Key words: Iranian Turks, Iranian Traditional Turkjsh Music. Role of Music

--.

ONSOZ

Anadolu'dan daha once TUrk yurdu olan ve tarih boyunca Anadolu. OrtadOb'1J ve daha otelcrde kurulan Turk devietlerini, hem insan gucU, hem ktiltOr hem de sanat yoniindcn besleyen

iran

TUrkltigii, Orta Asya, Kafkasya ve Anadolu TiirkltigU i~in hUytik finem t~lmaktadlr. iran Tlirklerinin cografyasl, tarihi, dili, edcbiyatl. siyasi ve sosyal durumu tizerine onemli c;all.~malar yapJ!ml~hr. Ancak onlann kiiltiir ve sanat degcrlcri, ozellikic de musikileri kOl1usunda bugiinc kadar akademik c;ah~ma yapllmanu~tlf. Blitlin Asya'ya, Ortadogu'ya, hatta Batl'ya musiki bilimi sunan Farabllcri, ibni SinaJarl, SafiyUddin Urrnavileri, Abdulkadir Maragayileri, Ali Selirnileri yeti~tiren bu ikJimin yeteri kadar bilinmemesi iran TiirkJUgU kadar diger TUrk devlet ve toplulukJan ic;in de bUytik kaylptlf. Otuz be~ milyon Turk nUfusu ilc Ttirkiye'den soma en ~ok TUrk niifusuna sahip bulunan iran TUrk toplwnunun dilinin, edebiyatmm, kliltiiriiniin, sanatmm klsaCasl milli kimliginin ya~amasmda btiyUk roW alan iran TUrk musikisinin gc~mi~ini, bugUnkU durumunu ve milli musikjsinln sosyo-ktiltiirel i~levini incelemek i~in bu ~ah~rnaYI yaptlk.

Cah~ma dort bolUmden meydana gclmcktcdir. Birinci bolUmde iran TUrk mUziginin temeLlcri -iran Tiirklerinin cagrafyasl, klsaca tarihi vc demagrafik yaplsl

-incelcnmi~tir. ikinci boltimde, iran TUrklerinde rntizik konusu

-

Az

e

n

TUrklerinde mUzik, K~kay Ttirklerindc mUzik, 1ran TUrkmcnlerinde muzik, iran Karapapaklannda mtizik ~eklinde- dort alt b~hk altmda cle ahnrm~tlr. Oe;Uncu boltimde, iran Ttirklcrinde mUzik topluluklan ve orkestralar, mUzik egitim kurumlan, milli ~algllar ve c;algl yaplm yerlcri inceienmi~tif. D6rdUncu boliimde isc iran Tlirklerindc mlizigin sosyokUltlirel i~Jevi meselesi, musikinin sosyal i-}Ievi, musikinin kUItUrel i~Jevi, iran TUrklerinin sosyal yaplsmda mtizigin i~levi, iran TUrk kliltiirUnUn

gcli~mesinde mtizigin j~levi ~eklinde dort alt b~hk altmda i~lenmi~tir. fiu b6ltimJerdc clde edilen neticelcr "Sonue; vc Oncrilcr"de bir bUtOn olarak ele ahmp degcr1endiriJmi~tir. Aynca .sanatC;11ar, mUzik gruplarl, orkestralar, rnOzik egitim kurumlan, c;:algt aletleri, cralgl yaplrn yerleri ilc ilgili rcsim, fotograf ve dokilmaI)lar-.--.

.

.

,-

\ t· '"

"Eklcr" kJslTIlllda sunuimu~tur. .' •. -"'-~<'? ~.

-

':' _I

...--::-

_/;~',

....

_{'\ .,.} ir( --.'-.l' ~ . .: \\\~.-~ .. " ri . ~~

_.

•. ··f.-;;-: ~I..". ._.'

'.

' f

,

Bu ~ah~rnayJ yapmama vesile olan ve beni defalarca tran'a gotiiriip, hilttin

kGlHir mcrkezlcrini gezdirip, "sozlii kaynaklar" klsmmda adlanm yazdl~m onlarca

dcgerli musiki~inas ile gorii~tiiren, eserlerindcn faydalanmama Inn veren ve ~ah~mamm her 3.$amasmda belli yalmz blrakmayan Prof. Dr. Ali Kafkasyah

B

eye

fendi

'

ye

tC.$ckkiirlerimi

sunanm.

Doktora ogrenimim boyunca ve bu .yah~maYI meydana gctirirken, ilminden, sabnndan, tccriihelerinden ve 6rnek ki!jiligindcn faydalandlgltn, ogrencisi olmaktan

gurur duydugum degerli hocam Prof. Kadir KARKJN Bcycfcdi'ye te~ekkilrii bon;;

tehikki ederim. Yine doktora ogrenimim ve tez .yah~mam suresiDec bilgilerini payl~an. yardlmlanm esirgemeyen, bana !jcvk ve hcyecan veren, aynea tcz izleme

komitemdc gorev alan ve yardunlanm esirgemeycn dcgcrli hocaJanm Prof. Dr.

Turan SAGER, Prof. Dr. Melin KARlON, Prof. Dr. Server ACIM ve Prof. Dr.

Fcridun MERTER Beylere te:;;ekkiir etmcyi zcvkli bir gorev bilirim.

Haziran -2013 Malatya

Yavuz Selim KAFKASY ALI

K1SALTMALAR age : Ad! gCCfcn eser

agm : Ad. ge~en makale

agy : Adl ger;:en yaym

Bkz. : Bakmlz

C : Cilt

c;:ev.

: Ceviren

d.

:

Do

g

um larihi

D.i.A. : Diyanel

is

l

am

Ansiklopcdisi

der. : Dcrleyen

ed.

: EditOr

Hz.

:

H

azre

t

hzl. : Hazrrlayan

LA.

:

i

s

l

a

m

Ans

i

klopedisi

M.6.

:

Milattan

once

M.S.

:

Mi

l

attan

so

ma

MEB

:

MilJj

Egi

t

im Bakanhg

l

n~r.

:

Ne~ir

ii

I.

: Gllim tarihj S : SaYI s. : Sayra tre. : TcrcUme v.dgr.

: Ve dige

rl

cr

i

vb. : Vc bcnzcri

yd.

: Ve dcvaffil

yt. : Yayml tarihi yty : YaYlln tarihi yak

yy. : YaY!n1 yen

yyy. : YaYlm yeri yok

--

...

~-.

'-,

.

'.

_,

.-

,

-,

.

TOrk milleti dlinyamn pek ryok cografyasml vatan yapml~ ve buralara hakimiyeti ile birlikte kOltiirilnO de ta~Jml~lIr. Bilge Kagan, yazdlrdlgl kitabede: "Doguda gOn dogusuna, gOneyde gun ortaslila kadar; ballda gun batism~ kuzeydc gece ortaslOa kadar ... Bu alan iryindeki millet hep bana baghdlr. Bunca millcti hep

dOzenledim." def (Ercilasun. 1985: 70). Vine Ebulgazi Bahadlr Han'm "~ecere-i

Terakime" kitablnda yer alan bir ata sozOndc ~oyle denilir:

"Oguz iii, koryib, ryekUb, yurtirnedOk yol bar mu? Oylin (evin) tutub, olturmaduk yurt bar mu?"

[Oguz halkmm go~ap, /yekip, yOriimedigi yol; ev kump otunnadlgt yurt var mt?] (Ogel, J 978: 5).

Mustafa Kemal Atattirk de TUrk e1inin slIluianm, aym zamanda TUrk

kUltiirOnUn etki alamru ~5yie bclirtir:

"TUrk milleti Asya'mn balismda ve Avrupa'mn dogusunda olmak ilzerc kara

ve deniz slrurlan ile aylrt edilmi~, dUnyaca tamnml~ bUyilk bir yurtta y~ar. Onun adma "TUrk eli" dcrler. TOrk yurdu daha yok bilyiiktii, yakm ve uzak 7..amanlar

dO~OnUlilrse TOrk'e yurtluk ctmemi~ bir klta yoktur. DiltOn dtinyada; Asya, Avrupa, Afrika ve hatta Amerika TUrk atalanna yurt olmu~tur. Bu hakikatler eski ve

hususiyle yeni tarih vesikalanyla malumdur. Fakat TOrk milleti, varh11J ilYil1 bugunkU yurdundan memnundur. C;unkfi Turk; derin vc ~anh gClYmi~in; bOyiik, kudretli

atalarmm mukaddes miraslanm bu yurtta da l1luhafaza edebileccginden 0 mirasian,

~imdiye kadar oldugundan ~ok fazla zenginle~tircbileceginden emindir (inall J

969:

353 I'd.).

GorilldilgO gibi TUrk milleti dOnyamn bir ba~mdan bir ba~ma kadar hemcn

her yerinde hem siyasi hem killtilre1 cgcmenlik kunnu~tur. J lal boyle olunca Turk

kOlttirunUIl en 5nemJi ogelerinden biri olan Turk musiki sistemi de TUrk kiiItO~" .. . .- 11'

aynlmaz bir p3TlYaSL oIarak dOnyamn dert bir yanma

yaydml~lIr.

Batt

mii

sikisiri~..

' . .

- ,

'; soma dtinyada en yaygm olan musiki sistcmi TOrk musiki sistemidir. Konuyu.1:i

_.

if·<tz~ _-,

_.

• . J" daha somutla~llnrsak Tiirkler 25 aSlrdlr Asya kltasmm en btiytik klsmmda. A:vJip~/ :.:.'

kltasmm oncmli

biT

bo

l

lirnUnde,

Afrika kitasliun kuzey ve

dogu

klsmmda egcmenlik

kurmu~lur. 5.300 yllhk tarih !;cn;evesi i<;crisindc Ttirk'rc konu~an kavimlerin boyle biiyUk bir cogrnfyaya yaYllmalanna benzer ingilizce konu~an kavim alan Anglo-Saksonlar'dan b~ka biT millet yaktuT. Atlas Okyanusu ilc BUyUk Okyanus ve Hint Okyanusu ile Kuzey 8uz Denizi arasmdaki saha 2.500 ytl TUrklerin siyasi ve killtlirel

egernenligi alLmda olmu~tur_ Buralara gOttirdUklcri mcdeniycl, kiilrur ve saoat unsurlannm arasmda

musilUnin

egemenligi ve etkisi dominant mahiyctte kesindir

(Oz/lIl1a,

200

0:

500).

I

Son ylizYllda yapllan ara~lmnalarda TUrklerin tarihine, medeniyctine, ktilttirUne ve sanatma ait <;ok onernli bulgu, beige ve bilgiler elde cdjlmj~tir. Bu bilgiler TUrklerin tarihine, medcniyetine. kUltUriine, sanat tarihine bUytik katkllar saglaml~hr. Siimerlerin dilinin proto-TOrk~e oJdugu, doJaYlslyJa Stimerlerin kadim TUrk halklanndan oldugu dti~iincesi ~ak onem kazanml~tlr. Buna dayah alarak Pelmsylvania Universitesi mtizesinde sergilenen ve M.O. 2800 Yilma ait aldugu tespit cdilen Diltiln Sumcr Turklerine ait oIdugu, bu Dutiln kopyasl yaplbp r;almdlgmda TUrk musikisindeki Mahur dizisinin aynlsl oIdugu goriilmU~ti1r. Diger yandan Berlin'de Staatliches MGzesi'nde "kar" adlyla te~hir cdilen ve Assbur kentinde yapilan kazlda bulunan

M.D.

800

YIlJanna ait tabletin tizcrindcki

r;:ivi

yaZlsmm, Francis Galpin'in bi..iyUk gayrcti iJe terctimc cdilmesi neticcsinde nota yazlSI aldugu anla~llml~hr. Bununla da ilk nota yazlsmm Stimer Ti..irkJerine ait oidugu gOriiimekledir (Karabey, 1986: III).

Bir zamanlar Yunan medeniyetini Dati medeniyetinin be~igi kabul eden, yin

musiklsinin kaynagml Yunanistan'da arayan, Hint l1lusikisinin k6ktinU Yunan

sanatma baglamak isteyen bah" bilim insanlan ve rahip sinologlarm teorilcri, Cin ve Orta Asya kUlHir tarihi ile ilgili ar~tlOnalar esash ncticeJer venneye ba~laymc-a

I Sadeltin Arc! bu hususta ~y1c der: ~Tiirk milleti, hangi I11kcyi iSlil.!i. ederck ormla uzunca bir mOdde\ kalml~sa mutlaka ya ycr1i musikiyi or1ad:m kaldlr.lTak kcndi mlisikisini onun yuine g~jrmi~, ),ahut yeTI; musikiye kcndi mlisikisinden silinmez mtihiir1cr basml~lr. Maearistan, M1Slr. Imk. Suriyc, I]ulgnristan, YugOSl3vya, I-lindistan. Ce;myir, Tunus, Rornanya gibi rncmlckcth:rdc hep bu hakibli gorOrsOnQ7_ Bir gcce mdyonuzu 3(11p liMen 0 mem1cketlcrin milli musikilcrini birer birer dink.-yiniz. Her birindc aYTI a)'TI Turk mtisikisinin simaslOI -biT !I)'na i"inde gibi-\~is edcrcksiniz.'· (Arel. 1969: 8. 66)

ge~erliligini kaybetti. Nihayet "ctkilc~llle" ile "kaynaklanma,,2 aylrt edilmeye

ba~landl (Kiisemihalzdde, yty: 3 vd.).

Belcrikah Fran((ois-Joseph Felis (1784-1871), Franslz Jules Rouance, Alman Hammer ve Kiesewetter ve ispanyol Francesco Salvador Daniel (1831- ?) gibi haZI

oryantalistler

.

Til

r

klerin

s

i

yasi

ve

aske

ri

gUcti ilc

paralel

ol

a

r

ak

varh~m

hi

sse

uircn

kultilr \Ie sanat gilclinO hazmedemediklcrinden olsa gerck iran cografyasmda hatta Anadolu'da meydana getirilen sanat cserlerini bu ciimledcn TUrk musikisini Acemlere (Farslara) veya Araplara mal etmeye ~ah~maktadlflar. "I-Icrkes bilir ki. bir zamanlar ilim lisam Garp aleminde Uilincc, $ark aleminde de Ara~a ve Fars,(a idi. Bir lngiliz <i1imi clan Newton, bir Hollanda filozofu alan Spinoza, bie Alman bilgini olan Kant Latinee cscrlcr y3zml~lar diye nasll Uhin addedilemezlersc Farabi, ibni

Sina, Abdtilkadir, SafiyyUddin gibi Ttirklerin de Arap~a veya Fars~a cserler

Y3zmalan onlan TlirkJUkten C(lkaramaz. flu bedaheti ~urada hattriatmaktan adeta

utamyorum. Fakat yabanci mtielliflerin Farabi gibileri Arap, Abdiilkadir gibileri

Acem telakki etmeleri her h<ilde daha utamlacak bir ~eydir." (Are/, 1969: 3). Tabii ki bu oryantalistlerin maksadJ bellidir: Bir taraftan Turklerin muzik sanatma yapttklarl

b~anh katkllan bm;;kalanna mal ederek onlann sanat sicillerini 7.aYlflatmak, bir

taraftan da Tiirklerin sanalsai birikimlerini binlerce yJi Turk hakimiyetinde kalml~

kom~u Arap ve Fars halkJanna mal cdcrck buyilk olC;ildc bilgi kirliligine yol a<;:makllr.

Asya kavimlerinin halk ~arkllafl ilzcrinde ilk kar~lla~tIrmall incelerncyi yapan

Viyanah Robert Lach'a gore Asya musiki tiplcrinin ic;indc hem tonal hem de I11tizikal-a~itcktonik yonden en karakteristik olam TUrk-Tatar musikisidir. Be~ tam

ton dan olu~an dizi, TUrk-Tatar musikisinde csastlf. flu ozcllik Asya'nm dogusundan

ba~layJP ta Moskova civanna kadar; diger yonden ise Sibirya ile Asya'nm kuzeyinden ba!?laYlp Hint otelerine kadar uzamr

(Kosemihal

z

iide

,

yty: 11,

12l.

: K~semihal7..ade 6")': ./). bu hususu ~ylc omeklendirir: Yunan milsikisi Hint milsikisi ii;r~rinde fena tesir

b1fnkml~tlr dcmck.. yilksek Hint musi\..isi Yunan musikisindcn pklOl~lIr dcmck dcgildir. Yayh ~lgl!ar Asya'dan

Avrupa·ya gilmi$, fakat buna ka~lhk crganon da Rizans I't:ya Suriyc kilisesindcn TOrkmL'fllerin Mcrv ~chrinc

~ilmi$tir, dcniliyor. lutlk biih!n tanhi oJaylan kabli/apriori/nnse! tcori1cre baglamak lsranndan vazgc~i Imi~lir. La Musiquc Amber (EncycJopt\di~ dc Iii musique. C. V. s. 2682).

4 KOsemihalzlidc ry,y: 12 vd.). Bimh k:lynaklardan harckttlc ~u bilgiyi \·crir: ··Binlcrcc )"llIlk gc~mi~i olan

-Azerbaycanh ar~tumacilardan Raftk imrani de Azerbaycan, Kazak. Kuglz. Ozbek,

Tilrkmen gibi bilttin Tilrk toplumlannda batta Amp, Fars, Tacik gibi korn~u halklarda musiki makamlannm ortak oldugunu bildirrnektedir (imrani 201 I: 22).

Milattan onecki devirlere ait Tilrk kavimlerinin musikileri i!e ilgili bilgilere C;in kaynaklannda rastlanmaktadlr. M.O. 206'da son hiikiimdarlan olen <;:eoular hanedamrun saraYlndaki musiki dairelerinden birkaC;:Jnm yabancl ve barbar dedikleri TGrklerin musikilerini incelemckle ve o,6lJ'cnmekle mc~gul olduklan bilinmektedir.

M.O. 206'dan M.S. 618 yJlma kadar iktidarda kalan Manlar hanedam d6neminde

Orta Asya TUrklerine ait musiki ve musikicileri c;:ok ragbet gorrn~tfir. Vine <;in

kaynaklanndan bu donemdc TUrk ordulannda at llzcrinde faaliyet gosteren scyyar

musiki topiuluklanmn oldugu ogrenilmcktcdir. DUnya askcri orkestra tarihinin temclini Tl.irklerin bu orkestralan te~kil etmi~tir. Orkestranm Tatar borulanndan

b~ka yandan uflemeli

nuw

,

heng-yhvei dudugU, ko~-dUdUk (yift diidUk). nayi TUrki,

kama, Slblili (sipsi), davul, nekkare gibi yalgllan bulumnaktadlr (K6semihalzdde,

yly:

13

,

15,

24). B"'ika bir kayItta da 605-616 Yillannda bOlgede faaliyet gos!eren orkestralardan biri Semerkant, biri K~gar ve biri de Buhara sanatyllanndan

olu~maktadlr. Ceou hanedamndan You-ti'nin evlendigi TUrk prcnscsinin maiyetinde Semerkant musikicilerinin geldigi, bunlann elinde dort turiU r;algmm oldllgllj

kaytthdlr. Kosemiha1zade'nin bildirdigine gore yin kaynaklaTlllda Ka~gar, Buhara vc Turfan orkcstra vc mUziklcri hakkmda da bilgi verilmektcdir (K6semiha/ziide, Jly:

16).

Eski TGrklerde musiki ile oyun ~ok yaYllml~tlr. Eski (:in scyyahJanndan biri "Turf an" ahalisinin scyahate r;lkarkcn musiki alctlerini yanlannda ta~lyacak kadar musikiyc tutkun olduklanOl bildirir.6 Vine (:in kaynaklannda TUrklerin musikiye

Tatarlannm musiki elnografyasl i1c mqgul olan bOlOn Rus ve Alman oilimkri bu Iloktada hemfikir kalml~lardlr.

51k sik ., urk unlulanlJlIl iSlila:.mu ugruYaJ<lJ.. ~ui.. del:' Tilrk hUkulildar uilc1crinin idarcsillde )'~nll~ ulan lIIil .. 1I1111

cv\'clki C;in saraylilnnda bile pcntalonik gamm hdkim vaziyclle kaldli1,1II3 dair cn cski <;in telincrindc f!ordogomuz malumat bu genel kanaati aynca kunel1cndirmel1edir.'"

r <;in larihr;:isi ayncn ~6y1e yal.lyor: ··Scmerkant musikicileri geldilcr: bunlann el1crindc dOrl tUriD r;:algl vardl: Duz

flUL po dcnilcn ziller, tong-kou adh gonklar. iki r;:c~it bllyQk davul i1c kiy.kou davulu. ArtiS11crin ycdisi crkek

ikisi rakkasc idi. l{akkasc1cr sliratic mih"crleri iil..crinde dOnmcktc idi1er. btl mu~ikiye I-Iousiyucn yo (Hou'larm donOell musikisi) adl \'criidi (K()semiha/::tidf'. )'1)': J6).

6 TUrkler musik! a1cIJeri ilc iera ellildcri mclodikre "G6k··. scsle nkuduklnrm:l "Ir'· \'c "Dule" derkr. ·'G6k·'lerin

saYlsl Tilrklerde ve Mogol1arda Ylllll gUnlcrinin saylSI kadar (366) olup, her gOn hakanm hurorunda bunlardan birinin tercnnilm cdilmcsi Ic~rifal kural1armdandlr, Bunlardan ba~a bu guklerden dokuz tancsi ustOn tUlulur ve

alan ilgilerinden7 vc "Tukiic"ler ve "Uygur"larda asked musikinin varhglDdan bahsedilmektedir (K6priilu, 2003: 98).

TUrk musikisinin geli$ip yaYlldlgl en oncmli TUrk yurtlannm b~lDda Iran

gelmel..'1cdir. Dtinya bilim aleminde Aristo'dan soma "Muallim-i Stini"; ikinci

muallim diye amlan Farabi (870-950)'nin de Tilrkistan'dan (Ek 3-4) gelip ikinci

btiyUk TUrk yurdunun merkczi $chirlcrinden BagdaCta, (0 zaman Bagdat aym Turk

devletinin bir kiiltUr rnerkczidir) y~aylp yaratmasl; TUrk mlisikisinin hatta dtinya milziginin en bOyUklerinden ibni Sina (980-1037), Safiyilddin Urmavi (1224-I 294),

Abdulkadir Maragayi'nin (1353-1432) yine bu bOlgede ycti~ip escr ve hizmet

vermcleri bUilun gostergelerindcndir.

··tran" adJ, iilke adl, cografya adldu. Baz!lan bilmeden, bazllan da kaslen

"

iran"

adl ile "Fars" adlrn ozde$le~tirmekledir. Halbuki "han" adl hic;:bir doncmde Fars veya Farsi anlamda kullamlmaml~tlr. Su son yUzyilda Farslarl on plana S:lkanna

ga}Tetindc olan bUyUk gutTier ve onlann iran'daki Fars i~birliktTilcri tarafmdan ortaya s:tkanlan bir adlandmnadlr. iran cografyasmdaki TUrk ktiltUr, rncdeniyet ve etnik varhglm, TUrk nilfus ve niifuzunu golgelcmek iSleycnlcrin gayretidir.8

Ttirkistan'dan gelcn Tiirklerin, fran cografyasma ve jran Uzcrinden Avrasya bozkrrlarma go"leri "ok oncelerden ba~laml~, Hunlar s:agmda da dcvam etrni~tir

hcr giln bu dokuz mc10di scslendirilir. Abdillkadir Maragayi bu dokul gtik'iln isim!erini ~ylc slralar: Oluk go).;, Asian Itep. Pors., Kolado, Kotatko, Bustargay, Cintay, IImsay, Smdak (Koprulu. 2003: 99; KiJsemihaf:dde. yty.:

19). Bu konuda gcni~ bilgi iltin ikinci kaynaga bak!labilir.

KoprulO'niln Rene GrousscCten naklcn Ya7.(hgma gore "Budist hacisl Hiuan-tsang, 630 Yllmda Ball TOrklcri Yabgusu'null <;in ve Turfan sefirlcrinin kabulil milna~ebetiylc vcrdigi ziyafcli tasvir cdcrkcn, ziyafct Slra~mda Ku;r..cy, Gilney, Dogu, Batl barb,lrlarmm yan vah~i olrnakla bcrabcr kulaga ho~ gelcn \'C rohu ok~yan yilksck

scsli nagmc1crini terennOm edelllllusiki~inasiann bulundugullu ~yler.'· (KfJpriihi, 2004: }5J).

J TOrkmcnb3$1 OnlO 'Ruhnamc' adh eserinde "13izim atalanmll, sa\'~a t;lkarkcn, askerlcrin momlini yoksek tutacak mozik a1ctlcrini, tug \'c bayraklannm hepsini yanlannda g01iinnil~lerdiT. K~slerin gok glirilltilsiinii haurlatan sesleri. zumalann kalbi liln:lCn scs1cri, gleagm mukaddcs nagmcsi... Tarihle TOrkmen ccmiyetinin gil~,

ilham \'c gayret kaynagl olmu~lur. Her milzik grubunda yedidcn on ikiyc kadar milzik aletlcri kullallllml~lIr."

(Iiirkmenbop, 2001: 380).

~A. Kaf'kltSyah (lOiD: 28), 'jnlll TOrklcri-aoll .:scrim.!e .,:uk ollcmji l.aynakhmJan yola ~Ikardk tou hususu ~yic alt1k1amaktadlr: --BaLI kaynaklarda I'cya SOylemlerde ··iran'· kclimesi FaTS, Fars illkesi \'cya Farsi anlamda kullamlmakladlr. I-ialhuki lran'da hit;bir zaman --Pars" adh bir yer \'c "I}arsiyan" adh bir kavim, kabile olmaml~lr. -iran-- bir Ulke adldlT. "Iran" \'cya "/ranilik-- Fars vcya Farsi anlama gehncmcku:dir. "Kaf'kasya" dcyincc nc kadar GOreD, ne kadar Ermcni, m: kadar Kabartay veya Cecen anla~IIJrsa iran clcyincc de 0 kadar Fars anl~llabi1ir. Iran, Fars elnik grubunun adl dc~ildir. Eger "Iran" adl ilc bir millelfetnisile ).::ast cdileceksc -TOrk"O

kast clrock daha uygun olacakllT. .. Bu kclimeyc Farsilik anlaml venne gayri:l1cri, 19. yilZY111II sonlannda

g61iilmekledir. GOnOmOwe de Farslar, illkede azmhk oimalarllla ragmen, kendilerinden dulla fazla nofusa sahip Tilrk1cri y~ne[imlcri alllnda tutluklaTl gibi. Iran adllli da Tahran hlikimiyelinin hOkilm slirdOgO bOtOn eo~fya)'a biikim lolmnk iSlemcklcdirkr:'

(Golden 2002: /59). TOrklerin Anadolu'ya geJi~leri ve Anadolu'nun TUrklc~mesi

konusunda yapdan yanh~lar TUrklerin

iran

cografyasma gcli~lcri ve iran cografyasmll1 Tiirkle~rnesi konusunda da tckrar cdilmi~tir. Tlirklerin, aSlrlar oncesinden A vrupa ic;:lcrine ginikJcri, Anadolu Uzerjnden istanbul olllerinc geldikleri

tarihi gen;:eklerdir. Bunlan gonnezden, bilmezden gelmek dogru degildir.

iran

cografyasmdaki TUrklerin kenardan gelmi~ biT balk olarak gorUlmesi de dogru degildir. Ziya BUnyadov'un da dedigi gibi TUrklcr bu boigenin en kadim yerli

halklanndandlT (Bunyadov 2005: 156).

yok

eskiden beri bu bolgede TUrk tayfalan mcvcuttur. Ulkin TUrklerin iran'da egemcnlik kunnalan Gazneliler'le ba~;lar. Xl.

yiizytlda geJcn Selc;:uklular ise iran'l tamamcn TUrk yurdu yaparJar. Se1c;:uklulardan soma slraslyla Hanem~aWar, ilhanhlar, TimurogulJan. KarakoyunluJar. Akkoyunlular, Safeviler, Af~arlar ve Ka~arlar iktidan devrahrlar. ingilizlcrin ba~l

~ektigi biiyuk gu~lerin Ka~ar Turk hanedarum 1925'te iktidardan U7..akla~tmnasma kadar iran, yakl~lk bin )'11 Turkler'tarafmdan yonelilir (Oztulla, 2000: 500 vd.).

iran dili. ~iiri \Ie mfisikisi oteden ben Turk ktiltiir vc medeniyetindcn etkjlenrni~tir. Xl. ytizYlla gelindiginde Tiirklerin Iran'a tamamen hakim olmaslyla birlikte bu etki daha da artml~lr. iran TUrk mfisikisi, her zaman gii~lii olmll~tur. Kosemihaizadc, Tilrkistan musikisinin Fars \Ie Arap musikilerini derinden ctkilcdigini bildinnektcdir (Kosemihalztide yfy.: 25). Iran giinumilzdc de goriildilgil gibi oteden beri ~ok uluslu bir iilkedir. Etnik yapmm dilimlcrini Tilrkler, Farslar. BcJu'tlar, Lariar, Araplar, Kilrtlcr, Enneniler, Siiryaniler alu~tunnaktadlr. iran ctnik yaplSlrnn en btiyiik dilimini TurkJer meydana gctinncktedir. Ge~mi~tc aldugu gibi bugOn de iran'da Turkler c;agunluktadlr. 2012 Yilt itibariyle iran'da 35 miIyon civannda Turk ya~maktadlr. Dike nufusunun yandan fazlasml olu~luran Turklerin kultur ve medeniyeti ozclliklc miisikileri iran'daki diger halklan etkilemi~tiT. Sadece son bin Yllda Ulkcnin kesintisiz hakimi olan Turkicnn 'Yak ytiksek seviyeye r;lkml~

ulan kuiti..ir vc s<lnatlan Farslann kOhuT degerlcrini, bu cumlcdcn musikilerini dennden etkilemi~tir. Anadolu'dan c;ok once Turk yurdu alan iran'da, TUrk musikisi sadecc iran halklanm ctkilemckle kalmanl1~ Sclc;uklu Anadolu'sunu ve ozcllikJe Osmanli Ttirkiyc'sini de ctkilemi$tir. Bilhassa Anadolu'ya davet edilen veya kendisi gelen veyahut da Yavuz Sultan Sclim, IV. Murat gibi padi~ahlann klhC; hakkl olarak

getirdikleri iran Tiirk bestekfulan, muzik bilimcileri ve mtizisyenleri Osmanh TUrk musikisinin gelj~mesine hliyUk katklda bulunmu~lardJr. Iran'dan Osmanh tilkesine geJcn muzisyenlerden biri Ostat Zeynelabidin'dir. Olllil keman~a llstadt HUscyin Avvad'm hOCasl olan Ustat Zeync1abidin, Amasya'ya gelerek ~ehzade Aluned'in dairesine intisap etmi~ ve kendisine maa~ baglanml~tlr. Yavuz Sultan Sclim'in

Tcbriz'den istanbul'a

n

a

kJ

e

nirdigi

mu

savvi

r

.

nakka~. hakkak.

c;:inici

ve

sa

ir

sanat erbabl arasmda Nayi Seyh Murad, Neyzen

fmamkulu,

Kanuni Sahmeran vc daireci

(tefc;:alan saz ~efi) Maksud isimleri de bu climledendir (Uzum;ar$lh, 1975: 610 vd).

iran'dan gelcn sanatl):llardan baztlan onemli musiki eserlcri de yazml~lardlr. 16.

yiizYlhn sonlannda Azcrbaycan'dan (0 doncmde hiltOn Azerbaycan Safevi Turk Dcvlcti'nin slmrian ic;erisindedir.) gclip Eyup'e yerle~en bir ailenin ~ocugu alan ve

Nihani lakablyla ~iirler yazan Durak Cclebi "Saznfunc-i Dilnuvazmime" adh bir cser yazlm~lir. Durak Bey, bu eserinde Osmanh memleketlerinde kullamlan biitiin sazlann isimlerini ve tariflerini yazrru~l1r (UzuJ1(;ar~·dl, J 977: 562). Evliya C;clebi bu escri gonnii~ vc saz isimlerini bu eserden yazml~t1r. Durak Celebi karde~i Kaya Bey

ile birlikte kementye ve saz da t;ahm~hr. KonyalJ Me~ami, Ak~ehirli Mekali ve Ulvi gibi ilnlii milzisyenleri 0 yeti~tinni~tir (Uzu/1(;ar~"l, 1975: 611; Erliya (:elebi, 2006; 347).

iran TUrk musikisinin bilimsel normlara gore formala~masmda Tiirkistanli Farabi (870-950)'nin ralii biiyiiktiir. BatJlilann Alpharabius (Alfarabill') diye

and.Ik.lan ve diinyaca Arislo'dan sorua "Muallim-i Sani" (ik.inci Muallim) olarak

kabul edilen Ebu Nasr Muhammed bin Tarhan bin Uzlug, ilk tahsilini dUnyaya gcldigi Fanib (Otrar) ~ehrinde yaptlktan soma Bagdat'a gclir. YUksck tahsilini bu.rada yapar. Bagdat, Halep, Harran ve MISlf medreselerinde c;ah~lr. Son ylilanm Halcp ve Sam'da gec;irir. Sam'da verat eder. Onun bu bOlgede hizmel verdigi YIUarda daha Anadolu Ttirkler tarafmdan fethedilmemi~tir. Aneak iran, Kafkaslar ve

Orladogu TGrkh:nn eiindedil".

Farabi'nin musiki alanmda yazdlgl en onemli cscri "Kitiib e!-Musiki e1

-Kebir" (BtiyUk Musik] Kitabl) adh escridir.

B

ll

cser <;:e~jtli bat! diUerinc ~cvrilmi~tir (Abdiilhak, 1977: 455 rd.). iki cilt halinde Dian, ancak birinci cildi gtinumtize ula~an

bu eserm orijinali ispanya'run Madrit Miizesi'ndedir. Fanner (1979:

680).

dogu mfrsiki nazariyesine ait en onemli eseri onun yazdI gmt ve kitap !?crh edenlerin cn

bliyiigtintin Farabi oldugunu soyler.9 DO~Untir. bilim adam! aym zamanda milzikolog clan Farabi (870-950), ilk dcfa bilim tasnifinde ahhik, siyaset ve matcmatik gibi mfisikiyi de uygularnah bilim olarak g5stermi~tir (Turon

$.,

2005: 29/) Onun kcndi

dU~(jnceleriyJe olu~turdugu musiki nazariyesi ~ark musikisinin ilmi1e~mesinin

tcmelini olu~turdugu gibi diinya seviyesindc de kabul gonnek!edir (Hergiili, 2000: 7 vd.).

TUrk mUzigine biiyUk ivrne kazandmm onemli bie mUzik bilimci de

BatJhlann Avicenne (Avisen) diye andlklan ibni Sina (980-1037)'dlT. SamanjJerin

elindc bulunan Buhara'da dUnyaya gel en ve tahsilini burada tamamlayan Ibni Sina, Harezm ve Horasan bOlgelerini dol~ttktan sonra Ebu Muhammed ;;irnzi'nin destegi

ile Ciircan'a ycrle~ir. Dnlii escri Kanun'u burada yID'..ar. Bir ~ok bilim dalmda escr

veren ibni Sin~ mUzik konusunda da onemli c;ah~malar yapar. ibni Sina, mUzik konusunda Farabi'den etkilenmi~lir. "Kitab-ii~-Sifa" esermm riyazi (matematik)

ilimleri klsmlrun XU. b6lUmfinii mfisikiye aylfnl1~tlf. Bu b6liim baron d'Erlanger

tarafmdan "La Musique Arabe" (Arap Musikisi) kiilliyatmm 11

. ci

ldi olarak Franslzca yaYlmJanml~ur. Aynca "Kitab-iin-Necat" (Kurtulu~ Kitabl) ve Farsl;a yazdlg)

"Dani~name"de de musiki konulanna yeT vcnni~tir. Kitab-un-Neca.t 1931 'de

Berlin'de Almanca'ya tcrciime edilmi~tir (£yiihog/u, 1971: J 67, J 69).

Tiirk musikisinin ge\i~imj, do\aylSlyla iran TUrk mDsikisinin etki gilcfi 13. ytizYllda doruga ula~mL~tLr. Bu ytikseli~ dort ku~k ara ilc, Gilney Azcrbaycan'da, Turk dilnyasmm onemli kiilHir mcrkczlcrinden Unniyc ile Maraga ~chirlerindc yeti,}en. hem bestekar hem mfisiki bilgini

iki

musiki dehasl Safiyfiddin

9 Hcnry Gcorg~ Fanncr (1882·1965), Ibn EI· Kifii vc: ibn Abi U~ybrye dayanarak "Kitap ~crh cdcnlc:rin en buyQgilnOn Farabi uiougunu i1cri sUrer

I

'

e

~}'ic: )'aar: Dugu mil.;iSi nazari)csinc !lil en uncmli cscr ohm "KiLab c1-Musiki cl·Kebir'·i 0 ya7.ml~lr. Bu cscrde Yunanhlardan gelen bilgilcrin yctcrsizligini g~slcnni~ vc bu noksanhklan Irunamlaml$1lr. Scs \'c: milsikinin fizik vc: fizyolojik csaslanmlctkik ~cldi baklmmdan. muhaJd.:ak ki. Yunanhlan a~ml~ \'e ~gllar hakkmda etranlca ilk telkiki 0 yapml~lr ki. Yunanhlar bu mev?uda hi~bir cser blrakmaml~lardlr. Farabi, iyi bir riyaziycci \'c fizik~i idi, Bu ona Arnplarm 'ilm c1-nazari' dcdiklcri nazan ilmc

hakiki yeri"i vcnnck vc Yunanlllal'lll halalanm Ickrarlamamak imkurum saglaml~tJr. Farnbfnin meziycti bund;'!" ibarci dcgildir, Kendisi bizzat ~algl ~alardl \'e musikt ilmi ile icra sanatma d,bf idi. Bunun ir;in dc icra $anallnm

milnaka~asma tlncmli yc:r vermi~tir. BOylecc scsin liz.ik temdkrini daha dcrinlcmesinc incelc)trck. fizyolojik scs

biliminc yani scs per-dcsinin duyumu hususurJa tinemli hi7.mettc bulunmu~lUr, Yunanhlar-bu mcscJcye de \cmas ctmcmi~lerdir (Farmer, J9i9: 680 vd.).

Abdulmti'min Unnevi (1217-1294) ve AbdUlkadir Maragayi (13537-1435) saycsinde

Olmu!itur.

TUrk musiki ilmini sistemle~tiren ve gUniimtize ayru cyizgidc gelmesini saglayan SafIyOddin Unnavi, mUsiki ilminin diinya tarihinde yeti~cn en hUyiik birkay

isminden biridir. Oztuna (1992: 514)'mn naklcnigine gore Sir C. Hubert Parry,

Safiyiiddin'in matematik ve fizik yoluyJa en ilmi ~ekilde anlattlgl. bugiin de kullandtgnnlz. TUrk dizisi hakktnda "tahayyOl edilmesi bile tasavvur edilemez dcreccde en miikemmel scs dizisi" htikmUnti verir. TUrk musikisinde notalan elimizde bulunan en eski escrlcr (XIII. yUzytlm 2. yansl) cna ve Mevlana'nm ogiu Sultan Velcd'c aitlir.

13. ytizydm son ytllannda (1294) olen Urmavi, musiki sahasmda bUyUk devrim yapnu$tu. TUrk musikisinjn temelini te~kil cdcn ses komplckslerini sistemle~tinni~tir. "KiWb til-Edvar" adh musiki nazariyesi ile ilgili escri pek 90k Bat! vc Dogu diline terciime cdilerek istanbul'dan Londra'ya, Bagdat'tan Nevyork'a kadar biiylik kli!tiir mcrkczlcrinde hakh yerini ahm,ur (.4C£ 1984: VlIl1409). Onun

bu cseri Sadeddin Arel'c (1880-1955) kadar alu as!r hi9bir TUrk ve Dogulu miizikolog tarafmdan a~ilamaml~hr. Ne TUrk ne de islam alemj ondan once ve ondan

soma onun ~apmda bir musiki bilgini yeti~tirememi~tir. Urmavi, TUrk musikisini

Bagdat'ta Abbasi halifesi vc soma Mogol CUvcyni ailesi yamnda en ilmi ve kl<isik

kahplara doktip mU~terck bir islam mGsikisi haline getirmi~tir (Oztuna 1992: 513

vd).

SafiyUddin Unnavi'nin doruga 91kardlgl TUrk musikisinin HUseyin Sadeddill Arel'e (1880-1955) kadar altl aslrdan fazla bir slire zirvede seyretmesinde bOyiik roW olan Abdiilkadir Maragayi, 14. asrlll son yanYlh ile 15. ytizylim ilk yanstnda hem

milzik dtinyasmm mutlak hakimi oImu~ hem de kHisik Turk musikisine damgasml

vunnu=?uIT (()zruna

i

992: 5

i

4). TUrk aleminin musiki alamnda yeti=?tirdigi en bUyiik dehasl saYllan bUyUk TUrk bcstekan ve miizik bilgini AbdUlkadir Maragayi

(1360/1353-1435), Sultan Ahmed Celayir'in (Tebriz-Bagdat), Timur'un

(Semerkant), oglu $ahruh'un (Herat) ve II. Murad'm (Bursa) saraylannda bulunmu~,

toplru11l~, anun oldugu soylcncn 30 par~a kac, beste ve semaisi gunfunUzc kadar ul~ml~tJr. Timur'un dordUncU aglu

Sahruh

adma 1405'te yazchgl "Cami-Ul-Elhan"

(NagmeJcr Dcrlemesi), 1421 'de 11. Murad i~in

yazd

l

£;

l

"Mekasid-Ul-Elhan"

(Nagmc1erin Maksad,) (Arel, 1969: 13) ve son eseri "Kitab-iil-Edvar" (Makamlar

Kitabl) ile TOrklin muzik sesini diinyaya ya)1l11~tIr. Onun trah~malan sadcce Tilrk ve

islam alcminde degil A vfupa milsiki camiasl taraftndan da biiyilk: takdir vc

hayranhkla ka~llarnm~tlr. Bazl uzmanlara gore 276

yli

soma Itri (61. 1771) anu

gcC;cbiIl11i~tir (J'uran

S.

2005: 295).

Osman It Dcvlcti daha istanbul'u ahp tam anlamlyla kU!tiir, sanat merkczi yapmadan once Herat, Tcbriz, Bagdat gibi biiytik TUrk kUlttir merkezlcri, bu

ctimleden TUrk musiki muhitleri vardlc. Bu muhitler TUrk sanat diinyasma ozcllikle

Tiirk miisikisine c;ok biiyUk hizmet venni~tir (Ozalp, 2000: 11296).

Bursa, Maraga, Tebriz. Bagdad, Semerkant, Herat ~ehirlerinde bulunan ve bu

bUytik TUrk kfiltiir merkezlerinin c;cvresindc yer alan TUrk illerini dol~an

Abdulkadir. Dogu Turkistan'dan Bursa'ya kadar bUttin Turk musikisi degerlerini k~lla~tmp. Tiirk musikisini daha pralik ve Ttirkistan klasik musikisi an'anelerine

daha yakm haIe gctirmeye c;ah~ml~tJr (Oztuna 1992: 514 rd.). Maragayj'nin doncmi, bilbassa Tebriz'de kaldlgl Yillar, iran TUrk musikisinin en parlak doncmidir (Hergzllf 2000: /2).

MusilO fistathgmlO yarunda ~alr. ressam ve hanat olarak da tanman

Abdtilkadir, tir; dogu dilini c;ok iyi bildigi, pck c;ok enstriiman c;aldl£'l. birtaklm

mGsiki aleti icat edip bazilanrn da lslah eUigi bilinmcktedir. Kcndisinden soma

ycti~en biilUn Osmanh bestckc1riarmm me~k ~cceresi Abdtilkadir'e dayanmaktadlf. Bunun i~in de kcndisine (BUyuk !-loca/ilk Hoca) denilmektedir (Berker, 1986: 121).

AbdUlkadir'in 90cuklan v~ torunl:m ria onun sanat yohmu takir ctmi~lerdir.

Kli<;iik oglu Abdiilaziz ~clcbi, ll. Murad'In oglu Fatih Sultan Mehmet'e (145 J -J 48l),

bir musiki nazariyatl kitabl yazarak ithaf etmi~tir. Torunu Mahmut t:;e1ebi de Fatih'in oglu aylll zamanda bestckar olan II. Bayezid (1481-1512) adma bir kilap yazml~tJr (Berker, 1986: 121; OZ/lIl7a, 1987: 77).

TUrklcrin. tarih boyunca ozelliklc Huniar, Goktfukler. Karahanhlar, Seh;uklular, Osmanhlar, Timurlular, Safevilcr donemlcrindeki gOy, kudret:, hakimiyet ve medeniyctlerini klskanan A vrupahlar, TUrk bilim, ktiltiir, mcdcniyet ve sanat eserlerini her zaman gonnczden ge1mi~lcrdjr. Bu da yetmezrni~ gibi Tfirklerin bu degerlcrini ba~ka millet!crc, Arapiara, Farslara mal ctmcyc craJJ~lm~Jardlr. Halbuki

tbn

[

-

[aldun'

un

(2009:

759)

Mukaddime

's

ind

e

"ArapJ

ar

~iirden b~ka

bir

~eyin bilhassa musikinin ~uuruna ul~amanll~lard1. CUnka 0 zaman henOz ilmi mesIck

edinmemj~lerdi_ Sanalm nc oldugunu bilmiyorlardl. Galip ve h§kim meslckleri, bedavet ve goc;ebelikti." dedigi gibi basit ve monoton biT ezgidcn b~ka musikileri olmayan Araplann10 ve Farslann mGsikileri. Fan1bilcrin, ibni Sinalann, Maragayilerin, Unnavilerin sayesinde dilnya sahnesine CfLkml~hr. Cl7..alp (2000:

/1307), bu hususta ~6yle ya7.,ar: "Arap musiklsi ile ilgili kaynaklar~ Hicret'in II. yiizYlhndan soma rastJarur. $airlcrin rebab'a benzeyen tek telli bir saz ~aJarak ~iir

okuduklan biliniyor. Bu yGZYlldan ba~layarak Arap mu.sikisinin geli~tigini, perde saYlSlmn tek oktavdan CfLkarak geli$meye b~ladlgml gorilriiz. Oysa bu yiizytllarda Dogu'dan gelerek tran ve Suriye'de yaygmhk kazanml~, zamanlOa gore geli~mi~ bir 10 ibn Baldun (1332 _ 1406), Mukkadime cserinin mUzikle ilgili bOlDmiinde Anlplann YC kom~ halklann musiki durumlan hakkmda ~ok ~ncmli bilgiJer vcrir. Birka~ Cfimie:;;i ~Oylcdir: ··isHmdan Once Arap olmayan dC\'ielierin ~ehir \'C kasabalarmda bu sanat co~kun bir deniz vaziyclinde idi ... Caglml7.da Arnp olmayanlarn ail Him

bOlgelcnJe vc filke1erdc durum yine hudur ... Muplar ~iirdl!n ba~ka bir ~eyin bilhassa musikinin ~uuruna ula.o;amaml~lardl. c;iinkU 0 Z<1man henilz i1mi mesick cdinmemi~lerdi. Sanatm nc oldugunu bilmiyorlardl. GaJip vc hakim meslekleri, bcdll\'et ye g~cbclikli ... Sonm Islam dini zuhur elli. 0 vakit Araplar diinyadaki bir~ok memkketi istihi cUih:r. Amp olma}"lUl sul!anlJklan clc gco;irdiicr. Onlara galip gelcrck iilkelcrini 7.aptcttiler.

Ilununla bcrnber yine de ilk zamanlarda broa\'c\ vc darllk ilib:lTiylc malum M.I Ozcre bulunu),orlardl. Iluna ilavc!cn dc sade bir dini hayal ya~lyorlardl ... Sonra milrefTeh bir hayatlr1 io;inc girdilcr. Ilolluk onlara galip \'c hiikim oldu. CGnkii malum millellcrin mal \'e scrve!Jcri ganimct olarak eHerinc gc~mi~li. 0 vakit alayi~1i biT hay~1 y~ama. zarif bir ~vrc ile dii~Op kalkma \'c bo~ zamanlann I~dlnl O;lkanna durumuna girdilcr. iran ,·c 1li7 .... ms Olkelcrinden da~llan muganniler, hancndc vc S8r.endeler, llicv. diyarma dD~liller. Anlplann kmc1eri oldubr.

Ilunlarm hepsi ud. lanbur, erganun (mi'zaf. iyres) \'c miZJlJar (fiIIOI) ~aldJlar, seslcrindeki mclodileri Arnplar

dinlediler \'c ~iirlerini bu mclodilcr fiure bestckyip tcrenniim euilcr ... [ArapJar bu bolgeyi i~gal cuiklcrinde iran eografYasmm bilyilk biT klsml ile Azcrbayean \·c KaJ1asya kadim TOrk tayfalan lie mcskundur (Bunyadav 2005:

/56). HUrTcmilcr har..:kctinin lideri nolO TOrk kahramam Babek'in Amp i~galciJcrc kar~1 ~eyrcl.:: aslrdan fazla sOre

\'crdigi mUcadclc bunun gOSlergelcrindcn biridir. Yine BOnyadov·un (2005: 82) bclirltigi gibi Araplar. ba,qa iran \·c Alerbayean olmak illere fClhcl1ikleri bu TOrk )'urllannm ahalisinden mcden! sc\'iycee a~agl oJduklanndan onlara Islam·dan ve Ara~dan b~ka hj~bir ~cy gelirmcmi~lerdit. Aneak Araplar, TUrklcrin gcli~mit kUIIUr.

mcdcniyel vc devlet dtl7.cninden ~ok faydalanml~lardlr. (Y.S.K)I Musiki (gma) sana\] Abbasilcr zamamnda, ibmhim Mendi, lbr.mim MC\'Slli, bunun o~lu Ishak VI!' bunun oglu HammaLi c1inuc kemiil mcrl..-baiinc ui~l1lcaya

kadar tcdrici olarak gcli~mcye devam ettl. Abbasi hanedanJI/11 7.a11l~nmda (750 - 125X) Oagdat"ta musiki Gylc bir dereceyc Ura~ll ki ondan sonrn oradaki l1lusiki sanatl \'c meclislcri 7.l1manllnlla kadar dillcrde deslan olagclmi~lir:· (Ibn Haldlm. 2009: 758. 759. 76fJ)

ibn lIaldun'un (01. 1406) bahsini enigi 7;.Jmanda (Abbasi hanedanll!t zamanmda (750-1258), Ba~dat"ta

mllsiki),i 0 sevlycye ~lkaran dbelle ki Farnbi"dir (870·950), Ibn S;n3.· dlr (980-1 037). ··Zamall1rn17.a kadar dillcrdc destan olagchni~tir.'· dedigi dunemdc ise Turk donyasmda ve Islam dlemindc musiki)'i kimsenin ul3.58mayaeagl

zirveyc O;lkaran bOyuk 'fOrk dahisi S3.liyilddin Urma\'i (1217-1294) ile onun doru~a O;lkardlgJ Turk musikisinin

HDseyin Sadeddin Arcl'c (18&0-1955) kadar alII aSlTdan fai'Ja bir sOre 7Jn'roc kalmas1l11 sagJayan Abdillkadir Maragayi (1360 -1435) \'ardlT.

musiki vardl. I$tc bu musiki Amp musikisini etkilemi$. ozellikJe fitm tC$ckktiliine

yardimci olmu~tur... Musikide Horasan'm etkisi egcmen olmu$tur. farabi'nin musiki hakkmdaki goril$lerini yazmasl bu donemc rastlar. Kitabmm en eski Arapc;a

musiki eseri olmasma ragmen, i$lenen konunun Arap musikisi ile ili$kisi yoktur"

U~an, (2005: J 25) TUrk mfrL.ik kUitGriilJiin "ilk <;~g"dan bu yana crevrc miiziJr ktilrurlcriyle i1i$ki vc etkilc$im ic;inde oldugunu, ozellikle c;cvre !nu;-:ik kUltUrJerinin Turk mOzik ktiltiirii ile ili$ki ve etkilc$im iyinde oldugunu, Turk miizik ktiltUrilntin ilk dcfa Altayhlar doneminde

iy

Asya mUzik kiiltiirleriylc ili$ki ve etkilc$ime

b~ladlgml. Hunlar doneminde Uzak Dogu~<;in ve Yakm Dogu-iran mtizik

kUltiirlcriyle, Gaktiirklcr doneminde Cin, iran, Bizans milzik kliltiirleriylc, Uygurlar

doneminde Cin, Kore, Japon, iran, Arap, Hint rnOzik ktilttirleriyle, Osmanh Donemindc Asya. Avrupall ve Afrika mOzik kiilturleriylc jJj~ki ve etk.ile~im ic;inde

oldugunu ve yakla~ak dart bin Yll oncesinden ba.}layan bu iYok yonlU ve c;ok boyutlu ileti$im ve etkile$imin btiytik bOlUmiinde TUrk miizik kiilttiriinun genclliklc daha c;ok etkileyici konumda, c;evre mUzik kUltUrlcrinin ise daha yok etkilenen konumda

oJdugunu belirtir.

Rus halk musikisi, iki bin yildan fazla TUrk halk musikisinin tesirinde

kalml~tlr. Ba~ka bir ifade ile binlerce YII Ruslar TUrk musikisi dinlcll1i~lerdir, TUrk

musikisinc a~ina clan Rus bestekirJan TUrk miisikisinden yok faydalalllnl~lardlr.1l

Son iki yiizYllda isc Oztuna'mn

(2000: 5

0

7)

ifadcsi ile Rus somUrgesi olan

TUrkistan, Kafkasya, itil-Ural gibi TUrk Ulkelerinde bulunan ve TUrk musikisini dinleycn ve inceleyen Rus bcstekarlan, TUrk nagmelcrini yagma etmi~lcrdjr.

II Turk musiki kOltilrOniin A\'rupa mfizik kiiltiiril ile ilcti*imi A\'rup3 )-Iun imparatorlugu z,1mnnma haun daha oncderc gOtOrilJebilir. KopriliO (2003: 98: ]004: 153) kopuzun, Karadcniz'in yukansmdan dola~rak AVl'lJpa

loprdkhlnm i~gal eden Tilrk ka\'imleri larafindan glnOliildOgilnu ve Anila-mn ordusunda kopuzeular oldugunu, Macarlarda vc Ukraynalilarda da t\Uila istilasmd;m bed kopuz vc kopuzeularm bulundugunu yazmakladlr. M.D. 5. )'Oz)'llda Allila·)'1 ziyarel eden diplomat Priscus. Auila'mn ardusunda o7.an!~irlerin oldugunu vc onlaTm

AltHa'om kahramaollklanna. 7 .. ,fcrlcrioc dair ~iirlcr. Iilrkiller okuduklaflill yazmakladlr. Anila larafindall kendi1cri i.,:in veriien biT ziyafc1 sahne~ini ~o)'lc lasvir ,,".kr: "Ak~ma dogru m;;~lclcr yallln;;a.. l'.iyardin vcrih.ligi ipckkll

)'apllml!j muhle~em ~adlra iki ~irin girdigi goruldll; bUOJ<lT Allila·om onilndc, llun lisamyla kendi lanz:im cniklcri

$iirlcri okuduJar; bu ~iirlcr. Auila'nm kahramanhklanna. 7.aferlcrine aill1. Orada hazlT huluoanlar bu ~iirlerin Icsiri

ile ,"c:ed-n hcyceana geldikr: gOzJcr parh)'or_ ~hrcler korkumr: biT hal ahyurdu. Bin;oklan aghyorlardl: gcn~lcr

arm \'e ihliras, ihliyarlar da clem vc lecssiir ya~lafl duku),or

laTdl.-l~ Turk soyundan alan Rimsky Korsakof {1844-l908run eseTlcrindcki ··Asyai rcnk·'; Pen; Igor operaslnln ·'P~enck Dansl.m·-ndaki TOrk mclodilcri: Anahin (1874-1935)'io Sibirya TOrk halk milsikisi mabm, usul vc ~ckillcri ile ~arkllar, \ilrknlcr. oda ve sahnc: mlisikisi olu~llInnaSl: R. M. Glicr (l874-1956)'in pck ~ok cscrinde Azcrbayean mlisikisinden faydalallarak Sahsencm Opcras,'m ya7.maSI lipik llmck!crdir. Onlarca BallI! bestek[lr Turk musikisinden faydalaJlffil!jllr. Geni~ bilgj i~in 07.luna, 2000: 507 ,"d. baklmz.

Turk hakimiyeti altmda kalan halkJar, Turk musikisinin cazibesine

kapllmaktan kendilerini alamarrll~lardlr. Anadolu ve istanbul sarayianna gcycn

Ttirkistan musikisi yerli mo.siklyi «hatta yerli Istanbul kiliselerinin basil ve diyatonik musikisini bile az zamanda TtirkJe~{irir." Fatih asnnm muhte~em dOgunlerinde

Turkistan'dan gelme sazlardan miirekkep fas11 heyctlcrinin ahenkleri, basil ycrli

musikileri bir nevi iptal eder. (Kosemihalzade, yly.: 25). "TOrk musikisi onlan 0

dercce cezbeder ki, an'aoeli Bizans musikisi yok olup gidcr. Rum Ortodoks, Enneni Gregoryen kilisclcri ve Musevi havralannda TUrk makam ve usullcri ile bestelenmi~ ilahiler okunmaya ba$lar (Sanal, 1992: 182). Bi7..ans musildsinden hi9 biT hatn3

kalmaz. TUrk makamlan ile

hilla

okunan Hlristiyan }hThilcrin saYlSI ise binlcrcedir.

istanbul dl~mda t~rada da durum aynen bOylcdir. Enneni halk musikisi ve ~ug

denilen a~tldsaz ~airleri de TUrk halk musiklsini laklit ve tekrar cderler (Oz/una, 1987: 70: 2000: j02). GUnUmUzde de pek ~ok Enneni ii,Ik/,air TUrk~e, TUrk ii,lkhk gelenegi kurallan ile ~Jkhk yapmakta, bazi Enneni muhitlcrinde TUrk makamlarl ile tUrkUler okunmaktadlr. 13

Arerin ifadesiyle "TOrk musikisinin her iSlila edilen yerdeki bu hasletinden iran'm mOstcsna kalml~ olmasma imkal1 yoktur. iran tarihinin en eski vesikasl alan Zendavesta'da inlOlllaria Turanillann mtitemadi harplerinden ve TOrklerin iran' I istiUilarmdan bahsedildiginc baJohnca mec;:hul devirlerden son zamanlara kadar

aSlTlarca devam edcn TOrk hakimiyetinin iran kOlti.hil tizerindc mutad ntifuzunu i.cra etligine hOkmcdilmck zaruridir. Her yerdeki tccriibc ve mU~ahede ile kendisini tasdik ettircn bu esas bir kere kabul edilince iranhlann bize musiki vemlcJcri ~oyle dursun, bilakis bizden musiki aldlklanna kanaat getinnck ieab cdcr. Zira dikkat buyrulmu~tur

ki, musikimizi iranhlardan iktibas ettigimizc dair ayakta durabilccck bir tek delil

mcvcut dcgiJdir. Bunun aksi isc biltOn dclillerin temerkUzile tccyyUd etmcktcdir." (Are!, 1969: II)

TUrk dUnyasmm en bahsl, Balkanlar ve Dogu Avrupa da Turk mlisikisinin

etki alamndadlf. islam dGnyasmdan soma Turk musikisinin en elkin oldugu

lJ Bu konuda gcni~ bilgi i~jn Ali Knfkasyah'mn ·"TUrk A~Jkl1k Ge1cncginin Errncni Killtilrilnc Elkisi vc Ya~)'iln

Enneni A~lklardan YusufOhanncs (Yusuli)" Ho~gorii Toplumunda Enncnilcr I-IV, Kayseri. Erciycs Oni"crsilcsi

yerlerden biri de buradlf. <;Onkii bu cografya Osmanlt oncesi ve sonrasmda yakla~lk bin Yll TUrk cgcmenliginde kalml~tLr. Uzun sUre TUrk killtilr ve medeniyetinin etkisinde kalan halklar arasmda Ukrayna, Rusya ile TUrk olduklan hiilde SJavJ~ml~ Bulgarlar ve Turani biT kavim alan Macarlar oncmli biT yeT tutmaktadlr. Cografi

anJamda Hindistan da yani bugilnkti Pakistan, Afganistan, Hindistanl". Banglade~

halklan da Ttirk musikisinin etki alamndan uzak kalmaml~tIr. Sunu da i1ave edelim

ki, TUrk milzik kUIttirilnUn gerek TUrk tayfalan arasmda gercksc dl~ etkile~imlcrde tarihi "tpck Yolu"nun ~ok oncmli ve belirleyici roW olmu~tur.15

iran Turk milsikisinde ~ah ismail I-latayi (1486-1524) doneminde bliylik gcli~mc g6rillGr. Kendisi de saz ~ahp halk ve ~Ik ~iirj ko~up okuyan Hatayi, a~lk havas! ve mugam da bestelemi~tir (Mehbub 1012: 8). Nc yazlk ki oglu

$ah

Tahmasb (1524·1576) doncminde mflsiki en kotO doncmlcnnden birini y~aml~hr. Musik! yasaklanml!i, mfizisyenler cczaJandmlml!itIr. I. ~ah Abbas (1587·1629) doneminde

yeniden gcli~meye ba~laJm!itJr. "Abbas" mahlasl ilc ~iir

yaz

lP

,

rcsim yapan ve saz l(3.lan Sah Abbas, sanatyllan himaye cderek musikinin geli~mesine yah~m]~br. iran Turk musikisinin en yok gcli~tigi ve bOyOk sanatC;llar yeti~tirdigi donemlerden bin de Kal"lr ~ahlanndan Nasreddin ~ah Ka~ar (I830-1894) donemidir. Erdebilli bliyuk sanats-alar Hanende Settar vc Rlza. Alapalazoglu bu donemde yeti~mi~lerdir (.~lehbub 1012: 10 vd.).

TOrk musiki kiihi..iri..inde din ile musiki ili~kisinin de oncmli bir yen VardlT. Din ile musiki ili~kisi tarih boyunca bi..iyilk bir meselc olarak giindcmdeki yerini

korumu~tuT. Dinler tarihinc baJC11dlgmda bOWn tek tannl! dinlerin ba~langH;:ta mtizigi din dl~1 saydlklan gorUlOr. <;algllar ve c;:algl miizigi pulpcrcstlige ail degcrJer olarak

It Hint yanmadusl. 1000 ylllannda Gaznelikr'in fUtuhau ilc Turk hakimiyetinc ginni~ \'e J85Tyc kadar 900 yiiz }'11 ~~$illi TOrk h:]J\edan1annlll egcmcnligi il~ devam t:lmi~tjr. Biiyfik \'~ ~ski bir mcdcniyele sahip olan bu borge. Hind (Brahman) dinine dayanan mirli \'c dini rakslara, karm<Cjlk \·c orijinal mn~iki)'c sahipti. Tilrk musikisinin

tesiri bu milsikinin i17..crine bil1mi~lir. Bu lesir kU7.cyde ~ok olmakla bcraber gOncyde az goriiHlr. Aneak her

haHikiirda TOrk mosikisinin ics;ri gOriihm:ktcllir. "Khisik Turk Milsikisi'nill biT ckoiD. to-i7. a~trr<trda llindistan"da. has~lcn Delhi. Agnl ,·c I..ahOT snrnyrarmda tc~kkUl c\mi~lir. Orada Turk bestckiirlannm ppttgl

t'St'rlcr Ilindlilcr"in adlyla IstaIlhul"da da astrlarca ~ahnml~tlr ,·e haylisinin notasl da eIimizdcdir (O::IJIIIQ, 1000:

501)"

15 -Ru yol TUrk mOzik kilItOrtlnOn beJli i~ dinamiklcriyle crk~n geJi~esinde, erkcn dl~ m;llmasmda, sOrd:.li dl$-l

l!.t;:lk kalmasmda vc bir bulOn olamk crkcn rarihlerdc Avmsya Ol~egjndc kltalararasl rniizik kOitliril olma nitcligi

ka.7..anmasmda en biiyiik. en uzun sOrell. cn elkili I'C ~n stratcjik moziksci ula~lm, dol~lm, ilcti$im vc clkilqim

yolu olmu~tur:' (Uron. 2005: 126). Oogu TOrkislan. Ka~gar. Turfan. AJtay'dan ba~JaYlp Balkanlara U7.anan bu

yolun TOrk killtOrOniin tm cilmlcden TOrk milzik killtfjrilnUn Tilrk Dcvlcl \·c lopluluklan nrasmdaki il':li~imini YC gcli~mesini saglama hususunda Oncmli gl'lrcv yapml~lIr.

kahul edilir. Miizigin duygu uyandmcl olmaslnm inanel zaytflatacagma hukmcdilir. Bu yuzden ibadet yerlcrine miizik sokulmaz. Fakat zaman soma din! vc peygamberi yticelten sozlerle bezenmi~ melodiler kabul gorlir. Ozcllikle kiliselerde, miizigin

duygu uyandinci ozelliginden yararlanma yoluna gidilir. 80ylece dini' mUzik, kilise

makamlan olu~maya ba~lar. Sonwrta dini miizik ba~h b~ma 6zgiln bir ttire donti~i.ir.

Ancak 7. yOzYlla kadar c;:algliar kiliseye sokulmaz. 7. yUzyllda "org"un kiliseye almmaslyla miizikte geli~l11cnin onG ac;:illr. Sonraki ytizytllarda, diger <talgIlar da 5zglirltige kavu~unca, biT bUlUn olarak mUzik Herler. Miisliimanlara gcJince; craig! ve

c:;:a1gl miizigi hi<;:bir zaman camiye sokulmaz. Sadece dini' konulan i~leyen; ilahi, naat, mevlid, saia, tekbir ve miraciye gibi sczlti eserlere yer vcrilir. islami/dini miizik bu nedellJc fazla geli~mez. E~liksiz, tcksesli ve sadcce erkekler tarafmdan soylcncn dinsel melodilerden cteyc gClfCmcz. Ancak TUrkler, isJamiyet'i kabul edince, islam'm miiZik konusundaki a111aYI~lm yumu~atarak benimserler. Zevk ve egience maksadlyia degiJ, tekke ayinlerinin etkili oImasl gerekifCsiyle ~c~itli dergah ve tekkclerde degi~ik tyaIgtlar e~lik j~in ~ahnJr. 16

Karahanhlann ba~kenti Ka~gar'dan Tolonogullanmn ba$kcnti Kahirc'ye,

Giray HanJannm yurdu Kmm'a, Osmanh'run vi Iaycti Tuna'ya kadar bu bUyUk cografyaYI binlerce yJJ valan yapan TUrk devlet ve topJuJukJan son zamanlarda i$gai ve istilaya maruz kalmalanna, hatta ba$ka dcvletlerin yonetimleri a1tma girmelerinc

ragmen ki1ltiir ve sanatlanm bu ciimleden musiki sanatlanOl y~atml$lardlr.

TUrkiye'den soma TUrk dGnyasmm eSa.'ilnJ te$kil eden Uygurlann <;in'in hakimiycti altma ginncsi, iran TGrklerinin Farslarm yonetimi altma sokulmasl, Kaikasya ite

birlikte Orta Asya TUrk devlet ve topluluklarmm once <;ar Rusya'smm daha SOnIa da Sovyetler Birligj'nin egcmenligi altma ahnmasl ile 19. yllzytla kadar onemli derecede bGtlinlGk arz eden TUrk musiki kUltUrU bu donemden soma Qzdcn, esastan uzakla}masa da klsmen de olsa ~e~jtJcruneye ba~larm~tlr.

16 MevJc\'lJcr ne~. klldOm. rebab gibi -;algllarla: KadirjJcr tef ve kudOmJc. Bckt~ilcr b<lgJama. saz \'eya baAlamaya benzcr alII Idli ··~ta-yla ibadct cdnlcr. Tckke mOziklcrinde s01..Jcr ~ogllnlukla, tarikatlarla

~7.de'l'le~en pirlerinin: Mevleviler. Mevliinii'dan: Bekt,*iler, Haci Beklaftan, Yunus·tan. digcr tarikallar da kcndi

"pir'"lerinin s67Jcrinden. ~iirlerinden ~rler. Bunlara ilahi, ocfes. semai. deyis vb. derler. Tarikat-;.lar ve tasavvuf<;u[ar musikiden uzak olrnam.~lard.r. Tiirkistan'm Pir; l!oca Ahmet Yesevldcn beri divan mQzi~inin llstalarmm lamamma YlIkml larikat mensubudur. Musikiye en ~ok chernmiyel vcren Mevlevi Tarikat. olmu~tur.

Bu larikaua pc!; -;ok ~algmm kullamhr Dimasi. muzig,in geli~mt"Sinc ~ok kalkl saglamlstlr. Ancak genel islami d[j~[jnce ct!;iIi oldugundan musiki \eksesJi olarak kallr (KOyg'K. 2000: 133 rd).

Turk

111lis

i

kisi,

tabii ki Turk tarihi ile paralel

bi

T

surey kaydetmi~tir. Turk tarihinin parlak ve muhtc~cm donemlcrillde milsiki de muhtqem ilcrleme

gostermi~JiL Turk devletlerinin slkmtill dfinemJerindc ise 0 da duraklarnl~l1r_ Bu

hususta ibn Haldun ~Byle def: "Bir umrandaki sanatlar i9indc en son olarak musiki

vUeuda ge1ir. <;linkU kemali {liiks)dir. Bo~ zaman ve ne~cden (eglcnceden) b~ka,

(hanedanllk bilnyesinde bulunan miiesscse, daire ve) vazifelerden hiybir vazife ile ilgili degildir. (Sadece hanedanhklann fcrag ve zevk u sara donemlerinde ortaya

'Ylkar). Umraruo gerilemesi ve harap olmaya yUz tutmaSI halinde de yine ilk dcfa

onun sonu gelir." (ibn HoJdun, 2009: 761). Son aslrlania Batl'nm sanayi, tcknoloji

ve sanatta dey adunJarJa ilcrlcmesine ayak uyduramayan TUrk devlct ve tapluluklannm sanayi ve teknalojileri ile birlikte sanatlan da bu cUmleden musikileri

de duraklama doneminc girer. Aynea 20. yiizYlhn b~larmda Sovyetler Birligi'nin egemcnligi ahtna giren Tiirk Cumhuriyctlerinde farkh geli~meler gortiliirken, Tiirkiye'de Osmanh Imparatorlugu'nun Ylkmblan alttndan ~lkmaya t:;ah~an geny

cumhuriyet yanm yOzyilml dencmelerle gC'Yirir, heklenen atlium gosteremez. Gerekli himaye, destek ve ktIavuzdan mahrum kalan Tiirk musiJdsi geli~cmez. "Daba soma

ise tam bir suikasta maruz kalml~, bOtGn milli degerler gibi kut:;Omsenmi~,

horlanml~tJr." (Oz/ul1a, 2000: 494). Iran cografyastnda ise Ka~ar TUrk hanedanmm

ingilizJerin ba~tnl c;ektigi bUyiik gUyler tarafmdan iktidardan uzakJ3.?tm hp, RJza Sah'm liderliginde Farslann yonelimc gctirilmesi ilc

ir

an

Turk musikisi "suikasta"

maruz kalml~tlr.

Azerbaycan TUrk musikisi, daha <;ar Rusya'sl doneminde Ozeyir Haclbcyav'un ondcrliginde batl musikjsi metat ve teknikleri ile tam~nll~tJr. TOrkler,

Arap edebiyatllllll OrOnO alan divan ~iiTillin pet ~ok 6zelligini Farslar elindcn

aldlklarl gibi Azerbaycan Tilrkleri de BatJ musikisi teknik vc metotlarmm bir klSmtnl

Ruslar eliylc bahdan aJml~lardlr. Turkmenistan, Ozhekistan, Klrglzistan ve

Kazakistan Azt::rbaycan'l takip etmi:;;tir. Sunavtlrgulamak gerekir ki. Azerbaycan \Ie

Orta Asya Turk devletleri Ruslar eliyle bahdan metat, teknik ve mGsikl aictleri alrnakla birlikte onlarl taklit ctmemi~, klisik rnusikilerini, milli mGsiki aletlcri ile milli mevzu, mil1i SQZ ve sesleri ile kotararak olu~tunnu~lardlr.