ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Burak YONTAR
Anabilim Dalı : Çevre Mühendisliği
Programı : Çevre Bilimleri ve Mühendisliği
HAZĐRAN 2009
ARAS HAVZASI’NDA YAYILI KĐRLETĐCĐ
HAZĐRAN 2009
ĐSTANBUL TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ FEN BĐLĐMLERĐ ENSTĐTÜSÜ
YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Burak YONTAR
(501071704)
Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 04 Mayıs 2009 Tezin Savunulduğu Tarih : 04 Haziran 2009
Tez Danışmanı : Prof. Dr. Ayşegül Tanık (ĐTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Bihrat Önöz (ĐTÜ)
Prof. Dr. Đzzet Öztürk (ĐTÜ)
ARAS HAVZASI’NDA YAYILI KĐRLETĐCĐ
ÖNSÖZ
Bu çalışma boyunca bilgisiyle ve tecrübesiyle yol gösteren, anlayışı ve yardımlarıyla hep destek olan danışman hocam Prof. Dr. Ayşegül Tanık’a tüm içtenliğimle
teşekkür ederim.
Havzanın haritalarının olusturulmasındaki ve alanların belirlenmesindeki
yardımlarından ve çalışma boyunca desteğinden ötürü ĐTÜ Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Dursun Zafer ŞEKER ’e çok teşekkür ederim.
Yayılı kirletici yüklerin hesaplanmasında bilgilerini, tecrübelerini paylaşan ve yol gösteren Prof. Dr. Đzzet ÖZTÜRK’e, Doç. Dr. Emine Ubay ÇOKGÖR’e ve Aslı ÖZABALI’ya teşekkür ederim.
Maddi ve manevi destekleriyle her zaman yanımda olan aileme, her zaman bana destek olan arkadaşlarıma en içten teşekkürlerimi sunarım.
Haziran 2009 Burak YONTAR
ĐÇĐNDEKĐLER Sayfa ÖNSÖZ ... iii ĐÇĐNDEKĐLER ... v KISALTMALAR ... ix ÇĐZELGE LĐSTESĐ ... xi ŞEKĐL LĐSTESĐ...xv ÖZET... xvii SUMMARY ... xix 1. GĐRĐŞ ... 1
1.1. Çalışmanın Anlam ve Önemi ... 1
1.2. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı ... 2
2. ARAS HAVZASI’NIN ÖZELLĐKLERĐ ... 3
2.1. Coğrafi Durum ... 3 2.2. Topografya ... 5 2.2.1. Dağlar ... 5 2.2.2. Platolar – Yaylalar ... 6 2.2.3. Ovalar ... 7 2.3. Đklim ve Meteoroloji ... 7 2.3.1. Sıcaklık ... 8 2.3.2. Buharlaşma ... 9 2.3.3. Yağışlar... 9 2.4. Jeoloji ...11 2.5. Toprak Yapısı ...12 2.6. Arazi Kullanımı ...15 2.7. Ormanlar ...16 2.8. Tarım Faaliyetleri ...17 2.8.1. Tarımsal üretim ...18 2.8.1.1. Tahıllar ...19 2.8.1.2. Baklagiller ...20 2.8.1.3. Yem bitkileri ...20 2.8.1.4. Endüstriyel bitkiler ...21 2.8.1.5. Sebze üretimi ...21 2.8.1.6. Meyve üretimi...22 2.8.2. Organik tarım ...23 2.8.3. Pestisit kullanımı ...23 2.8.4. Gübre kullanımı ...24 2.9. Hayvancılık ...25
2.9.1. Küçükbaş ve büyükbaş hayvancılık ...25
2.9.2. Kümes hayvancılığı ...26
2.9.3. Su ürünleri ...27
2.9.4. Arıcılık ...28
2.10.1. Çaylar ve nehirler ... 30
2.10.2. Göller ... 32
2.10.3. Barajlar ... 33
2.10.4. Göletler ... 34
2.10.5. Yeraltı suyu kaynakları ... 34
2.10.6. Kaplıcalar ... 35
2.11. Su Kalitesi ... 36
2.11.1. Yüzeysel suların kalitesi ... 36
2.11.2. Yeraltı suları kalitesi ... 37
2.12. Ekoloji ... 38
2.12.1. Flora ... 38
2.12.2. Fauna ... 38
2.13. Koruma Altına Alınmış Doğal Çevre Varlıkları ... 39
2.14. Hava Kalitesi ... 40 2.14.1. Trafik emisyonları... 41 2.15. Nüfus ... 41 2.16. Sosyo–Ekonomik Yapı ... 43 2.17. Sanayi ve Ticaret ... 44 2.18. Turizm ... 46 2.19. Altyapı ... 46 2.19.1. Ulaşım altyapısı ... 46
2.19.2. Đçme suyu temini ve arıtma altyapısı ... 47
2.19.3. Atıksu toplama ve arıtma altyapısı ... 49
2.19.4. Katı atık toplama ve uzaklaştırma altyapısı ... 52
2.20. Doğal Afetler ... 56
2.21. Madencilik Faaliyetleri ... 58
3. ARAS HAVZASI’NDA MEVCUT YAYILI KĐRLETĐCĐ YÜKLERĐN TAHMĐNĐ ... 59
3.1. Mevcut Yayılı Kirletici Yüklerin Tahmini için Gerekli Verilerin Oluşturulması ... 59
3.1.1. Arazi kullanımı ... 59
3.1.2. Mevcut nüfus tahmini ... 60
3.1.3. Hayvan sayısı ... 61
3.2. Aras Havzası Mevcut Tahmini Yayılı Kirletici Yükleri ... 62
3.2.1. Tarım alanlarından kaynaklanan yükler ... 63
3.2.2. Orman alanlarından kaynaklanan yükler ... 64
3.2.3. Çayır mera ve otlak alanlarından kaynaklanan yükler ... 65
3.2.4. Hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yükler ... 65
3.2.5. Kentsel yüzeysel akışlardan kaynaklanan yükler ... 67
3.2.6. Kırsal yüzeysel akışlardan kaynaklanan yükler ... 67
3.2.7. Atmosferik birikim ... 68
3.2.8. Düzensiz katı atık depolama alanları sızıntı sularından kaynaklanan yükler ... 69
3.2.9. Fosseptik çıkış sularından kaynaklanan yükler ... 70
3.3. Toplam Yayılı Kirletici Yükler ... 72
4. YAYILI KĐRLETĐCĐ KAYNAKLARIN YÖNETĐMĐ ĐÇĐN ÖNERĐLER VE GELECEKTEKĐ YAYILI KĐRLETĐCĐ YÜKLERĐN TAHMĐNĐ ... 81
4.1. Aras Havzası’nda 2028 Yılı için Yayılı Kirletici Yüklerin Tahmini ... 82
4.2. Aras Havzası’nda 2039 Yılı için Yayılı Kirletici Yüklerin Tahmini ... 85
5. SONUÇLAR VE TARTIŞMA ...91
6. DEĞERLENDĐRME VE ÖNERĐLER ...93
KAYNAKLAR ...97
EKLER ... 103
KISALTMALAR
BTC : Bakü Tiflis Ceyhan
Ca : Kalsiyum
DSĐ : Devlet Su Đşleri
ĐLEMOD : Đllerde Đl Envanterlerinin ve Kırsal Altyapı Hizmetlerinin Uygulama ve Đzlenmesinde Modernizasyon Projesi
N : Azot
Na : Sodyum
P : Fosfor
TN : Toplam Azot
TP : Toplam Fosfor
ÇĐZELGE LĐSTESĐ
Sayfa
Çizelge 2.1: Đllerin Havza içinde bulunan alanları ... 4
Çizelge 2.2: Aylara göre ortalama sıcaklıklar ... 9
Çizelge 2.3: Ortalama buharlaşma (mm) ... 9
Çizelge 2.4: Aras Havzası kümülatif yağış değerlendirmesi ...10
Çizelge 2.5: Ortalama toplam yağış miktarı ...10
Çizelge 2.6: Ortalama kar örtülü gün sayısı...11
Çizelge 2.7: Arazi kullanım kabiliyet sınıfları ...15
Çizelge 2.8: Havza’nın ve çevresinin arazi kullanımı ...16
Çizelge 2.9: Aras Havzası ve çevresinde bulunan orman alanları ...17
Çizelge 2.10: Ürünlerin ekiliş alanları ...19
Çizelge 2.11: Tahılların ekiliş alanları ...20
Çizelge 2.12: Baklagillerin ekiliş alanları...20
Çizelge 2.13: Yem bitkilerinin ekiliş alanları ...21
Çizelge 2.14: Endüstriyel bitkilerin ekiliş alanları ...21
Çizelge 2.15: Sebze ve yumru bitkiler ekiliş alanları ...22
Çizelge 2.16: Meyve ağacı sayıları ...23
Çizelge 2.17: Havza’yı oluşturan illerde pestisit kullanım miktarları (ton) ...24
Çizelge 2.18: Đllerin Havza’da yer alan kısımları için gübre kullanımı ...24
Çizelge 2.19: Türlerine göre büyükbaş hayvanların dağılımı ...26
Çizelge 2.20: Türlerine göre küçükbaş hayvanların dağılımı ...26
Çizelge 2.21: Türlerine göre kümes hayvanlarının dağılımı ...27
Çizelge 2.22: Havza’da yaklaşık kovan sayısı ...28
Çizelge 2.23: Türkiye’nin havzalarının ortalama yıllık akışları ve verimleri ...29
Çizelge 2.24: Aras Havzası’nda yer alan işletmedeki barajlar ve hidroelektrik santralleri ...33
Çizelge 2.25: Aras Havzası’nda yer alan işletmedeki göletler ...34
Çizelge 2.26: Havza’nın potansiyel ve kullanılan yeraltı suyu miktarları...35
Çizelge 2.27: Havza’yı oluşturan illerin şehir, köy ve toplam nüfusları ...41
Çizelge 2.28: Aras Havzası’nda toplam istihdamın sektörlere göre dağılımı ...44
Çizelge 2.29: Havza’yı oluşturan illerde içme suyu şebekesi ve arıtma tesisi ile hizmet verilen belediye sayıları ve hizmet edilen nüfus ...49
Çizelge 2.30: Havza’yı oluşturan illerde tüketilen ve arıtılan içme suyu miktarı ...49
Çizelge 2.31: Havza’da yer alan illerde kanalizasyon şebekesine bağlı nüfusun belediye nüfusu içindeki oranı, oluşan ve arıtılan atıksu miktarları ...51
Çizelge 2.32: Havza’da yer alan illerin alıcı ortamlarına göre atıksu deşarj miktarları ...51
Çizelge 2.33: Havza’yı oluşturan illerde katı atık hizmetlerinin durumu ...55
Çizelge 3.1: Havza’nın tahmini arazi kullanımı. ...59
Çizelge 3.2: Havza’nın tahmini nüfusunun yıllara göre değişimi. ...60
Çizelge 3.3: Havza’da yer alan büyükbaş hayvanlar, küçükbaş hayvanlar ve kümes hayvanları sayısı. ...62
Çizelge 3.4: Yayılı kirleticilerden kaynaklanan tahmini birim yükler... 62
Çizelge 3.5: Alıcı su ortamına farklı kaynaklardan gelebilecek N ve P yükleri ... 63
Çizelge 3.6: Aras Havzası’nda tarım alanlarından kaynaklanan tahmini yayılı yükler ... 64
Çizelge 3.7: Havza genelinde illere göre orman alanlarından kaynaklanan tahmini yayılı yükler ... 65
Çizelge 3.8: Havza genelinde illere göre çayır, mera ve otlak alanlarından kaynaklanan tahmini yayılı yükler ... 65
Çizelge 3.9: Hayvansal atıklardan kaynaklanan birim besi maddesi yükleri ... 66
Çizelge 3.10: Farklı hayvan kategorilerinden kaynaklanan birim besi maddesi yükleri ... 66
Çizelge 3.11: Havza’da büyükbaş, küçükbaş ve kümes hayvanlarından kaynaklanan tahmini N ve P yükleri ... 67
Çizelge 3.12: Havza’da iller ölçeğinde kentsel yüzeysel akışlardan kaynaklanan tahmini yükler ... 67
Çizelge 3.13: Havza’da iller ölçeğinde kırsal yüzeysel akışlardan kaynaklanan tahmini yükler ... 68
Çizelge 3.14: Havza’da iller ölçeğinde atmosferik birikimden kaynaklanan tahmini yükler ... 68
Çizelge 3.15: Düzensiz depolama alanlarında depolanan tahmini katı atık miktarları, tahmini sızıntı suyu debileri ve sızıntı sularından kaynaklanan tahmini yayılı N ve P yükleri ... 70
Çizelge 3.16: Havza’da şehir ve köy nüfusundan kaynaklanan tahmini evsel atıksu miktarları ... 71
Çizelge 3.17: Evsel ham atıksu birim yükleri ve fosseptik çıkış konsantrasyonları ... 71
Çizelge 3.18: Havza’da iller ölçeğinde evsel atıksu kaynaklı oluşan yayılı ve noktasal tahmini N ve P yükleri. ... 72
Çizelge 3.19: Havza’da kaynaklanan mevcut tahmini yayılı N yükleri (kg/yıl) ... 74
Çizelge 3.20: Havza’da kaynaklanan mevcut tahmini yayılı P yükleri (kg/yıl) ... 74
Çizelge 4.1: Havza’nın 2028 yılı nüfus tahminleri ... 82
Çizelge 4.2: Havza’da 2028 yılı için toplam tahmini yayılı yükler ... 83
Çizelge 4.3: Havza’nın 2039 yılı nüfus tahminleri ... 86
Çizelge 4.4: Havza’da 2039 yılı için toplam tahmini yayılı yükler ... 86
Çizelge 4.5: Havza’nın tahmini yayılı kirlilik yüklerinde yıllara göre azalma oranları ... 89
Çizelge A.1: Kars Đli yüzeysel suların kalitesi ... 104
Çizelge A.2: Erzurum Hasankale Çayı su kalitesi değerleri ... 105
Çizelge B.1: SO2 değerleri (µg/m3) ... 106
Çizelge B.2: Partiküler madde (PM 10) değerleri (µg/m3) ... 106
Çizelge C.1: Havza’da ilçeler ölçeğinde tahmini nüfuslar ... 107
Çizelge D.1: Đlçeler ölçeğinde Havza’da yer alan büyükbaş hayvanlar, küçükbaş hayvanlar ve kümes hayvanları sayısı ... 109
Çizelge E.1: Tarım alanlarından kaynaklanan yükler ... 110
Çizelge F.1: Düzensiz katı atık depolama sahaları sızıntı sularından kaynaklanan yüklerin hesabında kullanılan kabuller ... 112
Çizelge F.2: Düzensiz katı atık depolama alanları sızıntı suyu konsantrasyonları. 112 Çizelge F.3: Havza’da düzensiz katı atık depolama alanları sızıntı suyu debileri. . 112
Çizelge F.4: Havza’da düzensiz depolama alanları sızıntı sularından kaynaklanan kirlilik yükleri. ... 113
Çizelge G.1: Havza’da kaynaklanan 2028 yılı tahmini yayılı N yükleri (kg/yıl). ... 114 Çizelge G.2: Havza’da kaynaklanan 2028 yılı tahmini yayılı P yükleri (kg/yıl)... 114 Çizelge G.3: Havza’da kaynaklanan 2039 yılı tahmini yayılı N yükleri (kg/yıl). ... 115 Çizelge G.4: Havza’da kaynaklanan 2039 yılı tahmini yayılı P yükleri (kg/yıl)... 115
ŞEKĐL LĐSTESĐ
Sayfa
Şekil 2.1: Aras Havzası ve kapsadığı iller. ... 3
Şekil 2.2: Havza içinde bulunan illerin alansal dağılımları. ... 4
Şekil 2.3: Đllerin Havza içindeki alanlarının toplam alanlarına oranı. ... 5
Şekil 2.4: Ürünlerin ekiliş alanlarının dağılımı. ...19
Şekil 2.5: Aras Havzası’nın hidrolojik haritası ...32
Şekil 2.6: Đllerin birinci öncelikli çevre sorunları ...41
Şekil 2.7: Havza’yı oluşturan illerin toplam nüfuslarının değişimi. ...42
Şekil 2.8: Aras Havzası’nda ekonomik faaliyete göre istihdam edilen nüfusun dağılımı ...44
Şekil 2.9: Deprem kuşakları haritası ...57
Şekil 3.1: Havza’da iller ölçeğinde tahmini nüfusun yıllara göre değişimi ...60
Şekil 3.2: Havza’nın toplam şehir ve köy nüfusunun yıllara göre değişimi ...61
Şekil 3.3: Havza’da mevcut tahmini yayılı N yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı ...75
Şekil 3.4: Havza’da mevcut tahmini yayılı P yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı ...76
Şekil 3.5: Havza’dan mevcut durumda tahmini yayılı azot yükünün illere göre dağılımı ...78
Şekil 3.6: Havza’dan mevcut durumda tahmini yayılı fosfor yükünün illere göre dağılımı ...79
Şekil 4.1: Havza’da 2028 yılı tahmini yayılı N yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı ...84
Şekil 4.2: Havza’da 2028 yılı tahmini yayılı P yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı ...84
Şekil 4.3: Havza’nın 2028 yılı tahmini yayılı azot yükünün illere göre dağılımı ...85
Şekil 4.4: Havza’nın 2028 yılı tahmini yayılı fosfor yükünün illere göre dağılımı ...85
Şekil 4.5: Havza’da 2039 yılı tahmini yayılı N yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı ...87
Şekil 4.6: Havza’da 2039 yılı tahmini yayılı P yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı ...87
Şekil 4.7: Havza’nın 2039 yılı tahmini yayılı azot yükünün illere göre dağılımı ...88
Şekil 4.8: Havza’nın 2039 yılı tahmini yayılı fosfor yükünün illere göre dağılımı ...88
ARAS HAVZASI’NDA YAYILI KĐRLETĐCĐ KAYNAKLARIN BELĐRLENMESĐ VE YÖNETĐM ÖNERĐLERĐ
ÖZET
Bu çalışmanın amacı, Aras Havzası’nın Türkiye sınırları içerisinde yer alan bölümünde, mevcut yayılı kirletici kaynakların belirlenmesi, bu kaynaklardan oluşacak yüklerin tahmini ve geleceğe yönelik önerilerin sunularak Havza’da yayılı azot ve fosfor yüklerindeki tahmini azalmanın belirlenmesidir.
Çalışmada, öncelikle Havza’nın çevresel özellikleri ortaya konularak Havza tanıtılmıştır. Aras Havzası büyük oranda; Ağrı, Ardahan, Erzurum, Iğdır ve Kars olmak üzere, 5 il tarafından paylaşılmaktadır. Havza’nın alansal olarak %12’sini Ağrı, %19’unu Ardahan, %23’ünü Erzurum, %13’ünü Iğdır ve %33’ünü Kars oluşturmaktadır. Havza’da yayılı kirleticilerden kaynaklanan yüklerin belirlenmesi aşamasında da bu iller dikkate alınmıştır. Ulaşılabilen mevcut veriler ve bilgiler doğrultusunda, yayılı kirletici yüklerin belirlenmesi için gerekli veriler olan arazi kullanımı, nüfus ve hayvan sayısı verileri oluşturulmuştur. Oluşturulan veriler doğrultusunda, mevcut durumda tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden, orman, çayır, mera ve otlak, kentsel, kırsal alanlardan, katı atık depolama alanı sızıntı sularından, fosseptik çıkış sularından ve atmosferik birikimden kaynaklanan tahmini yayılı azot ve fosfor yükleri hesaplanmıştır. Sonrasında ise yayılı azot ve fosfor yüklerinin azaltılması için geleceğe yönelik önerilere ve bu öneriler doğrultusunda yüklerde meydana gelecek azalmalara yer verilmiştir.
Sonuç olarak, yayılı azot (N) yüklerinde Havza toplamında en yüksek miktarda yük oransal olarak %33 ile hayvancılık sonucu oluşan doğal gübrelerden kaynaklanmaktadır. Hayvancılığı kırsal yüzeysel akıştan ve çayır, mera ve otlaklardan kaynaklanan yükler her ikisi de %22 ile takip etmektedir. Tarımsal faaliyetlerde kullanılan ticari gübreler %12, fosseptik çıkış sularından kaynaklanan yükler ise %3 paya sahiptir. Yayılı fosfor (P) yüklerinin kaynaklarına göre dağılımı incelendiğinde ise, yayılı N yüklerinden farklı olarak Havza toplamında en yüksek miktarda yük oransal olarak %40 ile tarımsal faaliyetlerde kullanılan ticari gübrelerden kaynaklanmaktadır. Tarım faaliyetlerini %30 ile hayvancılık faaliyetlerinden kaynaklanan yük ve %18 ile kırsal alanlardan kaynaklanan yük takip etmektedir. Fosseptik çıkış sularından kaynaklanan yük ise % 5’lik bir paya sahiptir. Mevcut durumda tahmini yayılı N yükünün illere göre dağılımı incelendiğinde, en yüksek kirlilik yükünün Kars’tan kaynaklandığı görülmektedir. Kars’tan sonra en yüksek yayılı N yüküne Ardahan sahiptir. Bu durum, her iki ilde hayvancılık faaliyetlerinin yoğun olmasıyla açıklanabilir. Havza’da mevcut durumda tahmini yayılı P yükünün illere göre dağılımı incelendiğinde ise, azot yükünün dağılımından farklı olarak en yüksek kirlilik yükünün Iğdır’dan kaynaklandığı görülmektedir. Bu durum Havza içerisinde tarım faaliyetlerinin yoğun olduğu, dolayısıyla ticari gübrelerin kullanımının da en fazla olduğu ilin Iğdır olmasından kaynaklanmaktadır.
Önerilerin hayata geçirilmesi ile tahminler doğrultusunda 2028 yılına kadar N yükünde %16, P yükünde ise %24 oranında azalma olacağı öngörülmektedir. 2039 yılında ise mevcut duruma kıyasla N yükünde %21, P yükünde ise %31 oranında azalma olacağı tahmin edilmektedir.
IDENTIFICATION OF DIFFUSE SOURCES OF POLLUTION IN THE ARAS WATERSHED AND MANAGEMENT SUGGESTIONS
SUMMARY
The aim of this study is to identify the diffuse sources of pollution, to estimate the loads arising from these sources and to determine the estimated reduction in diffuse nitrogen and phosphorus loads by putting forward suggestions for the future within the part of the Aras Watershed that lies in Turkey.
First of all the Watershed has been described by presenting its environmental features. A major proportion of Aras Watershed is shared by 5 provinces, namely Ağrı, Ardahan, Erzurum, Igdır and Kars. 12% of the watershed is within the Ağrı Province, 19% within the Ardahan Province, 23% within the Erzurum Province, 13% within Igdir, and 33% within the borders of Kars. These provinces are taken into consideration during the load identification process. Land- use, population, and livestock data, that are necessary data for the determination of diffuse pollution loads, has been generated in respect to the available information and data. According to these generated data, diffuse nitrogen and phosphorus loads arising from agriculture and livestock breeding activities, forests, pastures and meadows, urban and rural areas, leachate generated from unsanitary waste dump sites, domestic wastewater arising from unsewered areas, and atmospheric deposition has been calculated. Afterwards, suggestions for the future in order to reduce the loads of diffuse nitrogen and phosphorus and the reductions in loads that might happen regarding these suggestions take part.
As a result, regarding the diffuse N loads within the entire watershed, the highest amount of load arises from manure as the outcome of livestock breeding activities by 33%. Livestock breeding is followed by loads arising from rural run-off, pastures and meadows both by 22%. Fertilizers used in agricultural activities have 12% and outflow from septic tanks have 3% share. It is noticed that unlike diffuse N loads’ distribution, diffuse P loads arise from fertilizers used in agricultural activities by 40%. Agricultural activities are followed by livestock breeding by 30% and rural run-off by 18%. Load arising from septic tank outflow has a 5% share in total. If the present situation of the estimated diffuse N load distribution among provinces is analyzed, it is realized that the highest amount of load arises from Kars, followed by Ardahan. This situation can be explained by high livestock breeding activities in these provinces. Unlike the distribution of N loads among provinces, the highest amount of diffuse P loads arise from Iğdır. The reason of this situation is that Iğdır is a province with higher agricultural activities and highest fertilizer usage in the watershed.
If the recommendations are implemented, according to the estimations, it is assumed that there will be a reduction by 16% in N loads and by 24% in P loads until 2028.
Also, by year 2039, it is predicted that there will be a reduction in N loads by 21% and 31% in P loads compared to the present situation.
1. GĐRĐŞ
1.1. Çalışmanın Anlam ve Önemi
Dünya’da nüfus artışı, buna bağlı olarak tarımsal ve endüstriyel faaliyetlerdeki artış su kullanımını arttırarak su kaynakları üzerinde baskı oluşturmaktadır. Ayrıca, su kaynaklarının çeşitli insan kaynaklı faaliyetler sonucu kirlenmesi su kalitesini olumsuz etkilemekte, dolayısıyla kullanılabilir su miktarını da azaltmaktadır. Su kalitesi ve kullanılabilir su miktarı arasındaki dengeyi koruyabilmek, su kaynaklarından sürdürülebilir bir şekilde faydalanılmasına bağlıdır. Bu bağlamda, su kalitesinin korunması amacıyla kaliteyi olumsuz etkileyen faaliyetler havza ölçeğinde belirlenmeli ve gerekli önlemlerin alınması için havza bütününde çalışmalar yapılmalı ve planlar oluşturulmalıdır. Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi de su kaynaklarının korunması için çalışmaların havza ölçeğinde gerçekleştirilmesini hedeflemektedir.
Su kalitesini etkileyen ve çeşitli faaliyetlerle ortaya çıkan kirletici kaynaklar noktasal veya yayılı karaktere sahiptirler. Noktasal kirleticilerin arıtılması ile havza için bir tehdit oluşturmasının önlenebilmesine karşın yayılı kirleticilerin oluştuktan sonra kontrol edilmesi zordur. Bu nedenle yayılı kirleticiler için kaynağında kirlilik azaltmaya yönelik önlemlerin alınması gereklidir.
Türkiye’nin kuzeydoğusunda yer alan ve sınıraşan su havzalarından biri olan Aras Havzası, endüstriyel açıdan az gelişmiş bir bölgedir. Bu nedenle Havza halkının en önemli istihdam alanları halen tarım ve hayvancılıktır. Havza’daki hayvancılık faaliyetleri Türkiye’de önemli bir yere sahiptir. Bu durumun sonucunda Havza’da yayılı kirletici kaynaklar önemini korumaktadır. Ancak Aras Havzası’nda bu konuda yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır. Havza’nın su kaynaklarının sürdürülebilir kullanımı için yayılı kirletici kaynakların ve yüklerin belirlenmesi, gelecekte kirlilik yüklerinde azalmaların gerçekleşmesi için önerilerin getirilmesi gereklidir.
1.2. Çalışmanın Amacı ve Kapsamı
Bu çalışmanın amacı, Aras Havzası’nın Türkiye sınırları içerisinde yer alan bölümünde, mevcut yayılı kirletici kaynakların belirlenmesi ve bu kaynaklardan oluşacak yüklerin tahmini, geleceğe yönelik olarak önerilerin sunularak Havza’da yayılı azot ve fosfor yüklerindeki tahmini azalmanın belirlenmesidir.
Bu amaç kapsamında, öncelikle Havza çevresel özellikleri ortaya konularak tanıtılmıştır. 3. bölümde Havza’da yayılı kirletici kaynakların tahminine yönelik hesaplamalar yer almaktadır. Bu bölümde, yayılı kirletici yüklerin belirlenmesi için gerekli veriler olan arazi kullanımı, nüfus ve hayvan sayısı verileri oluşturulmuştur. Bu veriler oluşturulurken arazi kullanımının, nüfusun ve hayvanların Havza’da homojen olarak dağıldığı kabul edilmiştir. Arazi kullanım verilerinde uydu görüntülerinin kullanılması daha sağlıklı sonuçlar verecektir; fakat zamanın kısıtlı olmasından dolayı Coğrafi Bilgi Sistemlerinin (CBS) kullanılması mümkün olamamıştır. Oluşturulan veriler doğrultusunda, mevcut durumda tarım ve hayvancılık faaliyetlerinden, orman, çayır, mera ve otlak, kentsel, kırsal alanlardan, katı atık depolama alanı sızıntı sularından, fosseptik çıkış sularından ve atmosferik birikimden kaynaklanan tahmini yayılı azot ve fosfor yükleri hesaplanmıştır. Hesaplarda kullanılan birim yükler, Havza’ya özgü nitelik taşımamaktadır. Hesaplarda Havza’ya özgü birim yüklerin kullanılması ve modelleme çalışmalarının yapılması gerçeğe daha yakın sonuçlar vermesi açısından önemlidir; ancak zamanın ve maddi olanakların kısıtlı olması bu konuda deneysel çalışmaların yapılmasını engellemiştir. Mevcut durumdaki tahminleri takip eden bölümde ise yayılı azot ve fosfor yüklerinin azaltılması için geleceğe yönelik önerilere yer verilmiştir. Bu öneriler doğrultusunda yüklerde meydana gelecek azalmalar da aynı bölümde (Bölüm 4) yer almaktadır. Değerlendirme ve öneriler kısmında ise bu çalışmaya benzer Havza çalışmalarının nasıl daha sağlıklı yürütülebileceğine ilişkin önerileri içermektedir.
2. ARAS HAVZASI’NIN ÖZELLĐKLERĐ
2.1. Coğrafi Durum
Aras Havzası, Türkiye’nin kuzey doğusunda bulunmaktadır. Havza’nın kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Ermenistan, güney doğusunda Đran, güneyinde Ağrı, batısında Erzurum ve kuzey batısında Artvin bulunmaktadır. Havza’nın toplam alanı 2.761.765 ha olmakla birlikte Şekil 2.1’de de görüldüğü üzere, ağırlıklı 5 il (Ağrı, Ardahan, Erzurum, Iğdır, Kars) tarafından paylaşılmaktadır.
Şekil 2.1: Aras Havzası ve kapsadığı iller.
Havza’da bulunan illerin Havza içerisindeki alanları Çizelge 2.1’de gösterilmektedir. Kars’ın 919.066 ha ile Havza içerisinde en yüksek alana sahip olduğu görülmektedir.
Çizelge 2.1: Đllerin Havza içinde bulunan alanları. Đller Havza Đçinde Bulunan Alanlar (ha)
Ardahan 534.304 Artvin 1.121 Kars 919.066 Erzurum 624.803 Iğdır 353.412 Ağrı 323.527 Muş 210 Van 5.322 Toplam 2.761.765
Çizelge 2.1’de bulunan alanların Havza içinde yüzdesel olarak dağılımı Şekil 2.2’de gösterilmektedir. Şekil 2.2’den de görüldüğü üzere, alansal olarak Kars %33 ile en yüksek paya sahip ildir. Kars’ı %23 ile Erzurum, %19 ile Ardahan, %13 ile Iğdır takip etmektedir.
Şekil 2.2: Havza içinde bulunan illerin alansal dağılımları.
Đllerin Havza içindeki alanlarının toplam alanlarına oranları incelendiğinde ise farklı bir tablo ile karşılaşılmaktadır. Ardahan, Kars ve Iğdır illerinde bu oran %90’ın üzerindedir. Bu durum alansal olarak bu 3 ilin yaklaşık tamamının Havza içinde yer aldığını göstermektedir. Ağrı Đli’nin ise toplam alanının %28’i Havza içinde yer almaktadır. Ağrı Đli’nde, ilçeler ölçeğinde ise Doğubayazıt Đlçesi’nin %97’si Havza sınırları içerisinde yer almaktadır. Erzurum Đli’nin ise toplam alanının %24’ü Havza
içerisinde yer almaktadır. Erzurum Đli ilçeler ölçeğinde incelendiğinde ise Köprüköy’ün tamamı, Horasan’ın %90’ı Pasinler’in %73’ü, Tekman’ın ve Karayazı’nın %61’i Havza içerisinde yer almaktadır. Şekil 2.3’de Havza’nın paylaşımcı illerinin alanlarının toplam alanlarına oranları yer almaktadır.
Şekil 2.3: Đllerin Havza içindeki alanlarının toplam alanlarına oranı. 2.2. Topografya
Aras Havzası toprakları Türkiye’nin genel topografik yapısında görülen, batıdan doğuya doğru gidildikçe oluşan yükselimin en son noktasındadır. Havza’nın Kars ve Ardahan sınırları içinde kalan toprakları genel olarak etrafı yüksek dağlarla kuşatılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek tür görünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir. Ardahan Đli’nin topraklarının görünümü çoğunlukla sıra dağlarla bölünmüş, bunların arasında yüksek düzlükler, ova ve vadiler şeklindedir (ÇOBKĐM, 2006; ÇOBARĐM, 2006).
2.2.1. Dağlar
Havza’nın güneyinde Kars ile Ağrı sınırını boydan boya yüksek, girintili çıkıntılı dağlar oluşturur. 5165 m’lik yüksekliği ile Türkiye’nin ve Avrupa’nın en yüksek dağı olan Ağrı Dağı Havza sınırları içinde bulunmaktadır. Ağrı Đl merkezinin 115 km doğusunda Doğubayazıt Đlçesi’nin kuzeyindedir. Küçük Ağrı Dağı ise, Ağrı
Dağı’nın doğusunda Đran sınırında yer almaktadır. 3925 m yüksekliğindedir. Köse Dağı, Eleşkirt ovasının batısında yer alır. Yüksekliği 3700 m’dir (ÇOBAĞĐM, 2007). Büyük Ağrı Dağı ve Küçük Ağrı Dağı Iğdır Ovası’nı güneyden kuşatan dağlık kütleler arasında da yer almaktadır (ÇOBIĐM, 2007).
Kars’ın kuzeyinde Kabak, Kısır ve Akbaba dağları bulunur. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı Dağı (2699 m) ildeki başlıca yükseltiler arasındadır. Güney kesimlerini ise Karasu-Aras Dağlarının uzantıları teşkil eder (ÇOBKĐM, 2006). Ardahan Đli’nin kuzey kesiminde Yalnızçam Dağları (2715m), güney batı kesiminde ise Allahuekber Dağları-Kabak Tepe (3055 m) bulunmaktadır. Đlin kuzey doğusunda Keldağ (3033 m), doğusunda Akbaba Dağı (3026 m) ve ilin en yüksek noktasını oluşturan Kısır Dağı’nın doruğu (3197 m) ise ilin güney kesiminde bulunmaktadır (ÇOBARĐM, 2006).
2.2.2. Platolar – Yaylalar
Ardahan Đli’ndeki mevcut dağların daha çok uygun meyildeki etekleri 3 aylık yaz mevsiminde yayla olarak kullanılmaktadır. Ortalama 2000–2800 m. yükseklikte olan bu yaylalar, sahip olduğu zengin otlaklarla hayvancılık için elverişli bir ortam oluşturmaktadır. Artvin–Ardanuç sınırında Yalnızçam Dağları üzerinde bulunan Bülbülhan Yaylası; Erzurum, Artvin ve Ardahan köylülerinin katılımı ile panayır ve pazar amaçlı kullanılmaktadır (ÇOBARĐM, 2006).
Havza içinde Erzurum’da bulunan yayla ise; ortalama yüksekliği 2.250-2.500 m olan Tekman Yaylası’dır. Bu yayla Palandöken Dağlarına kadar uzanır (ÇOBEĐM, 2007). Akarsu vadileri boyunca sıralanan ovaların arasında yer alan Kars Platoları, Kars şehrinin %51’ini oluşturmaktadır. Çok geniş ve dalgalı olan platoların bazı kesimlerinde küçük düzlükler ve çöküntü gölleri bulunur. Kars Platoları, Sarıkamış’ın hemen güneyinden başlayarak, doğuda Arpaçay Vadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne dek uzanır. Kars Platoları, Aras Vadisi’ne doğru alçalır. Plato doğuya ve kuzeydoğuya doğru genişler ve yükselti hızla artar. Kars Platolarının genel yükseltisi 1500–2000 m arasındadır. Kalın bir toprak tabakası ve volkanik tüflerle kaplıdır.
Düzenli bir sıra oluşturan Allahuekber ve Yalnızçam Dağları ile Kısır Dağı, Kel Dağ ve Akbaba Dağı’nın dorukları dışında kalan kesimlerde, çeşitli yükseltilerdeki
platolar uzanmaktadır. Çöküntü alanlarının tabanlarında ve akarsu vadilerinde yer alan plato düzlükleri genellikle geniş otlaklarla kaplıdır. Bu bölge “Erzurum-Kars Yaylası” adı ile anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir araya gelmesi ile oluşmuştur (ÇOBKĐM, 2006).
2.2.3. Ovalar
Havza’da bulunan ovaların en önemlileri:
• Ağrı Đl sınırları içinde bulunan Doğubayazıt Ovası, (ÇOBAĞĐM, 2007) • Ardahan Merkez Đlçesi’nin de üzerinde kurulduğu Ardahan Ovası,
(ÇOBARĐM, 2006)
• Ardahan Göle Đlçe merkezinin üzerinde kurulu bulunduğu Göle Ovası, (ÇOBARĐM, 2006)
• Erzurum Pasinler Đlçe merkezinin de yer aldığı Pasinler Ovası, (ÇOBEĐM, 2007)
• Iğdır’da Aras Nehri boyunca doğu-batı doğrultusunda uzanan; Batı Iğdır ovası, Doğu Iğdır Ovası ve Dil Ovasından oluşan Iğdır Ovası, (ÇOBIĐM, 2007)
• Kars’ta bulunan, Allahuekber Dağları ile Sarıkamış-Kars Platosu arasındaki doğuya doğru açılan büyük çöküntü oluğunda yer alan ve Doğu Anadolu Bölgesinin en geniş ovası olma özelliğini taşıyan Kars Ovası, (ÇOBKĐM, 2006)
şeklinde sıralanabilir.
2.3. Đklim ve Meteoroloji
Aras Havzası genelinde karasal iklim hakimdir. Havza’nın Ardahan ve Kars illeri sınırları içinde kalan kısmında ortalama sıcaklık, bütün kış aylarında 0 °C den azdır (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006).
Ardahan Đli’nde (Kura Nehri Yukarı Havzası) yükselti, orografik koşullar ve yıl boyunca çeşitli özellikte hava kütlelerinin etkisi nedeniyle karasal bir iklim hüküm sürer. Yıl, biri soğuk (kış) ve öteki orta derecede sıcak (yaz) olmak üzere, eşit sayılabilecek iki döneme ayrılmıştır. Geçiş mevsimleri çok kısa ve belirsizdir. Kış sıcaklıklarının çok düşük olmasına bağlı olarak yıllık sıcaklık farkları yüksektir. Sıcaklığın düşük olduğu sonbahar ve kış aylarında yağış miktarları yüksek değildir.
Mart ayından itibaren yaz aylarına doğru yağış tutarlarında giderek bir artış görülür. Nitekim maksimum yağış değerleri Mayıs ya da Haziran’da gözlemlenmektedir. Ortalama yıllık yağış tutarlarına göre, Ardahan orta derecede yağış alan yarı nemli bir sahadır.
Havza’nın en kuzey kesiminde, etrafı dağlarla çevrili olan ve ortalama 1400 m yükseklikte bulunan Posof Đlçesi’nde ise, Doğu Karadeniz ikliminin sert şekli hüküm sürer. Burada mikro klima tipi iklim hâkim olduğundan, kışlar yağışlı, yazlar ise sıcak geçmektedir. Bu iklimin en belirgin özelliği yağışlardır. Posof bölgesi; yıllık ortalama yağış miktarı (600 mm) ve ortalama yüksek sıcaklıkların daha fazla olması ile nispeten daha ılıman bir iklime sahiptir (ÇOBARĐM, 2006).
Iğdır Ovası ve çevresi, Türkiye ve Doğu Anadolu ölçüsünde kendine özgü iklim özelikleri ile yöresel klima alanı içine girmektedir. Iğdır, yazları sıcak ve kurak kışları ılıman bir iklime sahiptir. Sıcaklığın yüksek ve yağışların az oluşu belirgin özelliğidir. Aralık, Ocak ve Şubat aylarının sıcaklık ortalamasının fazla düşük olmaması, nedeniyle kış mevsimi fazla soğuk geçmemektedir (ÇOBIĐM, 2007). Kars, Doğu Anadolu Karasal Đklimine sahiptir. Bu iklim özelliklerine göre, kış mevsimi oldukça soğuk ve uzun, yazı serin geçer. Ancak düşük rakımlı sahalarda yazın sıcaklık yüksektir. Soğuk dönem boyunca bu bölge kar altındadır ve don olayı sık görülür. Yağışların çoğu kış ve ilkbahar mevsimindedir (ÇOBKĐM, 2006).
Havza’nın diğer iklim özellikleri hakkında bilgi veren rüzgar, basınç, nem, vb. parametreler hakkında ayrıntılı veriler Đl Çevre Durum Raporları’nda bulunmaktadır. Bu çalışma kapsamında iklim açısından ihtiyaç duyulan veriler olan sıcaklık, buharlaşma ve yağış verileri hakkında aşağıda bilgiler verilmektedir.
2.3.1. Sıcaklık
Havza genelinde kış aylarında sıcaklıklar 0 °C’nin altındadır. Ortalama sıcaklıklar Ardahan ve Kars Đlleri’nde benzer olmakla birlikte, Iğdır Đli’nde ortalama sıcaklıklar daha yüksektir. Havza genelinde ortalama sıcaklıklar için Havza’yı paylaşan üç ilin verileri Çizelge 2.2’de özetlenmektedir.
Çizelge 2.2: Aylara göre ortalama sıcaklıklar (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBIĐM, 2007; ÇOBKĐM, 2006).
Ardahan Iğdır Kars
Ortalama Sıcaklık, 0C Ortalama Sıcaklık, 0C Ortalama Sıcaklık, 0C
Ocak -11,7 -9,4 -11,3 Şubat -6,7 -1,2 -6,4 Mart -0,7 7,2 0,6 Nisan 5,6 10,6 6,6 Mayıs 10,7 19,4 11,6 Haziran 16,0 23,3 17,5 Temmuz 16,2 26,0 17,5 Ağustos 19,8 25,6 21,2 Eylül 12,7 23,1 13,6 Ekim 8,4 15,4 8,8 Kasım -1,7 6,0 6,0 Aralık -12,0 -10,0 -7,2 Ortalama Yıllık 4,7 12,1 6,5 2.3.2. Buharlaşma
Havza için ortalama buharlaşma verileri Havza’da bulunan üç il ve Ağrı Đli Doğubayazıt Đlçesi için aşağıdaki Çizelge 2.3’te özetlenmektedir.
Çizelge 2.3: Ortalama buharlaşma (mm) (TÜMAS, 2009a).
Ardahan Iğdır Kars Ağrı / Doğubayazıt
Nisan 89,6 7,4 Mayıs 93,3 156,9 105,1 131,6 Haziran 121,3 229,5 172,6 240,4 Temmuz 154,6 274,3 214,7 300,4 Ağustos 147,2 254,8 243,1 303,5 Eylül 109,8 185,4 179,5 229,2 Ekim 3,9 98,6 24,6 Kasım 3,9
Kış aylarında donma nedeniyle buharlaşma havuzları servisten kaldırılmaktadır.
2.3.3. Yağışlar
Yağış miktarları Havza genelinde ve Havza’yı oluşturan iller özelinde iki ayrı çizelge şeklinde sunulmaktadır. Çizelge 2.4’te Havza’nın genelinde gözlemlenen mm cinsinden yağış miktarı Ekim 2007-Eylül 2008 arası yağış miktarı ve Ekim 2006-Eylül 2007 yağış miktarları gösterilmektedir.
Çizelge 2.4: Aras Havzası kümülatif yağış değerlendirmesi (DMĐ, 2008). Havza Adı 12 Aylık Kümülatif
Normali (mm) 2007–2008 12 Aylık Kümülatif Yağış (mm) 1 Ekim 2007–30 Eylül 2008 2006–2007 12 Aylık Kümülatif Yağış (mm) 1 Ekim 2006–30 Eylül 2007 ARAS HAVZASI 424 477,3 489,7
Havza genelinin yağış miktarının yanı sıra Havza’yı oluşturan illerin ve alansal olarak büyük oranda Havza içinde yer alan fakat diğer illere bağlı olan ilçelerin ortalama yağış miktarlarının da araştırılması yük hesaplarında faydalı olmaktadır. Erzurum ve Ağrı illeri Havza içerisinde yer almaktadır, ancak Erzurum ve Ağrı illerinin Havza içerisinde büyük oranda yer alan ilçelerinin meteorolojik verilerinin araştırılması Havza için temsil edici olacaktır. Çizelge 2.5 incelendiğinde, Havza genelinde yüksek miktarlarda yağışların ilkbahar aylarında gerçekleştiği görülmektedir. En düşük miktarda yağışlar işe kış aylarında gözlemlenmektedir.
Çizelge 2.5: Ortalama toplam yağış miktarı (TÜMAS, 2009b). Ardahan
(mm)
Iğdır (mm) Kars (mm) Erzurum / Horasan (mm) Ağrı / Doğubayazıt (mm) Ocak 18,3 13,2 19,9 20,2 16,3 Şubat 21,5 16,5 22,1 25,1 22,5 Mart 29,4 22,1 28,7 32,7 28,5 Nisan 53,0 36,8 52,5 52,2 39,4 Mayıs 82,5 48,0 77,7 68,3 56,2 Haziran 91,6 33,2 73,1 46,0 42,6 Temmuz 69,6 13,5 51,8 26,7 20,6 Ağustos 56,6 9,2 40,4 18,6 12,6 Eylül 31,7 9,9 26,3 16,8 13,6 Ekim 39,9 26,5 43,8 41,7 34,1 Kasım 30,2 18,2 27,0 33,3 24,1 Aralık 24,2 12,0 22,2 24,5 18,4 Yıllık Toplam 548,5 259,1 485,5 406,1 328,9
Havza’da yer alan Kars’ta kış aylarının oldukça düşük sıcaklıklarda geçmesine karşın Kars’ın bu dönemde az yağış alması egemen olan yüksek basınç alanından kaynaklanmaktadır (ÇOBKĐM, 2006).
Havza’yı temsil edici illerin ortalama kar örtülü gün sayısı Çizelge 2.6’da verilmektedir.
Çizelge 2.6: Ortalama kar örtülü gün sayısı (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBIĐM, 2007).
Ardahan (gün) Iğdır (gün) Kars (gün)
Ocak 31 31 31 Şubat 28 14 28 Mart 11 1 31 Nisan 7 Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım 20 Aralık 31 Yıllık Toplam 128 2.4. Jeoloji
Ardahan ilindeki en eski kayalar Oligosen yaştaki kırıntılılardan kurulu Aşıkzülali Formasyonudur. Bu formasyonun üzerine Üst Miyosen yaşta akarsu ve göl kökenli kırıntılardan meydana gelen Çamlıçatak Formasyonu açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Bazalt, tüf, aglomera ve bunların içerisindeki mercek ve düzeyler halinde çökellerden oluşan Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaştaki Posof Volkanitleri, kendisinden önceki kayaları açısal uyumsuzlukla yaygın olarak örtmektedir. Olivin bazalttan oluşan ve muhtemelen Pliyosen yaşta Gümüşkavak Bazaltı kendinden eski birimleri keserek üzerlerine açısal uyumsuzlukla gelmektedir. Sonra, akma yapılı ve bol piroksen içerikli Ardahan Andeziti (Üst Pliyosen-Alt Pleyistosen yaşta), daha sonra da akma yapısı göstermeyen ve porfirik dokudaki Alt Pleyistosenden daha genç yaşta olduğu düşünülen Ulgartepe Andeziti’nin tüm eski kayaları kestiği ve açısal uyumsuzlukla örttüğü bilinmektedir. Alt Pleyistosenden daha genç yaşta olduğu düşünülen Damal Kırıntılıları ve Yüzlek Çökeller ise yöredeki en genç örtü niteliğindedir (ÇOBARĐM, 2006).
Iğdır bölgesinin 1. Jeolojik zamana ait kristalin şistler ile asit ve barit intrizyonlerin oluşturduğu anlaşılmaktadır. Karbonifer devrinde oluştuğu kabul edilen bu yapı sedimenter (tortul-çökel) kayaçlardan oluşmaktadır. Dış güçler karalardan
aşındırmalarını sürdürmekte ve bu dönemde deniz ilerlemeleri ve geri çekilmeleri görülmektedir. Tuzluca Đlçesi dolaylarında 2. Jeolojik zamana ait üst kretesa yaslı ofiyolotik kayaçlar ile 3. Jeolojik zamandaki Alp Orojenezi ile yükselerek su yüzüne çıkmıştır. Ovanın büyük bir kısmında ise çökme devam etmiş ve bu çökmeler 3. Jeolojik zamana Oligosen sonlarına kadar devam etmiştir. Oligosenden sonra gelen Miyosen’de kara halinde olan bölge Pliyosen’de tekrar alçalmayla subsidens karakteri kazanmıştır. Göl ortamı haline gelen bölgede kalın mern ve bunlar arasında kum tasları birikmiştir. 3. Jeolojik zamanın son devri olan pliyosenden itibaren bölge yavaş yavaş kara haline geçmeye başlamıştır. Ülkemizin büyük bir bölümü kuşatan kırık hatları doğu-batı yönünde bölgeyi de içine almış böylece 3. Jeolojik zamanın sonundan başlayan volkanik faaliyetler kırıklar devam ederek 4. Jeolojik zamana kadar devam etmiştir. 4. Jeolojik zamanda bölgeye yayılan volkanik kökenli Bazalt ve Andezit örtüsü ile birlikte çevreden gelen akarsuların biriktirmelerine devam ederek kalınlığı bazı yerlerde 250–300 metreye varan alüvyonları biriktirmişlerdir (ÇOBIĐM, 2007).
Kars’ta Mezozoik ve senozoik üst sistemlerinde yer alan, daha çok volkanik kaya birimlerinden oluşan bir istif yer almaktadır. Đstifle en altta Permo-Trias yaşlı metamorfitler yer alır. Ofiyolotik kayalar metamorfiklerinin üzerine Kampaniyen öncesinden yerleşmişlerdir. Üst Miyosen yaşlı çamurdağ andeziti çalışma alanındaki en yaşlı volkanik faaliyetin temsilcisidir. Bunların üzerine doğada Üst miyosen-Üst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların batıdaki yanal devamlılığını oluşturan tabanda bloklu çakıltaşı üyesi ve tavanda horum bazalt üyesini içeren Mescitli Formasyonu diskordansla gelmektedir. Alt Pliyosen yaşlı Boyalı Andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi sonraki volkanik evrede yerini alır. Üst Pliyosen Yaşlı Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi ile ağadeve dasiti ve Kuvaterner yaşlı Dikmeköy andeziti ile Melikler bazaltı yöredeki yaygın volkanitleri oluştururlar. Bunların üzerine diskordansla gelen Pleyistosen yaşlı Karakurt Formasyonu ve Alüvyon Çökelleri ile istif son bulur (ÇOBKĐM, 2006).
2.5. Toprak Yapısı
Alüvyal topraklar akarsular tarafından askıda taşınarak depolanmış, genç tortul depozitler üzerindeki topraklardır. Đklime bağlı olarak bütün bitkilerin yetiştirdiği verimi yüksek her türlü kültür bitkisinin yetişmesine uygun topraklardır.
Hidromorfik alüvyal topraklar sıkça taşkınlara uğrayan, yüksek taban suyuna ve gleyleşmiş profile sahip alüviyal topraklardır. Doğal bitki örtüsü çayır-mera otları saz kamış ve sulak yerlerde yetişen bitkilerdir. V. Sınıf arazilerdir. Kolüvyal topraklar dik eğimlerin eteklerinde yer çekimi, toprak kayması, yüz akısı veya yan dereler ile kısa mesafelerden taşınarak biriktirilmiş ve kolüvyal denilen materyal üzerinde oluşmuş genç topraklardır. Üzerlerindeki doğal bitki örtüsü iklime bağlıdır (ÇOBAĞĐM, 2007).
Havza genelinde toprak yapısını büyük oranda alüvyal topraklar, hidromorfik alüvyal topraklar ve kolüvyal topraklar oluşturmaktadır. Bu toprak tiplerinin yanı sıra düşük oranlarda litosoller, çernozyomlar, kestanerengi step toprakları kahverengi orman toprakları ve yüksek dağ çayır toprakları bulunmaktadır. Havza’da bulunan toprak türleri ile ilgili ayrıntılı bilgiler Ağrı, Ardahan ve Iğdır Đl Çevre Durum Raporları’ndan elde edilebilir (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Ardahan’da (Yukarı Kura Nehri Havzası) toprak tiplerinin oluşumu ve dağılışı üzerinde ana kayadan çok; iklim, relief ve vejetasyonun etkili olduğu görülmektedir. Bu yüksek ve engebeli sahada aşınma ve birikme olayları, dolaysıyla jeomorfolojik faktörler toprak tiplerinin oluşumunda çok etkili olmuştur. Dağlık ve plâtoluk alanlarda, kuvvetli eğimden dolayı aşınma süreklidir. Aşınma ile oluşan malzeme depresyonlara taşınmakta ve bu yüzden çoğunlukla toprak örtüsünde profil horizonları yavaş gelişmekte ya da hiç oluşmamaktadır. Öte yandan, Ardahan’da bugüne kadar süre gelen orman tahripleri ve aşırı hayvan otlatma doğal denge durumunun bozulmasına ve erozyonun ilerlemesine yol açmıştır (ÇOBARĐM, 2006). Iğdır Ovası’nda topraklar kireç bakımından zengindir. Bu sebeplerden dolayı bitki fakirliği görülmekte topraklar organik madde bakımından fakir durumdadır. Toprak yapısının düzelmesinde, su tutma, havalandırma, ısınma ve geçirgenlik kapasitelerinin kireççe zengin olusu, özellikle ıslah sahaları için önem kazanmaktadır. Halen bu sahaların pH değeri çok yüksektir. Islah çalışmaları sonrası pH değeri 8,5‘a düştüğünde kireç toprakta aktif hale geçmektedir. Toprakta yeteri kadar kireç bulunması tatbik edilecek jips miktarını zamanla azaltacak ve toprak ıslahına yardım edecektir (ÇOBIĐM, 2007).
Kars için Kars Đl Çevre Durum Raporu’nda (2006) toprak türleri hakkında bilgi bulunmamaktadır. Kars’ta tarım topraklarında %1,5 kil, %57,3 tın, %38,6 killi tın ve %2,6 kum bünyeye sahiptir. Tarım toprakları %6,4 asit, %43,3 nötr, %50,3 alkali reaksiyona sahiptir. Đşlemeli tarım uygulanan topraklar %98,5 tuzsuz, %1,5 hafif tuzludur. Đl toprakları %51,7 az kireçli, %12,6 orta kireçli, %35,7 kireçlidir. Tarım topraklarının büyük bir kısmı organik madde yönünden fakir durumdadır. Analiz sonuçları ortalamasına göre; topraklarda %9,2 organik madde çok az, %34,5 az, %33,3 orta, %17,1 iyi ve %5,9 ise yüksek düzeydedir (ÇOBKĐM, 2006).
Arazi yetenek sınıfları, arazinin eğimine ve toprağın özelliklerine göre bağlı olarak sekiz sınıf halinde ayırt edilmektedir. Genel prensip olarak I. II. ve III. Sınıf arazinin tarımsal faaliyetlere ayrılması uygundur. Buna karşılık V., VI. ve VII. Sınıf arazinin ormancılığa veya meraya ayrılması gerekmektedir. Genellikle IV. Sınıf arazinin tarıma ayrılması düşünülmekte ise de bu konuda karar vermeden bölgedeki iklim özellikleri ve sosyo-ekonomik yapı göz önüne alınmalıdır. IV. Sınıf arazide eğimin fazlalığı, toprağın sığ oluşu, toprağın türü ve erozyon şiddeti, bölgenin iklim özelliklerine göre tarıma değil ormana veya meraya tahsis edilmesi gerekmektedir. IV. Sınıf arazide tarım veya mera işletmesi için muhakkak gerekli toprak koruması tedbirleri alınmalıdır. VIII. Sınıf arazi ise genellikle çıplak kayalıkların, kumulların ve yerleşim bölgelerinin bulunduğu arazilerdir.
Ardahan’da sulu tarım yapılan arazi I. ve II. Sınıf araziden oluşmaktadır. Posof alt bölgesi hariç, tarım alanları büyük oranda I-III. sınıf araziler üzerinde yapılmaktadır. Posof alt bölgesinde; mevcut genel arazi yapısı gereği sulu tarım III. ve IV. Sınıf arazide, kuru tarım büyük oranda III.-V. Sınıf arazilerde ve yaklaşık % 18’i ise VI. Sınıf arazide yapılmaktadır (ÇOBARĐM, 2006).
Đl Çevre Durum Raporları’ndan elde edilen verilerle oluşturulan Havza genelinde arazi kullanım kabiliyet sınıfları Çizelge 2.7’de verilmektedir. Đl Çevre Durum Raporları’nda Ağrı Đli Doğubayazıt Đlçesi için ve Erzurum Đli Köprüköy Đlçesi için veri bulunmamaktadır. Ayrıca arazi kullanım kabiliyet sınıflarına ait alanlar toplandığı zaman elde edilen Kars Đli’ne ait toplam alan dikkat çekici miktarda yüksektir.
Çizelge 2.7: Arazi kullanım kabiliyet sınıfları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Alan (ha) I. Sınıf II. Sınıf III. Sınıf IV. Sınıf V. Sınıf VI. Sınıf VII. Sınıf VIII. Sınıf Diğer Ağrı* - - - - Erzurum** 792.491 32.347 58.098 68.480 175.616 421 167.631 275.321 14.524 53 Ardahan 503.551 141.492,70 235.475,55 107.232,05 Iğdır 358.800 25.706 5.843 34.864 44.481 657 99.806 106.669 35.228 5.546 Kars 1.857.988 66.999 208.173 244.020 385.530 1.069 392.626 464.655 26.566 68.350 * Ağrı Đl Çevre Durum Raporu’nda (2007) Doğubayazıt Đlçesi’ne ait veri bulunmamaktadır.
** Erzurum Đli satırı Horasan, Karayazı, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verilerini içermektedir. 2.6. Arazi Kullanımı
Aras Havzası’nın ve çevresinin arazi kullanımı verileri oluşturulurken T.C. Đçişleri Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı’nın Đllerde Đl Envanterlerinin ve Kırsal Altyapı Hizmetlerinin Uygulama ve Đzlenmesinde Modernizasyon Projesi (ĐLEMOD) verilerinden ve Đl Çevre Durum Raporları’ndaki verilerden yararlanılarak karşılaştırmalı Çizelge 2.8 oluşturulmuştur. Tarım, çayır mera ve orman alanları sütunlarında yer alan veriler oluşturulurken ĐLEMOD’da yer alan 269-Đl Arazisinin Đlçeler Đtibariyle Genel Dağılımı başlığı altında yer alan veriler göz önünde bulundurulmuştur. Orman alanlarında Erzurum ve Kars illeri için ise orman alanı sütunu altında yer alan ĐLEMOD verileri için ise 321-Đlçelere Göre Orman Alanları Serveti ve Yapılan Çalışmalar başlığı altında yer alan veriler sunulmaktadır. Đl Çevre Durum Raporları’nda yer alan tarım alanları hesaplanırken Erzurum ilçelerinde tarım için kullanılan arazi ve nadas alanları toplanarak elde edilen alan Çizelge 2.8’de yer almaktadır. Kars, Iğdır ve Ardahan illeri için ise toplam tarım arazisi Đl Çevre Durum Raporları’nda yer aldığı şekliyle verilmektedir. Çayır Mera Alanı sütununda Đl Çevre Durum Raporları’nda yer alan verilerle oluşturulan kısım Erzurum ilçeleri için çayır alanı ve mera alanı toplanarak elde edilen değeri içermektedir. Kars, Iğdır ve Ardahan illeri için ise Đl Çevre Durum Raporları’nda yer alan toplam çayır ve mera alanı çizelgede yer almaktadır. Çizelge 2.8 oluşturulurken karşılaşılan en önemli sorun aynı Đl Çevre Durum Raporu’nda bulunan verilerin farklı konu başlıkları altında farklı değerler almasıdır.
Çizelge 2.8’de Erzurum Đli; Horasan, Karayazı, Köprüköy, Pasinler ve Tekman Đlçeleri’nin verilerinin toplamını yansıtmaktadır. Ayrıca Ağrı Đli için Doğubayazıt Đlçesi’nin verileri yer almaktadır. Havza’nın ve çevresinin arazi kullanımının
sonuçları incelendiğinde, bölgenin yaklaşık %46’sını çayır ve meraların oluşturduğu, bunu yaklaşık %26 ile tarım alanlarının takip ettiği görülmektedir. Orman alanları ise %3 ile bölge genelinde düşük bir orana sahiptir (Çizelge 2.8).
Çizelge 2.8: Havza’nın ve çevresinin arazi kullanımı (ĐLEMOD, 2006a; ĐLEMOD 2006b; ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007;
ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Alan (ha) Tarım Alanı (ha) Çayır Mera Alanı (ha) Orman Alanı (ha) ĐLEMOD Đl Çevre Durum Raporu ĐLEMOD Đl Çevre Durum Raporu ĐLEMOD Đl Çevre Durum Raporu Ağrı 238.300 45.500 - 9.900 - - - Erzurum 809.800 163.240 140.273 561.997 561.997 12.261 17.531** Ardahan 503.551 84.250 84.295,8 285.679 298.241 32.310 30.752,5 Iğdır 358.800 118.523 85.421 146.571 146.571 2.233 2.233 Kars 944.207 337.503 351.959 319.300 396.031 37.860,5 37.700 Toplam 2.854.658 749.015,56 707.448,8* 1.323.447 1.412.740* 84.664,5 88.216,5 * Ağrı Đl Çevre Durum Raporu’nda (2007) Doğubayazıt ilçesi arazi kullanım verileri yer almadığı için toplam alan oluşturulurken ĐLEMOD verileri kullanılmıştır.
** Erzurum Đl Çevre Durum Raporu’nda (2007) Horasan orman işletme şefliğinin kapsadığı toplam alan.
2.7. Ormanlar
Aras Havzası’nda orman alanlarının oluşumunu belirleyen en önemli faktör iklimdir (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBIĐM, 2007). Aras Havzası’nın kuzeyinde Ardahan’da orman alanları Göle, Ardahan, Hanak ve Posof Đlçeleri çevresinde dar sınırlar içerisinde dağılış göstermektedir. Önceleri daha geniş alanlar kaplayan ormanların, yüzyıllardan beri süre gelen hayvan otlatma ve şiddetli tahriplerle, bugün sınırları çok daralmıştır. Orman, yalnız belirtilen yerlerin çevresinde küçük parçalar halinde kalmıştır.
Ardahan’da bütün ormanların hakim ağaç türünü iğne yapraklılardan soğuk ve nemli iklim isteyen sarıçam (Pinus silvestris) meydana getirir. Aras Havzası’nın kuzeyinde alt havza olan Posof Havzası sınırları içinde sarıçamlarla birlikte Picea orientalis (ladin) ve daha az olarak Abies nordmanniana (Göknar), yükseklerde Betula pendula (Huş) karışmış olarak bulunur. Ayrıca, orman topluluğuna dahil edilebilecek meşe, kavak ve huş birliklerine de rastlanır. Çok sınırlı bir alanda dağılış gösteren bu topluluklar daha çok Posof Havzası’nda, Derindere Vadisinin yamaçlarında meşe (Quercus armeniaca), titrek kavak (populus trematula), Kurtyuvası Tepe ve Mermerler Dere vadisi kenarında ise Huş (Betula pendula) olarak belirlenmiştir (ÇOBARĐM, 2006).
Iğdır’ın yüzölçümünün 2.233 ha orman ve fundalık alanlar oluşturmaktadır. Iğdır ve çevresi iktisadi anlamda orman varlığından büyük ölçüde mahrumdur (ÇOBIĐM, 2007).
Kars’ta yerel olarak orman varlığı bakımından oldukça zengin bölgeler mevcuttur. Özelikle Sarıkamış Đlçesi ormanları ile öne çıkmaktadır. Kars’taki orman alanı koru ormanlarından oluşmakta, koru ormanlarının büyük bir çoğunluğunu ise bozuk koru ormanları oluşturmaktadır. Đldeki ormanlar miktar olarak fazla kayda değer olmasa da, Sarıkamış civarında çok ender görülen sarıçamlar bulunması nedeniyle tür olarak değer taşımaktadır. Kars Đli sınırı dahilindeki ormanların tamamı saf Sarıçam’dan (p.Silvestris L.) oluşmakla beraber ormanlarda kısmen titrek kavağa, meşeye ve nadiren huşa rastlanmaktadır (ÇOBKĐM, 2006).
Đl Çevre Durum Raporları’nda yer alan bilgilerle oluşturulan bölgenin orman alanları verileri Çizelge 2.9’da özetlenmektedir.
Çizelge 2.9: Aras Havzası ve çevresinde bulunan orman alanları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007). Đl/Đlçe Koru Ormanı
(ha)
Baltalık Orman (ha)
Toplam Orman Alanı (ha) Ağrı / Doğubayazıt - - - Erzurum / Horasan Hınıs Köprüköy Karayazı Pasinler Tekman 17.531 - 17.531 Ardahan 28.115 2.638,5 30.752,5 Iğdır - - 2.233 Kars 37.647 52,5 37.699,5 Toplam 83.293 2.691 88.216 2.8. Tarım Faaliyetleri
Ardahan’da tarımsal faaliyet içerisinde hayvancılık ön plandadır. Uygun olmayan iklim şartları nedeniyle bitkisel üretim yem bitkileri dışındaki üretim sahalarında verim açısından son derece düşüktür. Ancak kalite bakımından özellikle de ekolojik bakımından oldukça iyi durumdadır. Đlin en önemli tarımsal aktivitesi mera hayvancılığı olması nedeniyle tarım alanlarının işlemeli tarımdan ziyade, mera-yayla
öncesi ve sonrası doğal otlaklık olarak değerlendirilmesi şeklindedir. 3–4 aylık mera ve yayla süresi içerisinde bu alanlardan, tamamen hububat (arpa, buğday) ve kaba yem (fiğ, korunga, çavdar, yulaf, çayır otu) üretimi sağlanmaktadır (ÇOBARĐM, 2006).
Erzurum, Pasinler, Hınıs ovaları ile toprak ve topografyası uygun olan diğer sahalarda hububat, şeker pancarı, patates, ayçiçeği, yemlik ve yemeklik baklagiller gibi ürünler yetiştirilmektedir (ÇOBEĐM, 2007).
Iğdır’da hayvansal üretim son yıllarda yapılan desteklemelerle artış göstermiştir. Iğdır’ın sahip olduğu toplam tarım alanının %1,8 sebze bitkileri ekiliş alanı, %1,8’i, Meyve alanlarını, %27,6’sı, diğer (kavaklık+nadas+bos) alanları oluşturmaktadır. Meyve alanları ve diğer alanların Türkiye’ye oranla Iğdır’da daha düşük oranda olmasının sebebi; meyve ve sebze ürünlerinin pazarlama sorunu olması ve nadas alanlarının fazla olmasıdır (ÇOBIĐM, 2007).
2.8.1. Tarımsal üretim
Havza’da Ardahan ve Kars Đlleri’nde tarımsal arazilerin de yüksek rakımda olması, mevsimsel şartlar, gece-gündüz ısı farklılıklarının yüksek oluşu, bitki yetiştirme periyodunun kısa oluşu tarımda ürün çeşitliğini kısıtlamaktadır. Her iki ilde de kuru tarım sistemi hakimdir. Bitkisel üretim büyük oranda tahıllar üzerinde yoğunlaşmıştır (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006).
Iğdır Ovası’nda iklim ve sulama durumunun uygun olması nedeniyle ürün çeşitliliği fazladır. Ekilebilir arazilerin dışında kalan kısımlarda ise mera ve yaylaların uygunluğu hayvancılığın gelişmesinde önemli rol oynamaktadır. Bölgenin ana ürününü hububat oluşturmaktadır. Endüstri bitkilerinden seker pancarı ve pamuk, yem bitkilerinden ise yonca, hayvancılığın gelişmesinde büyük öneme sahiptir. Sebzelerin bütün çeşitleri, meyvecilikte ise zeytin ve turunçgiller hariç bütün meyve çeşitleri yetiştirilebilir (ÇOBIĐM, 2007).
Ürünlerin ekiliş alanları incelendiğinde 440.110 ha ile tahıllar birinci sırada yer almaktadır. Tahıl yetiştirilmesini 50.030 ha ile yem bitkileri yetiştirilmesi izlemektedir. Đllere göre incelendiğinde ise yaklaşık 67.900 ha ile en geniş alanda tahıl ekimi Ardahan’da yer almaktadır. Yem bitkileri ekiminde Kars, yaklaşık 50.000 ha ile en ön sıradadır. Endüstriyel bitkiler ise en geniş yetiştirilme alanlarına
Erzurum’un Pasinler Đlçesi’nde ve Iğdır Đli’nde sahiptir. Ürünlerin ekiliş alanlarının yer aldığı veriler Çizelge 2.10’da yer almaktadır.
Çizelge 2.10: Ürünlerin ekiliş alanları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Ürünlerin Ekiliş Alanları (ha)
Tahıllar Baklagiller Endüstriyel Yağlı Tohum Yumrulu Bitkiler Yem Bitkileri Ağrı** 25.400 - 300 - 55 733 Erzurum*** 81.544 199 7.722 - 2.667,1 18.307 Ardahan 67.825,70 50 807 - 35,7* 7.764,5 Iğdır 32.907 20 5.206 - 100 8.170 Kars 232.433 24 4.454,1 - 1.200* 50.030 Toplam Alan (ha) 440.110 293 18.489,1 - 4.057,8 85.004,5 * (ĐLEMOD, 2006c)
** Ağrı Đli satırı Doğubayazıt Đlçesi’nin verilerini içermektedir.
*** Erzurum Đli satırı Horasan, Köprüköy, Karayazı, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verilerini
içermektedir.
Çizelge 2.10’da yer alan verilerden elde edilen toplam alanın dağılım oranları Şekil 2.4’te sunulmaktadır.
Şekil 2.4: Ürünlerin ekiliş alanlarının dağılımı. 2.8.1.1. Tahıllar
Çeşitli tahılların ekiliş alanları incelendiğinde en geniş alanda buğday ekimi yer almaktadır. Tahılların ekiliş alanları Çizelge 2.11’de gösterilmektedir.
Çizelge 2.11: Tahılların ekiliş alanları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Ürünlerin Ekiliş Alanları (ha) Đller Buğday Arpa Çavdar Yulaf Mısır
Ağrı* 16.800 8.600 Erzurum** 57.528 22.500 3.643 30,3 Ardahan 11.699 45.802 2.211 781 Iğdır 23.000 11.700 5.206 200 Kars 109.350 121.627 182 1.274 Toplam Alan (ha) 218.377 210.229 11.242 2.085,3 200
* Ağrı Đli satırı Doğubayazıt Đlçesi’nin verilerini içermektedir.
** Erzurum Đli satırı Horasan, Köprüköy, Karayazı, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verilerini
içermektedir.
2.8.1.2. Baklagiller
Baklagil ekimi Havza’da yaygın olarak yapılmamakla beraber en geniş ekim alanına sahip baklagil fasulyedir. Fasulye ekim alanları kuru ve taze fasulye ekim alanlarının toplamı şeklindedir. Baklagillerin ekim alanları Çizelge 2.12’te sunulmaktadır.
Çizelge 2.12: Baklagillerin ekiliş alanları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Ürünlerin Ekiliş Alanları (ha) Đller Bakla Bezelye Fasulye Mercimek
(kırmızı) Mercimek (yeşil) Nohut Ağrı** - - - - Erzurum*** - - 35* - 25,2 3,5* Ardahan - - 150 - - - Iğdır - - 42* - - - Kars - - 46,8 - 5 - Toplam (ha) - - 273,8 - 30,2 3,5 * (ĐLEMOD 2006d)
** Ağrı Đli satırı Doğubayazıt Đlçesi’nin verilerini içermektedir.
*** Erzurum Đli satırı Horasan, Köprüköy, Karayazı, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verilerini
içermektedir.
2.8.1.3. Yem bitkileri
Ekiliş alanları incelendiğinde fiğ en geniş alanda yetiştirilen yem bitkisidir. Havza genelinde çeşitli bitkilerim ekiliş alanları aşağıda bulunan çizelgede özetlenmektedir.
Çizelge 2.13: Yem bitkilerinin ekiliş alanları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Ürünlerin Ekiliş Alanları (ha)
Đller Fiğ Yonca Korunga Silajlık Mısır Yem Bezelyesi
Ağrı* 203 448 82 Erzurum** 1.817 10.653 5.529 Ardahan 5.074,9 108,9 41 5.580 Iğdır 10.000 180 Kars 37.000 1.600 11.000 110 320 Toplam (ha) 44.094,9 22.809,9 16.832 5.690 320
* Ağrı Đli satırı Doğubayazıt Đlçesi’nin verilerini içermektedir.
** Erzurum Đli satırı Horasan, Köprüköy, Karayazı, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verilerini
içermektedir.
2.8.1.4. Endüstriyel bitkiler
Havza’da yem bitkilerinden sonra 3. sırada yer alan endüstriyel bitkiler arasında en geniş ekim alanına sahip şekerpancarıdır. Endüstriyel bitkilerin ekiliş alanlarına ait veriler Çizelge 2.14’te bulunmaktadır.
Çizelge 2.14: Endüstriyel bitkilerin ekiliş alanları (ÇOBARĐM, 2006; ÇOBKĐM, 2006; ÇOBEĐM, 2007; ÇOBAĞĐM, 2007; ÇOBIĐM, 2007).
Ürünlerin Ekiliş Alanları (ha) Đlçeler Şekerpancarı Ayçiçeği Kanola
Ağrı* 300 Erzurum** 900 4 Ardahan Iğdır 4.000 150 Kars 1.860 14,6 149,5 Toplam (ha) 10.927 460,1 149,5
* Ağrı Đli satırı Doğubayazıt Đlçesi’nin verilerini içermektedir.
** Erzurum Đli satırı Horasan, Köprüköy, Karayazı, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verilerini
içermektedir.
Ardahan genel yapısı gibi tarımsal arazilerin de yüksek rakımda olması, ısı farklılıklarının yüksek oluşu ve bitki yetiştirme periyodunun kısa oluşu gibi nedenlerle endüstriyel bitkiler yetiştirilmemektedir (ÇOBARĐM, 2006).
2.8.1.5. Sebze üretimi
Havza genelinde, Çizelge 2.15’de görüldüğü gibi, yumru bitkiler sebzelere göre daha geniş bir alanda ekilmektedir. Çizelge 2.15 Ağrı’nın Doğubayazıt Đlçesi’nin verileri, Erzurum’un Horasan, Karayazı, Köprüköy, Pasinler, Tekman Đlçeleri’nin verileri,
Ardahan’ın, Iğdır’ın ve Kars’ın ise bütün ilçelerinin verileri toplanarak oluşturulmuştur.
Çizelge 2.15: Sebze ve yumru bitkiler ekiliş alanları (ĐLEMOD, 2006c). Yumru Bitkiler Ekilen Alan (ha) Sebze Ekilen Alan (ha)
Ağrı 55 18 Erzurum 3.140 307,7 Ardahan 35,7 17,8* Iğdır 70 3.050 Kars 1.200 171,78 Toplam 4.500,7 3.565,28
* Ardahan Đli 2006 yılı verilerine göre toplam sebze ekim alanı sadece 1 ha olarak yer aldığı için sebze üretiminde 2002 verileri çizelgede yer almaktadır. (ĐLEMOD, 2002)
ĐLEMOD ve Đl Çevre Durum Raporları’nda yer alan ürünlerin ekiliş alanları verileri incelendiğinde ise, sebzeler içinde büyük oranda patates ekiminin yer aldığı görülmektedir.
Erzurum ve Iğdır Đl Çevre Durum Raporları’nda sebze üretimi ile ilgili veriler üretim miktarını (ton) içermektedir. Kars, Ardahan ve Ağrı Đlleri’nin Raporları’nda ise yetişen sebzeler için Kars ve Ardahan’da il genelinde, Ağrı’da ise ilçeler ölçeğinde ekiliş alanları bulunmaktadır. Sebze üretimi için bulunan alansal veri ise ilçeler bazında toplam sebze üretimini içermektedir.
Ardahan Đli sebze ürünleri üretiminin çoğunluğu Posof alt bölgesi olmak üzere Merkez, Çıldır ve az da olsa diğer ilçelerde yapılmaktadır. Posof Đlçesi’nde üretilen fasulye yerel bir ürün olarak bilinmekte ve öz tüketim haricinde, bir kısmı da ticari olarak değerlendirilmektedir. Türkiye ve bölge sebze ürünleri üretimi içerisinde Đl’de üretilen önemli bir ürün bulunmamaktadır (ÇOBARĐM, 2006).
Kars’ta sebze tarımının gelişmesini engelleyen en büyük faktör iklimdir. Ancak Kağızman ve Digor Bölgeleri nispeten daha yumuşak iklime sahip olması nedeni ile birçok sebzenin üretimine son derece uygundur. Bu bölgedeki sebze üretimi daha çok öz tüketime yönelik yapılmaktadır. Kars’ın diğer bölgelerinde özellikle Karadeniz yöresinden gelen çiftçiler tarafından lahana, havuç gibi kışlık sebzelerin üretimi yapılmaktadır (ÇOBKĐM, 2006).
2.8.1.6. Meyve üretimi
Çizelge 2.16’da meyve ağacı sayısına göre ilk 5 sırada yer alan meyvelere yer verilmiştir. Çizelgede yer alan veriler oluşturulurken Ağrı ve Erzurum için Đl Çevre
