Abdulkadir Ozoan
HASSA ORDUSUNUN TElMELi
MU'ALLEM BOSTANiY.AN-I HASSA OCACI
TARiH DERGiSi
Say1 : XX..XIV 1984Prof. Dr. !Yl. C. ~ehdbeddin Tekindag Hat~ra S{ty~S'I,'ndan
Ayn bas1m
EDEBIYAT FAKULTESi BASIMEVi ISTANBUL - 1984
HASSA ORDUSUNUN TEMEL!
l'viU'ALLEM BOSTANiYAN-I H.ASSA OCAGI
Kurulu§u ve Te§kilab
Abdiilkadir Ozoan
Farsga «bil» ismi ile yer bildiren «sitan» ekinden te§ekktil eden ve «gtizel kokularm bol oldugu yen demek olan «bi\sitan» veya daha
yaygm ifadesiyle «bostan» kelimesi, sebze bahgesi; Ti.irkge'de daha ziyade kavun, karpuz bahgesi veya sadece bahge manalarmda kul-lamhrdl. «Cl» ekinin ilavesiy1e elde edi1en «bostanCl» keHmesi ise
genel anlamda, bilindigi gibi, sebze bahgesini idare eden veya bilfiil orada ~ah§an kimseye denilirdP.
Biz burada, bir 1sblah olarak «bostancl»mn, Osmanh saray te§-kilatmda onemli bir s1mf1 olu§turan ocak igin kullamlan manas1 iizerinde duracak, k1saca bu s1mfm te§kilat ve hizmetlerine temas et-tikten sonra, yenigerilerin ilgasm1 mi.iteakib modern Ti.irk ordusu-nun kurulmas1 yolunda atllan ad1mlardan biri ve Hassa ordusunun, daha sonra da 1. Ordunun2 temeli olan «Mu'allem Bostaniyan-1
Has-sa» ocagmm kurulu§ ve te§ldlatmdan bahsedecegiz.
BOSTANCI OCAGI HAKKINDA KISA MALUMAT
Kurulu§ yll1 hakkmda kesin bir tarih ve,rilemeyen Bost:anc1 oca-gi, her halde y;enigeri ocag1 lmdar' eski ve koklii bir mi1essesedir. Zira, temelini dev§irme sisteminin olu§turdugu yenigeri ocag1 gibi, bos-tancilarm da efrad1 bu dev§irmelerden, bilhassa Bosnah Potur-ogul-1 §emseddin Sami, Kamus-t Tiirlci Dersaadet 1317, s. 314; Abdiilbii.ki
G<il-pmarl!, «Bustan», islam Ansiklopedisi (iA), istanbul 1970, II, 823.
2 Naci <;akm-Nafiz Orhon, Turk Silahh Kuvvetleri Tarihi, III/5 (1793-1908), Ankara 1978, s. 195.
348 ABDULKADiR OZCAN
lan gibi mi.isltiman ailelerin Osmanll saray1 ic;in aynlan c;ocuklann-dan sec;ilirdP. Dev~irme kanununa gore toplanarak Ti.irk koyli.isi.ini.in yanma verilen ·c;ocuklarm Saray'a almacak olanlar1 sec;ilerek4 Edir-ne, Galata ve ibrahim Pa~a saraylarmda yeti§tirilirlerdi".
Fatih Kanunnamesi'nde bostanc1larm reisi olan bostanc1ba§mm gorevi ve yetkisi kesin olarak belirtilmekle6
, Bostanc1 ocag1, devlet
te§kilatmdaki kesin yerini ve oneinini alm1~br. Topkap1 Saray1'nm Birfm yani d1§ hizmetkarlarmdan olan bostanc1lar, saraym dahil ve haricindeki bahc;elerde ve saraya aid kay1klarda c;all~an kimseler-den olu~an geni~ ve te~kilatll bir
ocakti.
7• Bunlar saray dahilindeki
Topkap1, Yahko§ki.i, Sepetc;iler, Kay1khane, Sogukge~me, Bagc1lar, 1§lemeciler, BamyaCilar, Ku§hane, Glilhane, incili, Dolap, Degirmen, Mezbeleke§an ocaklar1 ile saray ·dl§mdaki Karabali, Dolmabahc;e, Be-§ikta§, Ortakoy, Kuruge§me, Bebek, Emirgan, Kalender, Bliylikdere, Tokat, Sultaniye, Pa§abahc;e, Qubuklu, Kulebahc;esi, Usklidar, Ayaz-ma, Salacak, Haydarpa§a, Fener, Florya, Davudpa§a, Topc;ular, Vi-dos, Alibeykoy, Kag1thane, Karaagag ve Haskoy'de bulunan bag ve bahgelerdeki ocaklarda ~ah§lp bekgilik yapan ulfifeli askerlerdi8• is-tanbul ve Edirne'den ba§ka Amasya9
, Manisa, Bursa ve izmit gibi,
3 !smail Hakk1 Uzun!;ar§Ih, Osrnanh Devlet: Te§kiUit~ndan Kapukulu Ocak-lan I, Ankara 1943, s. 18.
4 Ba§bakanhk Osmanh Ar§iv Dairesi (BOAD), Muhirnrne Defteri, VII,
s. 336.
5 Mtiellifi bilinmeyen bir eser olan Ki·tiib-~ Miiste.tdb'da, «Tiirk iizerine verilen dev§irmelerin alti y1l kadar hizmetlerinden sonta birer alq;e ile Acemi oglam yaztld1g1, i!;lerinden goze gortintir eyti yarar oglanlan iki§er ak!;e ile Has-bah!;e'ye bostanc1 y-azildtgl» belirtilmektedir (Ya§ar Yticel ne§ri, Ankara 1974, metin, s. 7; Mustafa Nuri Pa§a, Netayicu'l-vukuat, I, istanbul 1327, s. 146).
6 Abdtilka:dir Ozcan, «Fatih'in Te§kilat Kanunniimesi ve Nizam-1 Alem
!!;in Karde§ Katli Meselesi», Tarih Dergisi, istanbul 1982, say1 33, s. 43. 7 Mustafa Cezar, Resirnli-Ha1·itah Mufassal Osrnanh Tarihi, istanbul 1959, III, 1424.
8 Sahhaflar f?eyhizade Mehmed Es'ad, tJss-i Za[e1·, istanbul 1293, s. 253; Ahmed Cevad, Tarih-i Askeri-i Osmani, II, istanbul Universitesi Ktitiiphanesi, TY·. 4178, s. 70-71. Bu bah!;eler haklnnda geni§ bilgi i!;in bk. Muzaffer Erdogan, «Osmanh Devrinde Istanbul Bah!;eleri», Vak~flar Dergisi, IV, Ankara 1958, s. 149-182.
9 Evliya <;elebi, XVII. ylizytlda Amasya'daki Hasbahge'de bir usta, elli kadar san ktilil.hh gapac1 bostanctlar. bulundugunu yazma:ktad1r (Seyahatnarne.
~AN
:1y1 iQin aynlan ~ocuklann >planarak Tlirk koyli.isi.ini.in tk olanlar1 seQilerek4
Edir-la yeti§tirilirlerdi 5
•
l reisi olan bostanc1ba§mm rle6
, Bostanc1 ocag1, devlet
ml§br. Topkap1 Saray1'mn
•stanc1Iar, saraym dahil ve y1klarda Qah§an
kimseler-Bunlar saray dahilindeki ne, SogukQe§me, Bagc1lar, e, incili, Dolap, Degirmen, Karabali, DolmabahQe, Be-gan, Kalender, Bi.iyi.ikdere, .IebahQesi, Uski.idar,
Ayaz-Davudpa§a, TopQular, Vi-:Iaskoy'de bulunan bag ve pan ulU:feli askerlerdi8• is-nisa, Bursa ve izmit gibi,
Te§kilat~ndan Kapukulu Ocak-lAD), Muhimme Defteri, VII,
L Miistetab'da, «Tiirk tizerine n sonra birer akge ile Acemi · oglanlan iki§er akge ile
Has-:ar Yiicel ne§ri, Ankara 1974,
, I, istanbul 1327, s. 146). nunnamesi
ve
Nizam-1 .Alem ml 1982, say1 33, s. 43. Osmanh Tm·ihi, tstanbul 1959,Zafer, tstanbul 1293, s. 253;
bul Dniversitesi Ktitiiphil.nesi,
si i!;in bk. Muzaffer Erdogan, · Dergisi, IV, Ankara 1958,
l:i Hasbah~e'de bir usta, elli yazma:ktad1r (Seyahatname.
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCAGI 349
padi§ahlara aid bag ve bah~elerin bulundugu yerlerde de bostanc1-lar vard19a.
Bostanc1lar, saraydaki ve saray d1§mdaki hizmetlerine gore iki-ye aynlm1§lard1r. Bunlardan sarayda ~all§anlara «G1!manan-1 bag-Qe-i hassa», oteki bahQelere yani. «Hadaik-i hassa»ya bakanlara da «G1lmanan-1 bostaniyan» denilirdi. Saray bostanc1lar1, her birinde en az 19, en ~ok 9 ki§i bulunan 21 boli.ikten mi.ite§ekkildP0• XVI.
yi.iz-Y11 sonlarmda Hasbahge efrad1 645; Saray d1§mdaki Hadaik-i has-sada ~all§anlar ise 971 ki§i olmak i.izere 1616'y1 buluyordu11•
Bu rakam sabit olmay1p zaman zaman azallp ~ogalm1§tlr. Mese-la Ayn-1 Ali Efendi'ye gore XVII. yi.izy1l ba§Mese-larmda istanbul ve Edirne'deki hasbahQe bostanc1larmm say1s1 9406 ki§i iken12
, IV. Mehmed zamanmda istanbul'a gelen Rycaut istanbul'da 10000 bos-tanc1 bulundugundan bahsetmektedir13
• !nciciyan'a gore ise XVIII .
yi.izy1l sonunda istanbul'da 6-000 bostanc1 vard114.
9a 1702 y1h sonunda Gelibolu'daki bostancilarm adedi 150 idi (Anonim Tarih, Berlin Staatsbibliothek, Hs. 216, 196a).
10 !.H. Uzun~ar§Ih, «Bostanci», !A, II, 737. II. •Selim bostanc1 efradmm
mevcudunun 550 ki§iyi ge~memesini kesin emr etmi§ti (Muhimme, XIV, s. 569, 570).
11 1576 tarihli maa§ defterinde Hasbah~e efrad! 20, Hassa bostanc1lan
ise 25 cemaat olarak verilmi§tir (Uzungar§Ih, gost. yer); M. Erdogan, ayn~ ma-kale, s. 152. Ali'ye gore, H31sbahge'deki bostanc1 adedi 800 ki§i olup, yoklama
yap1lsa bunlarm ancak tigyiizti mevcud olur, kalan be§ altJyiiz bostancmm ise
i§iyle giiciiyle me§gul oldugu goriilli.rdti (Kunhi~'l-ahbar, ist. Dniv. Ktb. TY. 5959, vr. 94a).
12 Risale-i Vazifeharan ve Meratib-i bendegan-~ al-i Osman, istanbul 1979 (Kavanin-i Al-i Osrnan der Hulii.sa-i Mezamin-i Defter-i Divan ile birlikte
ya-p!lan 1280 ne§rinin Prof. T-ayyib Gokbilgin tarafmdan yaz1lan bir giri§le tJpk1
bas1m1), s. 89.
13 Paul Rycaut, The Present State of the Ottoman Empire, Londra 1668,
s. 41. Halbuki aym devirde ya§ami§ olan Hezarfen Htiseyin Efendi ( o. 1678)
Hasbah~elerde 294 7 bostanc1 oldugundan, bunlarm yevmiyelerinin 19805 akge
olup bir k1st ulUfelerinin 17 ytik 90550 akgeyi buldugundan, bunun da. y1lda dort mevacib iizere 71 yiik 62200 ak<;eye vard1gmdan bahs ·etmektedir. Aym eserde bostanc1lara her giin 105 vak1yye koyun eti verilip, bunun y1lda 37170 vakiyye
olduguna i§aret edilmek!tedir ( Telhisu'l-beytin fi kavanin-i al-i Osman, istanbul
Universitest Edebiyat Faktiltesi, Tarih Seminer Kitaphgmdaki fotokopi, nr. 51-52/489, vr. 2&b-27a). 1702 y1h sonunda istanbul'da 1912'si Ha:sbah~e g1lmam
olmak ·iizere 3019 bostanc1 vard1 ( Anonim, gost. yer).
14 P.G. inciciyan,. «XVIII. Asrm Sonunda Osmanh Devleti. Bostanc1lar»,
350 ABDULKADiR 6ZCAN
Saray haricindeki bahc;c ve bostanlardaki neferler « u s t a »
denilen reislerin nezaretinde 20, 30 bazan da lOO'er ki§ilik cemaat-ler olu§tururlardi. Bu ustalar, bulunduklar1 mahallin inzibat amiri
yani karakol kumandamyd1lar. Bilindigi gibi, !stanbul ve «Bilad-1 Selase» denilen Uski.idar, Galata ve Eylip taraflarmm zab1tas1
dor-de aynlm1§ olup, nefs-i !stanbul'un Saray-1 humayfm civarlar1 ile Hocapa§a ve Ahurkapu taraflan cebeciba§1lara; Kas1mpa§a ile Ga
-lata'nm za.bltas1 Tersane-i amireye, yani kaptanpa§alara; Tophane
ciheti ile Beyoglu semtleri topc;uba§1lara aid olup, bu yerlerin
dl§ll1-daki Dski.idar, Eyi.ip, Kag1tha.ne, Bogazic;i'nin Rumeli ve Anadolu sahillerF5 Karadeniz agzmdaki Kavaklara kadar16 Kad1koy, Adalar,
Ayastefanos (Ye§ilkoy) taraflarmm inzibab da bostanc1ba§1larm uhdesindeydi''. Bunlarm semtlerde usta adiyle bulundurduklar1 ye r-li zabitler hem padi§aha aid kas1rlarm belH;iliglni, hem de 0
mahal-lin inzibat amirligini yaparlar'8 ve bu i§e kayd-1 hayat §arbyla me
-mur olurlard1. Bu ustalar, maiyyetlerindeki baratall neferlerle, bu-15 Bostanc1ba§Ilann Bogazici ve Halig sahillerindeki yal!larm listesini ver -dikleri defterler, istanbul'un tarrhi topografisi igin pek degerli hirer kaynakt1rlar. Bu hu::;usta bk. Re§ad Ekrem Kogu, Topli:a.p·u Sarayt, [istanbul 1960], s. 222-22•1.
16 Ahmed Vas1f Efendi, Mehr1sinu'l-dsar ve Hakaiku'l-ahbr1r (yaymlayan :
Dr. Mticteba ilgtirel), istanbul 1978, s. 214.
17 Rycaut, aym ese1·, gost. yer; D'ohsson, Tablemt general de l'Emph·e
Ottoman, Paris 1820, III, 287-288. Bugtin Selanik'in gtiney-dogusunda bulunan
Aynaroz da bir bostanc1 hasekisi tarafmdan idare edilirdi (inciciyan, aym eser, gost. yer.). Esad Efendi ( Siileymaniye) Ktitiiphanesi, 3360 numaradaki ( 1151-1167/1738-1753) tarihleri arasmdaki bazt htikiimleri toplayan bir Emi-rrzr1me
mecmuasmda, bu inzibat i§leri hususunda cebeciba§I, topguba§I, istanbul kadJSI ve oteki mes'ullerle birlikte bostanciba§Ilara da VElrilen birgok htiktimler
bu-lunmaktadir. Ezctimle, tarihsiz bir htikiimde Arnavud taifesinden br.z1 uygunsuz
kimselerin istanbul'dald bir ktSlm bahgelerde yerle§melerine mani olunmast (vr.
6a); selh-i §aban 1157/7 Ekim 1744 tarihli hiiktimde, ramazanda baz1 ftrsatgtlara
meyclan verilmemesi igin teravihten sonra a§gi dtikkanlan ve hamamlar
d!§mda-ki yerlerin ag1k olmamasma dikkat etmeleri hususu (vr. 9a); 27 Ramazan
1152/28 Aral!k 1739 tarihli htiktimde ise, iki gtin sonraki bayramda kadmlarm
evierinclen dt§art gtkmamalan ve istanbul, Galoata, Eytip ve Kasm1pa§a gibi is-kelelcrdeki kay1kgtlarm, kimseyi kay1klanna almamalan tenbih edilmektedir
(vr. 22a).
18 Mesela, I. Mahmucl'un fermanlarmdan bazlSll1I ihtiva eden aym Emir-nr1rne mecmuasmdaki tarihsiz bir htiktimde, Usktidar Ustast Abdi Aga'ya :
baharda bazl kadmlarm stislti ptislti bir halde, ba:§ta gamhca olmak tizere sair halkm eglence ve seyir yerlerinde salmcak, be§ik vs. gibi §eylere binip edebsiz
ZCAN
.nlardaki neferler « u s t a »
mn da lOO'er ki§ilik cemaat-tklan mahallin inzibat amiri
gi gibi, istanbul ve «Bilad-1
iip taraflarmm zah1tas1
dor-Lray-1 humayfrn civarlan ile lba§1lara; Kas1mpa§a ile Ga-ni kaptanpa§alara; Tophane a aid olup, bu yerlerin dl§m-.zigi'nin Rumeli ve Anadolu
.ra kadar16 Kad1koy, Adalar,
tzibatr dB. bostanciba§Ilarm
adiyle bulundurduklar1
yer-bekgill.gini, hem de o mahal-?e kayd-1 hayat §artlyla me-deki baratah neferlerle, bu-hillerindeki yalilarm listesini
ver-;in pek degerli birer kaynakt1rlar.
~rayt, [istanbul 1960], s. 222-224. ue Hakaikii/l-ahbar (yaymlayan : Ill, Tableau gen£h·al de l'Ernph·e
.nik'in gtiney-dogusunda bulunan
ue edilirdi (inciciyan, aym eser, •hanesi, 3360 numaradald (1151-:i.imleri toplayan bir Ern..inzame :iba§J, top<;uba§l, istanbul kad1st da vt;rilen bir<;ok hiiktimler
bu-navud taifesinden b~z1 uygunsuz ~rle§melerine mani olunmasi (vr.
mde, ramazanda bazr f1rsat<;rlara
liikkan,lan ve hamamlar d!§mda-hususu (vr. 9a); 2'7 Ramazan }n sonraki bayramda kadmlarm
tta, Eytip ve Kasnnpa§a gibi
is-almamalan tenbih edilmektedir bazrsmr ihtiva eden aym
Emir-Usktidar Ustasr Abdi Aga'ya : ba:§ta gaml!ca olmak tizere sair ik vs. gibi §eylere. binip edebsiz
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCAGI 351
lunduklan mmtlkanm asayi§inden mes'uldti19
• Uhdelerindeki bolge-lerin in§aat ve tamiratl20 gibi i§leri yanmda, bostanc1larm, gemiler
igin kereste21 ve Saray igin odun ve komtir temini22 nev'inden hiz-metleri vard1. istanbul'un orman ve su i§leri de bunlardan sorulur-du23. Liman reisligi vazifesi, k1smen bostanciba§llar tarafmdan yti-rtittiltirdti. istanbul yangmlarmm sondtirlilmesi i§ine Yenigeri agas1 ile birlikte bostanc1ba§1 nezaret ed<erdF1•
Dev§irme yoliyle toplanan acemilerin kuvvetlileri arasmdan
se-gildigini soyledigimiz ulfrfeli bostanc1 neferleri Saray'a aid bahge ve bostanlarda meyve ve sebzeden ba§ka gigek de yeti§tirirler ve bun-lardan mtihimce bir gelir saglarlard1. Mesela, 1814'deki meblag 1.390.990 akgeydi25
• Sebzeler di§anda ikiytiz, gigekler ise onyedi dtik-kanda satl§a gikarihrdi26
•
Dokuz dereceli bir s1mf te§kil eden bostanc1larm her terfide
maa§ ve k1yafetleri de degi§irdi. Ocaktan, di§ariya bir vazife ile ~Ik ma ya kap1c11Iga veya Tersane ocagma olurdu27
• Yeni~eri ocagma Qlk-mada ise her bostanc1ya «Silahbaha» olarak biner akge verilirdi.
kimselerle uygunsuz bir §ekilde dola§malarma mani olmasr; be§ik ve salmcaklan yasaklamaSl; hulasa asayi§inden sorumlu oldugu yerlerde bu nevi §eylere mey-dan vermemesi emredilmektedir (vr. 14b).
19 M"ii.h-imme, LXXIII, s. 204; Ahmed Liitfi, Tarih, I, istanbul 1290, s. 200-201; Halim Alyot, Tii.rkiye'de Zab1ta - Tarihi Geli§im ve Bugii.nkii. Durum,
An-kara 1947, s. 45, 57-58. Bostanc1ba§Ilarm, idareleri altmdaki yerlerde bulunan arabac1 esnafmm nizammdan da mes'ul oldugunu belirtmeliyiz (Hatt-t Humayun, nr. 52233; Vas1f, aym eser, gost. yer).
20 BOAD, Kamil Kepeci tasnifi, nr. 225, s. 361; lkliihimme, VII, s. 589 ve
M"ii.h'imme, CCXLII, s. 41-42.
21 Mii.h·imme, LXI, s. 40.
22 Miihimmc, X, s. 45; XIV, s. 20; Kita1H Miistetab, s. 7.
23 Dervi§ Ok<;abol, Turk Zabtta Ta1·ihi ve Te§kilat Tarilu:;esi, Ankam 1940,
s. 38.
24 Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Urm1r-! Eel.ediye, I, istanbul 1922, s. 916-917.
25 Tafsilat i<;in bk. MufasscLl, gost. yer. 26 Muzaffer Erdogan, aym makale, gost. yer.
27 Kitab-t Miistetab'da, Hasbahgelerde be§ on y1! hizp1et eden bostanc1larm,
yoliylc sipahi, gavu§ ve yeni<;eri olarak <;rktrklan; bostancrba§Ilarm ise Ozengi agahklarmdan biriyie, hatta vezirlikle bile <;Iktildan belirtilmektedir (gost. yer).
352 ABDtl'LKADIR OZCAN
XVII. ve XVIII. ylizy1llarda bostanCilarm yeni~eri slivarisi olarak ~Ikanld1klar1 gorillmektedir28
•
Bostanc1 efradmm bir k1sm1 Topkap1 SaraYI'nm deniz tarafm-daki ko~klerde gall~Irken, kay1k~1 bolti.kleri de padi~ah Ve ailesine mahsus kay1klarda klirek ~ekerlerdP9• Nitekim, Fatih
Kanunname-si'ndeki yerini, bu gorevleriyle alan bostanc1lar hakkmda: «Bahgeye bir bostanc1b~1 konulmu~tur. Kay1ga girildikde bostancllar klirek geldip, ol dlimen duta» denilerek30 bu hususa i~aret olunmu§tur. Bos-tancllar icabmda sefere de giderlerdP1
•
istanbul'un 6nemli bir k1smi ile Bogazigi'nin iki yakas1 ve Ha-lig sahillerinin inzibatmdan sorumlu oldugunu belirttigimiz bostan-ciba~mm izni olmadan bu sahillere yah yap1lamazd132• Padi~aha ya-kmllgmdan dolaYI bostanc1ha~1dan vezirler bile ~eikinirdi. Saray'-da padi~ahdan ba§ka sakal b1rakma imtiyazma sahib tek ki~i bos-tanciba~Iydi33. Bostanc1ba§Ilar hep ocaktan yeti~ir ve tayin edilirdi. DI§J hizmetlere, yukar1da beUrtildigi gibi kapiCiba~Illktan beyler-beyilige kadar bir riitbeyle g1karlard1. Veziria21am olan bostanc1ba-~1lar da vardi34• KaplClb~Ihkla ~1kanlanlar genel olarak mazul
bos-tanciba~Ilardi35.
Bostanc1ba§Ilarm bir de hapishanesi olup, baz1 suQlulan orada tutarlar ve cezalandlrlrlardl. idam cezasma garpbnlm1~ devlet
bii-28 Uzunl;ar§Ill, Kapukulu OcaklaN, I. Ankara 1944, s. 143.
29 Bu hususta daha geni§ bilgi il;in bk. Michel Bavdier, Histoire Generalle du Serrail et de la Oour du Gz·and Sei.gneur Ernpereur des Turcs, Paris 1631,
s. 105-107.
30 A. Ozcan, aym makale, gost. yer.
31 II. Mustafa'nm ikinci seferi (1696) !\;Ill istanbul ve Edirne bostanc1 ocaklarmdan 1500 nefer istenmi~;~ti (Uzun\;ar§Ih, Osmanl~ Tarihi, III/1. KISim, Ankara 1973, s. 561); keza 1739'da Ruslara kar~;~t 3000 bostancmm sevki hak-kmda bk. Subhi, Tarih, istanbul 1198, s. 127.
32 D'Ohsson, aym eser, gost. yer.
33 Jean Thevenot, Travels into the Levant, London 1687, s. 25. Ttirk\;eleri il;in bk. 1655-1656'da jstanbul ve Turkiye (Jean da Thevenot'dan k1smen l;eviren
Re§at Ekrem Kogu), !stanbul 1939, s. 15; 1655-1656'da Turkiye (aym eserin Tiir-kiye'yi ilgilendiren k1smmm Nuray Y1ldiz c;;evirisi), :istanbul 1978, s. 70.
34 Rycaut, ayn~ eser, s. 41.
35 BOAD, HH, nr. 16246. 1199 y11I ba§larmda hizmetlerinde kusuru
go-riilen Bostanciba§I Elhac Htiseyin Aga'nm azl ile kapiciba§I yaplld1gt hakkmda bk. Vastf Ta1·ihi, (M. ilgtirel ne~;~ri), s, 205-206.
rm yeni~eri slivarisi olarak lpi Sarayr'mn deniz tarafm-k:leri de padi§ah ve ailesine ~itekim, Fatih Kanunname-ancrlar hakkmda: «Bahgeye ~irildikde bostancrlar klirek msa i§aret olunmu§tur. Bos-~azigi'nin iki yakasr ve Ha-ugunu b~lirttigimiz bostan-yapJlamazdr32. Padi§aha ya-lrler bile ~e!kinirdi. Saray'-:iyazma sahib tek ki§i bos-an yeti§ir ve tayin edilirdi. bi kaprcrba§rliktan beyler-reziria~am olan bostancrba-lar genel olarak mazul
bos-l olup, bazr SUQlulan orada ana !;arptirrlmr§ devlet bli-:tra 1944, s. 143.
chel Bavdier, Histoire Generalle
qLpereur des Turcs, Paris 1631,
n istanbul ve Edirne bostancr , Osmanh Ta·rihi, III/1. Krsrm,
'§I 3000 bostancmm sevki
hak-London 1687, s. 25. Ttirkc;eleri Ia Thevenot'dan krsmen c;eviren i6'da Turkiye (aym eserin Tiir-.), istanbul 1978, s. 70. mda hizmetlerinde kusuru go-! kaprcrba§r yaplldrgr hakkmda
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCACa 353
yiiklerinin oldtirtilmesi i§i de kapiCiba§Ilarla bostancrba§Ilarm Uhde-sindeydF6. Vazifesini ihmal ettigi gorli1en bostancrba§rlardan azar-lananrar, hatta dayak yiy;en1er bile olmu§tur37.
Ugyliz ki§i olan bostancr hasekilerinden altmr§l padi§aha mu-hafrzlik ederdP8
• Ba§has1eki, bostancrba§mm yardi!mcrs;r ve onun
ye-rine namzed ki§iydi. Bostancl.lar odaba§rsr, htikumet nezdinde bos-tancrba§mm temsilcisi olup veziriazam saraymda bulunurdu39
• istanbul'un fethinden once devlet merkezi olan, XVII. ytizyrl ortalarmdan itibaren de bir siire padi§ahlarm ikametgahr olarak im-paratorlugun ikinci ba§§ehri sayrlan Edirne'de dahi bir bostanci ocagr vardr. Bu ocak her ttirlii i§de tamamen mtistakil olup, !stan-bul'dakine bagh degildi. Sayrca istanbul Bostancr ocagmdan az olan Edirne Bostancrba§rhgr on boliik kadardr40. Edirne bostancrlarr, ora-daki bag ve bah~elere bakarlar, §ehrin asayi§ini temin ederlerdi41•
Kaprya grkmalarr istanbul ocagmdaki gibi olurdu42.
Saray'm, dolayrsiyle padi§ahm hususi hizmetgileri ve koruyucu askerleri43 olan bostancrlar zaman zaman bazr isyan hareketlerine 36 1795 yrlmda tsvec; elc;isi olarak tstanbul'da bulunan D'Ohsson, Saray
dahilindeki infazlarm bostancrba§I, Saray ve istanbul dr§mdakilerin ise kapr-crba§rlar tarafmdan yaprldrgmr bildirmektedir, aynt eser, VII, 15, 19.
37 Kemanke§ Kara Mustafa Pa§a'yr hemen katl etmeyen ve firanna se-beb alan bostancrba§mm, Sultan Ibrahim tarafmdan azarlamp oltimle tell-did edildigi hakkmda bk. Naima, Tarih, IV, istanbul 1281-1283, s. 46. Keza, 1088/1677'de Edirne Sarayr haremini tecdid eden, fakat IV. Mehmed tarafmdan begenilmediginden, Edirne bostancrba§rsmm padi:§ah tarafmdan azarlanmasr ve 1682 yrlmda esirlerin kac;masr dolayrsiyle istanbul bostancrba§rsma 500 degnek vurulmasr hakkmda bk. Defterdar San Mehmed Pa§a, Ziibde-i Vekayiiit (Olay
-larm Ozu), I, Abdiilkadir Ozcan ne§ri, istanbul 1977, s. 131, 193-194. 38 Rycaut, aynt eser, s. 41.
39 Uzunc;ar§rli, Osn~anlt Devletinin Saray Te~kilatt, Ankara 1945, s. 480.
40 Edirne Bostancrlarmm adedi 1577'de 467, 1579'da 404, 1679'da 751, 1746'-da 954, 1757'de ise 663 ki§iydi. Uzunc;aq~rli, Saray Te~kilatt, s. 487; on dan naJklen :;ltikran Karahasan, Bostanct Oca!)t ve Bostanctba§tltk, istanbul Universitesi'Ede-biyat Fakiiltesi mezilniyet tezi, Tarih Seminer Kitapllgr, nr. 699, s. 37-38, istan-bul 1965. D'Ohsson, Edirne bostancr ocagr mevcudunun 500 ki§i oldugunu ya-zarken (s. 288), tnciciyan XVIII. ytizyrl sonunda Edirne bostancrba§rsmm neza-retinde 3100 bostancr bulundugunu belirtir (aynt eser, gost. yer). Anonim Tarih'e gore 1702 yrlmdaki mevcudlan 791 idi (vr. 196a).
41 Uzunc;ar§Ili, aynt eser, s .. 486.
42 Bu ocagm son durumu ayn bir yazrda incelenecektir.
43 II. Osman'm oltimtiyle sonuc;lanan hadisede ba§anh. olamayan bostan-Tarih Dergisi F. : 23
354 ABD"OLKAD1R OZCAN
de kar1§m1§lard1r. Hatta 1703'de ~eyhiilislam Feyzullah Efendi ve ogullarmm katli ve II. Mustafa'nm tahttan indirilmesiyle sonu~la nan Edirne Vak'as1'nda ctilus bah§i§i ylizi.inden serke§lik eden bos-tancilarm pek az1 mtistesna ekseriyeti III. Ahmed tarafmdan degi§-tirilmi§tir44. Buna ragmen Bostanc1 ocag1, i:iteki askeri s1mflara gore, saraya, yani padi§aha daha sad1k ve gtivenilir oldugunu ge-nellikle ispat etmi§ti. Hatta I. Mahmud devrinde kurulan Mtihe n-dishane'ye, hi~bir yeniligi kabul etmeyen yeni~erilerin tepkisinden kurtulmak i~in, i:igrenci olarak saray muhaf1z1 baz1 bostanc1lar alm-mi§45; keza III.. Selim'in ihdas ettigi Nizam-1 Cedid askeri, Saray'a bagh oldugu kabul edilen Bostanc1 ocagma baglanmi§tl""· Ancak, baz1 yolsuzluklara ad1 kari§an bu ocak17 da gerek Nizam-1 Cedid,
gerekse A1emdar Mustafa Pa,§a'mn Segban-1 Cedid'i kurma faali-yetlerinde umumiyetle pek mtisbet bir tutum i~inde olmami§"18
, hatta A vadan bostanc1larmm·10 ba§I Deli Mustafa, bu Padi§ahm hazin
so-Cilar, Sultan !brahim'in hal'inde de ulemaya tarafdar olmu§lardi (Uzungar§lll, Osmanlt Tarihi, III/1, Ankara 1973, s. 236). IV. Mehmed clevri asilerinden Gtir -cti Abdtinnebi'ye :kar§l Usktidar'a ge~irilmi§ler (Naima, Tarih, istanbul 1281-1283,
s. 419), aym padi§ahm azli hadisesinde ise Saray1 muhafaza etmi§lerdi (Uzun
-gar§lli, aynt eser, s. 507) .
44 Bu s1rada, Bostanc1 ocagmdan gelme devrin silahdan Fmd1klili
Meh-med Aga'nm §efaatiyle ancak baz1 ihtiyar ve masun1 olduklan anla§1lan bos
-tancllar kurtulabilm.i§, i:iteki efrad tamamen degi§tirilmi§tir. (Bu hususta daha geni;J bilgi igin bk. Silahdar Fmd1khh Mehmed Aga, Nusretname, sadele§tiren :
!smet Parmaks1zoglu, istanbul 196·6, II/1, 198-201; A. Ozcan, Dej.terdar San 11/lehmed,Pa§a, Ziibde-i Vekayiat, Tahlil ve 11/letin, bas!lmaml§ doktora tezi, !st. Edebiyat Faktiltesi Tarih Seminer Kitaphg1 nr. 3276, s. 1041-1043.
45 Stanford Shaw, Osmanh tmparatorltt_iju ve Modern Tiirkiye (Mehmet
Harmanc1 terctimesi), istanbul 1982, I, 328.
46 Tayyib Gi:ikbilgin, «Nizam-1 Cedid», iA, istanbul 197, XI, 312.
47 Kag1thane'de bogularak i:ildtirtilen biri i~in para ald1g1 gerek~esiyle
baz1 ulemanm bostanc1ba§1 hakkmdaki §ikayetleri i~in bk. HH, 15638.
48 !.H. Uzun~ar§lli, Kap·ukttht Ocaklan, II, Ankara 1944, s. 267.
49 Avadan bostanc1lan,. ocagm uzun boylu, dtizgtin, temiz ve kavra
yl§li-·lan arasmdan segilmi§ oniki ki§i olup, alb§ar ki§ilik ni:ibetlerle, padi§ahm bir ta
-rafa gidi§inde refakatinde bulunurlardL Bunlarm tigti ba§guhadarm emriyle at
tak1mlanm, diger ti~ti de ttifekgiba§Jdan ald1klan barut, kur§Un vs. edevah ta -§lrlardl (Tayyarzade Ahmed Ata, Tar·ih, istanbul 1291, I, 300); Mehmet Zeki
)ZCAN
hillislam Feyzullah Efendi ve :thttan indirilmesiyle sonu~la
yi.izlinden serke§lik eden bos-III. Ahmed tarafmdan degi§-ocagi, oteki askeri simflara 1k ve gi.ivenilir oldugunu ge-u.d devrinde kurulan Mi.ihen-yen Mi.ihen-yenigerilerin tepkisinden mhaf1z1 baz1 bostanc1lar alm-nzam-I Cedid askeri, Saray'a cagma baglanmi§b46
• Ancak, .k4
' da gerek Nizam-1 Cedid
'
egban-1 Cedid'i kurma faali-tutum iginde olmami§48, hatta
>tafa, bu Padi§ahm hazin
so-tarafdar olmu§lardi (Uzungar§III,
V. Mehmed clevri ii.silerinden G i.ir-(Naima, Tarih, istanbul 1281-1283,
~ray1 muhafaza etmi§lerdi
(Uzun-! devrin silahdan Fmdikl!II Meh-! masum olduklan anla§Ilan bo
s-legi§l;irilmi§tir. (Bu hususta daha
l Aga, Nusretname, sadele§tiren :
18-201; A. Ozcan, Defterdar San
~tin, basilmami:J doktora tezi, ist. r. 3276, s. 1041-1043.
gu ve IVIodern Turkiye (Mehmet
l, istanbul 197, XI, 312.
ri igin para aldigi gerekgesiyle
eri igin bk. HH, 15638. I, Ankara 1944, s. 267.
'lu, di.izgi.in, temiz ve ka
vrayi§li-i§ilik nobetlerle, pii.di§ahm bir ta-rm i.igi.i ba§guhadarm emriyle at an barut, kur§Un vs. edevab
ta-tbul 1291, I, 300); Mehmet Zeki
Siizliigii, I, !stanbql 1971, s. 112).
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCAGI 355
nundaki dahli mi.inasebetiyle II. Mahmud'un emri i.izerine katl edil-mi§tir50.
ilgalan arefesinde bostanc1lar arasma, yenigerilerde oldugu gibi hammal ve kay1k~1lardan baz1 uygunsuz kimseler karl§illl§, hat-ta devrin boshat-tanc1ba§lSl Memi§ Aga, «Bu ti.irli.i yolsuzluklara alet olmamak» i~in, ocakh ile geginemedigi gerekgesiyle azl edilmW\ ye-rine yeni~eri tarafdan Odaba§I Habib'in5~ telkiniyle Silivrili Osman
Aga getirilmi§tir53
•
Yenigeri ocagmm ilgasm1 mi.iteakib kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediyye'nin, her ti.irli.i inzibat ve asayi§in teminine memur olup, bu i§leri de i.izerine almasiyle, daha once yatsi namaz1 i~in bile sokaga gikamayan halk, bu sayede gece sokaga gikabilme imkanma sahib olmu§ ve ibadetlerini mahallesindeki mabedlerde rahatga eda edebilmi§tir54•
ASAKiR-i MANSURE-i MUHAMMEDiYYE'NiN TEBKiLiNDEN SONRA BOSTANCILARIN DURUMU
Yeni kurulan Asakir-i Mansure-i Muhammediyye, daha oncele-ri bostanciba§Ilarm uhdesindeki mmbkalarm gozetimini de i.istlen-mekle, vazifesi hemen sadece bag ve bahge i§lerine inhisar eden Bos-tanci ocagmm varhgma gerek duyulmami§, zaten bazl uygunsuzluk-lara adlar1 karr§an"5 ve aslmda yenigerilerin men§eini te§kil eden
50 Ata, aym eser, gost. yer; aynca bostanc1ba§mm tohmeti ve gerekli
ce-zaya garptlnlmasi hakkmda bk. HH. 35223.
51 Hafiz H1z1r ilyas, Vekayi-i Letaif-i Enderun, istanbul 1276, s. 238-239.
52 H1zu· Ilyas, aynt eser, s. 377.
53 Keza, s. 239.
54 Mehmed Es'ad, Tarih, istanbul 'Oniversitesi Ktittiphil.nesi, TY. 6005, IV, 165a-b.
55 Mesela, muhtemelen 1242 tarihli bir takrirde : Yedikule'den Saray'a et ta:;_pyan 80-100 kadar bostanc1 eskilerinin uygunsuz ve edebsiz adamlar ol-dulclan belirtilerek, bunlarm bir sene yenigeri bir sene de sipah ocagmca bo-li.ikba§Ihlda g1rag olageldikleri, halbuki bu iki ocak da lii.gv edilmekle.
mez-kilr bostanc1lann i§leyecek yollan kalmay1p hizmetlerinin sadece Saray'm ve
baz1 tayinat sii.hiblerinin taymlanm ta§Imaya inhisar ettigine i§aret
edilmekte-dir. Saray'm taymlanm ta§Imalr ise kasabba§Ilann uhdesinde olup, bu i:§i de kasabba§rmn : «ben kendi adamlanmla ta§Ittinrun, diger ta§lyanlar igin dahi
356 ABbtJLKAD!R LlZCAN
Acemi ocagmdan -ki k1sa siire once lagv ~dilmi§ti- gelme olan Bos-tanCI ocag1 da digerleri gibi 1242 Muharreminde (Agustos 1826) or-tadan kald1nlm1§br56, Ancak, hemen belirtmeliyiz ki, bostanc1larm ilga keyfiyeti otek:ilerden biraz farkh olarak, yani yap1lan baz1 1Sla-hatlarla ocaga yon vermek §eklinde olmu§tur.
Ocagm bu §ekilde lagvmdan sonra, eski baz1 Saray hizmetleri-ni gormek igin «Mabeyn, bostanc1lan» ad1yle bir giiruh tertlb
edil-mi§tir57.
Yukar1da gok k1sa olarak Saray te§kilatl igerisindeki yerlerin-den ve baz1 vazifelerinyerlerin-den bahsedilen Bostanc1 ocag1, Mansure
aske-rinin te§kilini miiteakib, bu yeni askeri nizama uygun olarak, daha yararh hale konulmak iizere 27 Muharrem 1242 (31 Agustos 1826) tarihinde ~1kartllan bir k:anunname ile yeni bir §ekle sokulmu§tur.
Bu nizamnameyle ocagm eski usul ve kaide1eri mere kethudahk, us-tahk, boliikba§1hk gibi riitbeler kaldmlm1§, bu mevkilerde bulunan-larm i§e yaramayacak olanlan miinasib iicretlerle tekaiid
edilmi§-ler58, i§e yarayabilecekler de yeni usUle gore aym hizmetlerde b1ra-k1lm1§lard1r. Mesela, Saray-1 hutriayun kap1larmda usta, boliikba§1 ve ba§eski bulunanlar bundan boyle k a p 1 c 1 11 k; kasr-1 humayun cicaklarmdakiler · b e k g i I i k; hasbahge ocaklarmdakiler de keza
bekgilik ve eskiden oldugu gibi seyr igin gelenlere lmhvecilik
ede-Ayasofya'da hususi bi:J: yer yaptlnp, he_rkesin taymlanm oradan veririm,bu §e
-kilde bunlarm asia HizO.mlan yoktur. Bu §ahislarm yine yerlerinde istihdaml
caiz olmay1p, bunlarm da temizlenmesi gereklidir» §eklindeki itadesi ve II.
Mah-mud'un hattl humayunuyla geregi yapilmi§tir, BOAD, HH, 17338.
56 !Igalarmdan bir siire once, §i§man ve ihtiyar biri alan Bostanciba§l Ibrahim Aga, boyle giinlerde i§e yaramayacag1 gerekc;esiyle gorevinden almmi§,
«boyle eyyam-1 piir-evhamda» daha hareketli birinin bu i§e tayini miinasib
goriilerek, teamiile aykm da olsa 14 Zilkade 1241 (20 Haziran 1826) tarihinde
bostanc1lar hasekisinin yerine daha dirayetli ve elveri§li bir zat alan Tatar Osman Aga bostanc1ba§Illga getiri1mi§tir (Mehmed Es'ad, tJss-i Zafer, istanbul
1293, s. 130; Vekayi-i Letaif-i Enderfi.n, s. 375).
57 Ata, Tadh, I, 300. Bunda.n a§ag1da bahs edilecektir. Bk. s. 359. 58 Mesela, miilga bostanc1 miitekaidlerinden ta§rada bulunup da
istan-bul'a don en 22 ki§inin 124 7 rebiiilah1n · ba§mdan 1250 yll1 rebiiilevveli son una
kadar 48 ayllk iicretlerinin toplam1 11407 kuru§ tutmu§ ve bu tarihten itib
a-ren her birine 712!§er kuru§ verilmesi uygun goriilmii§tiir (K. Kepeci tasnifi, nr.
IZCAN
gv edilmi§ti- gelme alan Bos-lrreminde (Agustos 1826) ar-Jelirtmeliyiz ki, bastanc1larm ~iarak, yani yap1lan baz1
Isla-mu§tur~
., eski baz1 Saray hizmetleri-adiyle bir gliruh tertib edil-3§kilati i<:;erisindeki yerlerin-ostanci ocag1, Mansure aske-. nizama aske-.uygun alarak, daha
:em 1242 (31 Agustos 1826) Yeni bir §ekle sokulmu§tur. lide1eri iizere kethudahk
us-. '
mi§, bu mevkilerde bulunan-b iicretlerle tekaiid edilmi§-gore aym hizmetlerde bira-kapilarmda usta b0llikbas1
'
-p 1 c 111 k; kasr-1 humayun <:;e ocaklarmdakiler de keza in geleniere kahvecilik
ede-:aymlanm oradan veririm,bu §e
-slarm yine yerlerinde istihdam1
ir» §eklindeki ifadesi ve II.
Mah-BOAD, HH, 17338.
~ ihtiyar biri olan Bostancrba§I
gerek~esiyle gorevinden almmr§, birinin bu i§e tayini rntinasib 141 (20 Hazir1m 1826) tarihinde
re elveri§li bir za:t olan Tatar
ned Es'ad, Uss-i Zafer, Istanbul
ts edilecektir. Bk. s. 359.
len ta§rada bulunup da
:tstan-rr 1250 yrh rebitilevveli sonuna
§ tutmu§ ve bu tarihten itiba
-iilmti§tiir (K. Kepeci tasnifi, nr.
MU'ALLEM BOSTAN!YAN-I HASSA OCAGI 357
cekier; uhdelerindeki bahc;e, ~ay1r, dalyan ve naikidieri kayd-1 hayat-la ge~imlerine sarfed!eoeklerdi. Ancak Dolap ve }J,Lezbeleke§an gibi, hususi hizmeti alanla.r d1§md~ki ocakia.r tamamen lagv edilecekti.
Hasbahc;elerde kalacak usta ve boliikba§Ilar bundan boyle
bu-lunduklari mahallin zabt u rabtma kari§mayacaklardi. i~Ierinden
ocak kethudas1, boli.ikba§I gibilerden ya§h olup da emeklilige uygun goriilenler y.eterli tekaiidiyy<elerle ~1rag edileceklerdi.
Daha once yenic;eri acag1 mevacibi icmaline sokularak Bostani-yan-1 Hassa ocagma verilen ulUfeden emek ve hizmet kar§1hg1 c;I-rakhk alarak tevcih edilmi§ · yevmiyeleT, bundan boyle, padi§al).m emriyle bir ha§ka yerden ve.omi.ir boyu tahsis edilecekW9•
E§kinci ad1yle kay1th boli.iklere verilen ve \II:;?anda baz1 kimse-lerin elkimse-lerinde bulunan esamekimse-lerin°0 hepsi kaldlrilacakti. Bahkhane _gelirlerinden ve ac;1ktan verilmi§ alan ~1rakhk yevmiyeleri iyi bir §ekle sakulaca~ti. Asakir-i Mansure nizammm tamamlayicisi almak i.izere yaz1lan <:;acuklar i<:;in Acemi acag1 ki:;?lasmm Talimhane olarak
kullamlmas1 gibi, Sogukge§me ocag1 da Hassa bostanc1lan ocagmda
halen mevcud ~ocuklara tahsis edilecek ve gerekli nizanmamesi, et-rafhca gorii§iildi.ikten sonra ayr10a kaleme almacakb61
•
Bostanc1 acagmm eski gelir, gider ve sairesi etrafhca hilindik-ten sonra, geregi gorll§iilecek ve bir nizama baglanacakti.
Ad1 gegen acaklarda usta, boli.ikba§I, ba§eski ve oteki zabitler-den ba§ka halen bulunan nefer vs. zabitler-den yeni tertibe elveri§li alanlar sec;ilerek yaz1lacak, i§e yaramayanlar kayikQihk ve bahkg1hk gibi, diledikleri i§lerle nie§gul alabileceklerdi62
•
59 BOAD, HH. nr. 24040.
60 Arap~a «esami»den bozma alan bu tabir, devletten maa§ yani ulufe
alanlarm kaydr manasmda kullamhrdr. Daha geni§ bilgi i~in bk. Pakalm,
Ta-rih Deyimleri .. , I, 546-547. . . . . .
61 Bunun te§kilatmdan iletide qahs edilecektir. ·Bk. s. 377-379.
62 BOAD, lfH. 24040; !st. ll'niv. Kanunname-i Asakir-i Mansure-i
llfuham-mediyye (KAMM), TY. 5824, vr. ·63a-65a; Ahmed Cevad, Tarih-i AskerH Os-mani, s. 70 vd. Aym Jtanunname BOAD, Maliyeden Miidevver (MAD)- defter-ler tasnifi nr. 8368, s. 21-25'de ve I.numarah.Kanunname-i Askeri Defteri, s. 91-101 de dahi mevcuddur.
ABDDLKAD±R bZCAN
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCAGININ TE~KiLiNDEN
SONRA tSTANBUL'DAKi HASBAHQE OCAKLARININ DURUMU
Hassa Bostanc1lan Ocagmm te§kilatma gef;meden once, k1sa da olsa istanbul'daJki «hadaik-I hassa»nm durumundan bahsetmek ye-rinde olacaktlr. Bostancllarm i§e yarayanlarmdan talimli bir askeri · birlik te§kili yolunda atllan ad1m ve i§e yaramayanlarm da tekatide
sevkinden sonra Saray dahili ve haricindeki hasbah<:;e ocakla.nnm du-rumu, yani te§kilatlan, BostanCiba§I Hayri Aga"3 ve Hassa Bostan-cilari Nazm Mehmed Hasib Efendi'nin mli§tereken verdikleri takri-rin 23 Cemaziyelah1r 1242 (11 Ocak 1827) tarihinde kanunla§ma -siyle yeni bir §ekle sokulmu§, yani bir k1sm1 lagv edilerek bir k1sm1 da ba§ka vazifelerle ibka edilmi§tir. Nizamname htiviyetindeki bu
tak:rire64 gave: Ye§iHk<:;i65 denilen bostanc1 neferliginden ytikselip
Bostanc1lar kethudasi olan kimse Saray dahili ve haricindeki has -bah<;elerde hizmetini tamamlayarak kasr-1 humayf:m bekgileri, ba§-eski, boltikba§l ve ustalarm, ya§hhklarmdan dolay1 topluca ihra<;lan reva goriilmemi§; bunlard:an bazllarmm, bulunduklan vazifelerde, fakat ba§ka bir §ekilde istihdamlari uygu.11 bulunmu§tur. Ancak, daha once zikr edildigi tizere Dolap ve Mezbeleke§an ocaklan gibi hu-susi hizmetleri olanlar dl§mdakiler tamamen lagv edilmi§lerdir"6• Diger i§e yaramayan ve ya§h olup da emeklilige hak kazananlarm ise muayyen ticretlerle taltif edilmeleri yoluna gidilmi§tir ki bu hu-sus zaten Mu'allerri Bostaniyan-1 Hassa kanunnamesinde de mevcud
-du.
0 s1rada yedi sag, yedi sol, yedi gavu§ ve onalti boltikba§Idan ibaret olmak tizere otuzyedi ye§illik<;i vard1. Nizamnameye gore, yedi
63 !.H. Uzun<:;ar§Ill, Saray Tel}kiliitt, s. 482.
64 Kanunname-i Askeri Defterleri (KAD), I, 104-109; TY. 83a-88a. Bu tak-rir Uzun<:;ar§Ill tarafmdan k1smen ozetlenmi§tir. aym eser, s. 483-484).
65 Ye§illik<:;i tabiri ile, Bostanc1 ocag!hm, saray bah<:;elerinde <:;all§an ve yeti§tirdikleri sebze ve meyveleri Sebzehane'de kabztmallara satan efrad1 kas-tedilirdi. Daha g;eni!J bilgi i<:;in bk. Midha:t Sertoglu, Resimli Osmanh Tarihi An-s·iklopedisi, !stanbul 1958, s. 346.
66 HH, 23956. A§agrda gortilecegi iizere bu iki ocak ibka edilenler arasm -dadtr.
ZCAN
OCAGININ TE~KiLINDEN :AHQE OCAKLARININ
l.tma geQmeden onee, kisa da
rdurumundan bahsetmek ye-anlarmdan talimli bir asker! ' yaramayanlarm da tekatide leki hasbah~e ocaklannm du-qri Aga"3 ve Hassa Bostan-mti~tereken verdikleri takri-827) tarihinde kanunla§ma-asmi lagv edilerek bir kis1m izamname htiviyetindeki bu anci neferliginde:n ylikselip
r dahili ve haricindeki
has-:r-I humayU.n bek~ileri, ba§-.dan dolayi topluca ihra~lan 1, bulunduklan v:azifelerde
,
ygun bulunmu§tur. Ancak, ,zbeleke~an oca.klan gibi hu-namen lagv edilmi§lerdir66• meklilige hak kazananlarmroluna gidilmi~tir ki bu hu-:anunnamesinde de mevcud-vu~ ve onalti b01tikba§1dan
d1. Nizamnameye gore, yedi
I, 104-109; TY. 83a-88a. Bu
tak-aym eser, s. 483-484).
saray bahc;elerinde c;alr§an ve kabzrmallara satan efrad1 kas-1u, Resimli Osmanl1. Tarih·i An-iki ocak ibka edilenler
arasm-MtJ'ALLEM BOSTANIYAN-l: HA.SSA OCAG! 359
sag ye§ilcilerinden kethudaliga ytikselenler sandalci, Enderfm
ocak-larmm zabiti olacaklar ve padi§ahm bir yere gidi§inde Harem'e aid
k1rlangi~67 denilen kay1klarda reislik yapacaklardi. Yedi ~aVU§,.
ote-ki kirlang1~larm, onalb boltikba§1 ise yedek kayiklarm reisligi He «halvet-i humayfm»68 Sirasmdaki hizmetlerle sair hizmetleri ifa ede-ceklerdi.
Bundan boyle «Bostancilar kethudasi» 1atz1 kaldm1arak, bun-lara B a§ r e i s, yedi ~avu§a K 1 r 1 an g I~ r e is 1 e r i, ona1tl
boliikba§1ya y e d e k r e i s 1 e r i denilecek ve bun1ar eski
hizmet-1erinde b1rakilacaiklardi. Yani ha§reis, -eski hostancilar kethudasi gibi
Sebzehane katibligi, mi.itevellilik yapacak ve bir zeametle ~1rag olun-ca, usultine gore eskileri ba§reis olacakti. y edek reislerden ba§reis-lik yolunu se~enler kirlanp~ reisi olacak, istemeyenler ise di.i§en
mahlullerden Qirag edileceklerdi.
Yedek takimlarmdan birisi caizesiz olarak kirlangi~ reisi
ola-caktl. Ondort ye§ilciden aslmda sag ye§ilcilerin kt!thuda olarak; sol ye§ilcilerin ise senede birka~ ytiz ak~e yevmiye ile ~1rag edilmeleri eski nizamlari geregi iken, sol ye§ilcilerin bundan boyle varhklarma
gerek duyulmad1gmdan, bu ondort ye§ilciler, H a s s a b o s t an -c 1 1 a r I emeklilerine mahsus yevmiyenin dli§en mahluli.inden ve ilga olunan tulumbacllarm artml§ yevmiyelerinden, omi.ir boyu verilmek iizere, bu i.icretin sergi fazlasmdan, otuzar kuru§ ayhkla ~Irag
edile-ceklerdi"9.
Topkapi ocagmm i.i~ ustas1 ile halife, ba~eski ve oteki neferle-rinden onikisi M a b e y n - i h u m a y u n b o s t a n c 1 l a r 1
ola-rak; kirkbe§i, sultanlarla harem agalarmm hizmetlerindie olmak; altml§I ise yedek kay1kla.rmda istihdam edilmek i.izere, cem'an ytiz-yirmi bostanCl ibka edi1eookti. Usta1ar eskiden oldugu gibi Qirag
edildiginde, halife usta, ba§eski halife ve neferlerden biri de ba§eski olacaktl. Altmi§ yedek bostanci, kaytkQI ocagmm ve yedek kayik-larmm hizmetlerini gordi.ikten sonra bo§ zamanlarmda kendi
i§le-riyle me§gul o1abileceklerdi.
67 Klrlang1c;, karamiirsel denilen c;ektirmelerin en ktic;tigiiniin ad1 olup, kiirekleri iki veya tic; ki§i tarafmdan c;ekilirdi. (Pakalm, aym eser, II, s. 270).
68 Bu hususta geni§ bilgi ic;in bk. <;agatay Uluc;ay, Harem II, Ankara 1971, s. 148-1<19, 159.
A:BDt.tLK:ADiR 6ZCAN
Kay1khane. ocagmda usta, halife, ba§eski ve dordi.incli olanlar,
bu ocagm zabiti; Tebdil-i humayfm hamlac1lari70 da mlitevellisi
ola-rak kalacaklar; oteki neferle.r ise hizmetlerinin onemsizligi
yi.izlin-den tamamen serbest birakilacaklardL Ashnda toptan bir zab1ta
al-tmda olinay1p, a§ag1da bahsedilecek mlilga ocaklar neferatmui
mli-teferrikalarmdan tertiblenen sandal, piyade-i humayfm, aga
sandal-lari, mabeyn-i humayfm agalarl kay1k~1lan Ve yedek tak1mlarmm
hagh o1duklan ocaklar tamamen lagv ed:Heceginden, bunlar topluca
ayn bir ocak halinde mezkur Kay1khane ocagrna nakledileceklerdi.
Bu durumda 43 sandal ve piyade-i humayun neferi, 28 mabeyn-i
lm-mayfln agalar1 kayikQilan, 240 diger sandallar neferati ve 15071
ye-dek tak1mlar1 -ki toplam 461 nefer72
- yeniden yaz1lacak, bunlarm
ustalar1 dli§en mahlullerden ·Qirag oldugundan, halifesi usta,
ba§-eskisi hallfe ve · dordi.inclisli de ba§eski olacakt1.
Sandal ve piyade-i humayfm neferlerinin yollar1 ve ~1rakhklan
farkh oldugu gibi, aga sandallan neferatmm ~1rakhklan da
hamla-Cilarmkinden ba§ka olacak, yalmz aralarmda o yola ragbet etmeyip
·bo§ alan dordlinclillige talib ~1karsa, bazan onlardan, bazan da
ye-dek kay1kg1larmm eskilerinden biri dordlincli olacaktl.
Tebdil-i humayfm hamlacisl olanlar, eskiden: oldugu gibi, Ocak
miibevelliligi yapacakl•ard1. Oteki neferler ise menmT o1dulk1an
san-dalcihk hizmetlerini yliklenecekler, bo§ gli!n1erinde ise kendi i§ ve
kazan~lariyle me§gul o1abi1ecek1erdi.
Yah ko§kli, Sepetgiler ko§kli, Ku§hane, inciliko§k, Aga bahgesi ve Bamyacllar ocaklarmm hususi hizmetleri bekQilikten; Ku§hane
ocagmm, Sakwe ko§kii bekgiligi He geyik, ka:mca, deve ku§lar1 ve
oteki hayvanlara bakmaktan ibaret kaimakla, bundan boyle 0 c a k
lafz1 ve n e f e r1 e r i tel'kedilecek, fakat usta ve halifesine B e k -~ i -i e v v e l y;e be k .g i -i S' a n i deni1ecek ve bun1ar gorevle
-rinde biraJkilacaklardL Birinci bek(}i g1rag olunca, yerine ikincHeri,
yedek tak1mlanndan biri de 'Caizesiz olarak san}, yani ikinci olacaktl.
70 Pakalm, aym eser, III, s. 429'da tebdil-i humayun hamlac1lan, k1yafet
degi§tirerek gezen padi§ahm bindigi kay1gm kiirekgileri olarak izah edilm
ekte-dir.
71 Uzungar§lh, Keza, 484.
)ZCAN
ba§eski ve dordlincli olanlar mlac1Ian7(' da mliteveU!si
ola~
metlerinin onemsizligiylizUn-Aslmda toptan bir zab1ta al-.lilga ocaklar neferatmui mli.-:yade-i humayCm, aga sandal-:g1lan ve yedek tak1mlarmm edileoeginden, bunlar topluca ne ocagma nakledileceklerdi. ayun neferi, 28 mabeyn-i hu-mdallar neferab ve 150n ye-yeniden . yaz1lacak, bunlarm 1gundan, halifesi usta,
ba§-olacakti.
erinin yollan ve ~1rakhklan ltmm g1rakhklar1 da hamla-rmda o yola ragbet etmeyip
\Zan onlardan, bazan da ye-·dtincli olacakb.
, eskiden oldugu gibi, Ocak
T is,e memur o1duik:Iari
san-giin1erinde is'e kendi i§ ve .ne, !nciliko§k, Aga bahgesi ;tleri bekgilikten; Ku§hane lk, ka:mca, de-ve ku§l:ar1 ve takla, bundan boyle 0 c a k t usta ve hallfesine Be k _ ~nUecek ve bun~ar g6rev1e-g olunca, yerine ikincileri
'
k san!, yani ikinci olacakb.
l humayun hamlacilan, kiyafet
·ek\;ileri olarak izah
edilmekte-MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCAGI 361
Sogukge§me ocag·1, o tarihden itibaren Mu'allem Bostaniyan-1 Hassa neferlerinin gocuk ya§ta olanlarma talimhane olarak tahsis edilecek; usta ve hallfeleri, yukanda · bahsedilen bekgiler gibi Alay kasrmm bekgiligi ve kap1c1hk hizmetlerinde kullamlacaklar, keza dli§en mahlullerden ~1rag olarak ibka edileceklerdi.
Dolap ve Mezbeleke§an ocaklar1, hizmetleri devam ettiginden, neferleriyle birlikte ibka edileceklerdi. Gegimlerini kolayla§tlrmak amaciyle, tamamen ort~dan kaLd:1nlan ocaklann g~elirlerinden Mez-beleke§an ocagma, oteki tertib edilenlerle birlikte 1220 kuru§ tah-sisiyle geliri y1lda 1800 kurw~a g1kanlacak, ustalan, dli§en mahlul-lerden g1rag olacakti.
Yukanda bahs edilen ve be k ~ i denilen ustalara, zikr edilen ocaklardan baz1smm eski gelirleri kafi derecede olup, gegimlerini saglayabilirse de, baz1larmm geliri pek az oldugundan Ku§hane ve Bamyac1lar ocaklarmm midden ald1klan yem ve milluhiyye73 akge-leri toplam 3190 kuru§ miride b1rak1lacakb. Sepetgiler ocagmm Rize mukataasmm tigtebir: hissesiyle, Sogukge§me ocagmm gelirlerinden toplam 3250 kuru§, bostanc1 ocagma tahsis edilecek olan mektebe baglanacakb.
Tamamen lagv edilecek ocaklarm 5632,5 kuru§ olan muayyen gelirlerinin iginde Hamidiye vak£1 ile diger vak1flardan tahsis edil-mi§ olan 1400 kuru§ dahi yine bu mektebe tahsis edilecek, kalan 4232,5 kuru§un 500 kuru§u, alman Rize mukataas1 bedeli olarak Se-petgiler'e, 400 kuru§u Ku§hane'ye, 268 kuru§u. incili ko§ke terk ile birinci ve ikinci bekgilere; 1220 kuru§u -yukar1da beii.rtildigi gibi-Mezbeleke§an ocagma; 600'er kuru§u da Yahko§kli ve Sogukge§me'-de ahkonulacak iki bekgiye; 644'5 kuru§u ise mevkuf paralanm i§-letmeye memur k1lmacak T e r eke c i b a§ 1 agaya maa§ tahsis edilecekti 74
•
1243 Rebili.levveli ba§mda (22 Kas1m 1827) Hassa bostanc1 ocaklarmm ustahklar1 «Kasr-1 mtilukane ve emlak-i humaylin bek-giligi» ad1yle ibka olunup, bunlarm eski gelirleri ile mevkuf nakid-lerinin kendilerine b1rak1ld1g1, kanunnamede belirtilmi§ti. Bu
bekgi-73 Ebegumeci nev'inden bir sebze (Tii.rkr;e-jngilizce Redhouse Lii.gati, !s-tanbul 1978, s. 1973).
S62 ABDULKAD±R OZCAN
liklerin yerleri ve muayyen gelirleri yaz1larak, maa§larma gore
du-rumlarmm dlizenlenmesi gerektiginden, mevkuf paralan topla:mp,
nasb edilen terekeciba§l vas1tasiyle «Harlika-i hassa mlifetti§i»
ta-rafmdan gah§tmlacak ve senelik kan bekgilerin dar gelirlilerine
dag1blacakb. Bu bekgilerden olenlerin yerine bir ba~kas1 g1rag
ola-cak, veya o mahallin bekgiligi lagv edilirse, geliri oteki bekgilerin
maa§larma ilave edilecekti.
Bu bekgiliklerin yerlerini gosteren ve Ba§muhasebeye kayd
olu-nan deftere gor·e, kasr-1 humayun bekgilerinden ba§eski, bollikba§1
ve ustalar ya§h kimseler olup tamamen atllmalan peri§aniyetlerine
sebeb olacag·mdan, baz1Iarmm o s1rada bulunduklan hizmetlerde is-tihdamlar1 uygun gorlilecekti. Saray kap1larmdaki usta, bollikba§1
ve ba§eskiler kap1c1hk; kasr-1 humayfm ocaklarmdakiler bekgillk;
keza hasbahge ocaklarmda yalmz usta, bollikba§1 ve ba§eskiler ve
kasr-1 humayiln bekgileri de bulunduklan kas1rlarda bekgilik yapa-caklardl. Bu bekgiler, gorevli olduklan kasn seyr igin gelenlere
kah-vecilik yapacaklard1. Ellerindeki bahge, gay1r, dalyan ve nakid pa
-ralar omlir boyu kendilerine b1rak1lacaktl75•
HASBAH<;E OCAKLARININ ESKi YILLIK GELiRLERi,
YENi ZAMLAR VE OTEKi: TERTiBLERi76
ibka edilecek olanlar
Sepetgiler ocag1 Nakid
Nema
Rize Mukataas1 hissesi
Hamidiyye vakfmdan saliyane
Hac1 Ali Aga vakfmdan zeytinyag1 bahas1
Darbhane-i Amire'den odun .. paras1
75 BOAD, KAD, nr. I, s. 117. 800 kuru§ 120 » 1250 » 100 » 45 » 38 » 1553 »
76 Bu listeler MAD, nr. 8368, s. 107-109 ile !st. Univ. Ktb. KAMll'l, TY.
AN
larak, maa§larma gore du-mevkuf paralar1 toplamp, lika-i hassa mtifetti§i»
ta-bekgi1erin dar gelirlilerine rine bir baf,)kasr grrag
ola-'Se, geliri oteki bek<;;ilerin Ba§muhasebeye kayd
olu-~rinden ba§eski, boltikba§r
.blmalan peri§aniyetlerine
llunduklarr hizmetlerde
is-llarmdaki usta, boltikba§l
ocaklarmdakiler bekgillk ; •oltikba§r ve ba§eskiler ve kasrrlarda bekgilik yapa-:n seyr igin gelenlere kah-'l.yrr, dalyan ve nakid
pa-75 'ILLIK GELiRLERi, ERTiBLERi7'l a,r 800 kuru§ 120 » 1250 » 100 » 45 » 38 » 1553 »
!st. Univ. Ktb. KAll!llli, TY.
MU'ALLEM BOSTANiYAN-! HASSA OCAGI 363
1553 Kuru§ Sogukge§me mektebine tahsis edilen
mukaata hissesi 1250 »
303 ))
!lga edilen ocaklarm gelirlerinden yaprlan zam 505 ))
YekCm 803 » Ku§hane ocagr Nakid 450 » Nema 67 » Laleli vakfmdan 240 » Babraliden 40 »
Hacr Ali Aga vakfmdan 52,5 »
399,5 »
Midden yernbaha zammr 330 »
Miride kalan yembaha 729,5 »
330 »
399•,5 »
Yem parasr ile birlikte yeni yaprlan zam 400 »
Yekfm 799,5 »
inciliko§k
Nakid 1200 Kuru§
Nema 180 »
Hamidiye vakfmdan 100 »
Hacr Ali vakfmdan 52 »
332 »
Yeni zam 268 »
364 ABDULKADiR OZCAN Aga bahges]
Aga Camii vakfmdan Hamidiye vakfmdan Ka1ender haneden Diger vak1flardan B a m y a c 1 1 a r 77 Nakid Nema Enderun'daki bahgelerden Hamidiye vakfmdan
Mlriden mliluhiyye olarak
Yekfm
Miriden tutulacak o1an mliluhiyye akgesi
n ·o 1 a p o c a
g
1 Nakid Nema Hamidiye vakfmdan Def'a saliye Zeytinyag1 bahas1 Yekun Yekun Kuru§ 120 » 100 » 120 » 262,5 » 602,5 » 1560 » 170 » 546 » 100 » 2860 » 3676 » 2860 » 816 » 12150 » 1823 » 300 » 100 » 52,5 » 2275,5 »77 Usta denilen bamyac1larm Saray mutfagma verdikleri bamya kar§l-llgl tstanbul'a gelen bamyamn beher bininden iki§er para almalan usul olmakla, bundan boyle 'bu miri ya ihtisabca veya ba§ka bir yerden kar§llanacaktl (TY. 5824, vr. 89a).
AN gesi kfm lll 1560 120 100 120 Kuru§ » » » 262,5 » 602,5 » 170 546 100 » » » » 2860 » 3676 2860 816 » » » 12150 » 1823 » 300 » 100 » 52,5 » 2275,5 »
~ma verdikleri bamya
kan)l-!r para almalan usul olmakla, r yerden kar§1lanacakt1 (TY.
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCACa
Mezbeleke§an ocag1 Nakid Nema Hamidiye vakfmdan Zeytinyag1 bahas1 Nakid Nakid Nema
Abdullah Pa§a vakfmdan
Hamidiye vakfmdan
Yeni zam78
Yekfm
Yeni yap1lan zam
Yekfm
Halil Hamid Pa§a vakfmdan
1400 yok 210 340 30 580 1220 1800 600 600 14380 1736 250 100 75 2161
Murabahanm idaresi IQm terekeciba§I
agaya verilen 161
2000
Hassa Bostanc1 ocal~l talimhanesine verilen 2000
365 Kuru~ » » » » » » » » » » » » » » » » » 0000 »
78 Bu zam Hassa bostanc1lanyl•a mtitekaidlerine mahsus ulufenin sergi fazlasmdan mevacib ba§ma verilegelen 400-500 kuru§un bundan boyle ve-rilemeyeceginden dolay1 yap1lm1§br (Bk. TY. 5824, 89b).
366 ABDULKADiR OZCAN
Bek«i-i evvel denilen ustaya yeni zam Bek«i-i sani denilen halifeye
Yekun : Nema Evkaf ve miriden 360 240 Kuru§ » » 600 » 4140 )) 7603,5 » 11743,5 » Miride kalacak
Mektebe tahsis edilecek mukataa hissesi ve SogukC<e§me geliri
Zam Yekun
ilga edllecek ocaldarm yilbl{ gelirleri i§lemeciler ocag1
Nakid Nema
Hac1 Ali · vakfmdan
Hamidiyeden ceyb-i humayun olarak Bliylik aga tarafmdan
Def'a Hamidiyeden
8545
Sog·uk«e§me mektebine tahsis Kalan 3190 » 8553,5 3250 5303,5 3588 8891,5 1281 90 300 120 100 1891 610 1281 » » » » » Kuru§ » » » » » » » >>
368 ABDDLKAD!R OZCAN
Kuru§
Evkaf vs. den 1085 »
5632,5 »
Mekteb iQin aynlan 1400 »
4232,5 »
ibka edilen ocaklara zam iQin 3588 »
644,5 :t
Terekeciba§l agaya 644,5 »
000
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I H.ASSA OCAGI Kurulu§u
Yukanda k1saca kurulu§u, te§kilatl, vazifesi ile ilgas1 arefesln-deki gelirlerinden bahsettigimiz Bostanc1 ocagmm ilga keyfiyetinin bir yon verme §eklinde oldugunu soylemi§tik. ~imdi de, bu yeni
oca-gm,
yani Talimli hassa bostanc1larmm te§kilinden ve gorevlerinden bahsedecegiz.Talimli hassa bostanc1lar1 hakkmda Q1kanlan mzamnameye gore, eski bostanc1 zabit ve emekdarlan tekati.de sevk edilerek ik-ramiyeleri verilmi§, daha sonraki Hassa ordusunun ~ekirdegini olu§-turacak olan «Mu'allem Bostaniyan-1 Hassa» adiyle kurulan yeni ocaga, mti.lga bostanCI neferlerinin ozti.rsi.iz ve gti.Qlti.lerinden yaz1la-cak olanlarla talimli bir asker tertibine gidilmi§ ve bunlar yeni bir nizama baglanm1§tlr. Bostanc1lar d1§mda, ba§ta Hasekilerden olmak i.izere, yeni kurulan Hassa bostanc1lar1 ocagma yaz1lmak iQin istan-bul halkmdan da pek gok istekli ~1km1§t1r. ilk etapta yaz1lan asker-ler iQin Bab-1. Seraskeriden bir binba§1 istenmi§, o s1rada Asakir-i Mansf1re yti.zba§1s1 olan Debbag Osman Aga bu gi::ireve tayin edil-mi§tir79.
Kuru§ 1085 » 5632,5 ~~ 1400 » 4232,5 » iQin 3588 » 644,5
,.
644,5 » 000 ~SSA OCAGI.zifesi ile ilgas1
arefesln-~agmm ilga keyfiyetinin
k. ~imdi de, bu yeni oca-:ilinden ve gorevlerinden
Qikanlan nizamnameye
~kalide sevk edilerek
ik-!usunun ~ekirdegini
olu§-;sa» adiyle kurulan yeni ve gliQllilerinden
yazila-lilmh~ ve bunlar yeni bir a§ta Hasekilerden olmak
~ma yaz1lmak i<;in
!stan-ilk etapta yaz1lan asker-mmi§, o s1rada Asakir-i
~a bu gi:ireve tayin
edil-in, istanbul 1276, •s. 381.
MU'ALLEM BOSTANiYAN-I HASSA OCAGI 369
27 Muharrem 1242 (31 Agustos 1826) tarihli kanunnameye gi:i·re
zabitleri VS. ile birlikte 1527 ki§)iden ibaret Olan bir tertib80 bir
bin-ba§l idaresine verilmi§8\ hepsinin iistiinde ise bostanc1ba§1 aga en
bliyiik zabit addedilmi§)tir. 1245 senesinde «bostanciba§l» tabiri
kal-dirilmi§, o s1rada bu mevkide bulunan Tatar Osman Aga'ya mir-i
miranhk riitbesiyle «Muhaf1z' pa§a» denilmeye ba§lanm1§tlr82
• Bu
Asakir-i Hassa muhaf1zhg1 da bir sene sonra Topguba§Ihk ile
bir-likte, padi§ahm emriyle, rical ve agavat defterinden <;1kartlhp
vii-zera ve mir-i miran tevcihat defterine kaydedilmi§tir83
• Talimli
has-sa bostanc1larmm iizerine ayriCa, riitbesi Humbarahane nezareti ile
Matbah-1 Amire eminligi arasmda olan bir naz1r verilmi§tir84
•
Bundan boyle bostanc1lar, Saray-1 humayunda kendilerine
tah-sis olunacak k1§lalarda oturup talimle me§gul olacaklard185• Aynca,
eskiden oldugu gibi, kendilerine mahsus kap1lar ile, Bab-1 Humayfm
ve Babiissaade denilen kap1larda tiifekleriyle bekleyecekler,
Dol-mabahQe'den Ortaki:iy'e kadar olan yerleri muhafaza edeceklerdi""·
80 Mahmud ~evket Pa§a tarafmdan Osmanh Te§ki.lat ve K~yafet-i
Aslceri-ye'de sehven «alay»a gevrildigi belirtilen (ist. Univ. Ktb. TY. 9392, s. 7 ve bu
eserin Nurettin Ttirsan - Semiha Ttirsan tarafmdan yap1lm1§ sadele§tirilmi§
ne§ri, Ankara 1983, s. 79) «tertib» tabiri 1243 tarihli kanunname zeylinde
«ta-bur»a gevrilmi§ ve gtintimtize kadar varhgm1 muhafaza etmi§tir. Bk. Ahmed
Cevad, Tarih-i Aske1·i-i Osmani, TY. 4178, s. 96-97. ve Mtibahat S. Ktittikoglu, «Asaldr-i Mansiire K1yafeti ve Malzemesinin Temini Meselesi», Dofjumunun
100. Ytltnda Atatih·k'e Armagan, istanbul 1981, s. 521.
81 Ahmed Ltitfi, Tarih, I, 201.
82 Mehmed Es'ad, tJss-i Zafer, s. 254; Vekayi-i Letaif-i Endenm, s. 464.
83 HH. 23607. 0 s1rada Asakir-i Hassa muhaf1zhgmda Osman Pa§a,
Topguba§lllkta ise Numan Pa§a bulunup, bunlar vtizera tevcihat defterinde,
eyaletlerin sonu sancaklarm ba§l alan Ki:istendil livasmm list tarafma lcayd
edilmi§ler, tevcihatm icra gtinti once Serasker pa§aya, sonra Mente§e ve
Ka-rahisar sancaklan mutasarnf1 ve Karadeniz Bogaz1 muhil.f1z1 Htiseyin Pa§a
ile kaptan Pa§aya h1l'at ilbasmdan sonra Hassa muhil.f1z1yla Topguba§Iya h1l'at giydirilmesi mtinasib gi:irtilmti§ttir (HH. 28627).
84 Ahmed Cevdet Pa§a, Tarih-i Cevdet, istanbul 1309, XII, 186-187.
85 istanbul Bostanc1 ocagmda bu degi§iklikler olurken, Edirne bostanc1 ocag1 da tamamen lagv edilmi§tir. Bk. Ltitfi, Tarih, I, 201; ismail Hakk1 Uzun-gar§lh, «Bostancl», iA, II, istanbul 1970, s. 738.
86 Asakir-i Mansiire'nin te§kilini mtiteakib Enderun agalarmdan
kuru-Ian piyade ve stivari askerleri ise zaman zaman bizzat II. Mahmud tarafmdan talim ettirilmi§lerdir (Mustafa Nuri Pa§a, Netayicii/l-'V'!~kuat, istanbul 1327, IV, 109; Tayyarzade Ata, Tarih, III, 108-llO) ... Bunlann_kurulu§ tarihi olan 1241'e
370 ABDULKAD!R OZCAN
A§ag1da tafsilath olarak belirtilecegi gibi, nefer ayhklan yirmi§er
. kuru§ olacak, aynca bunlara taym ve elbise verilecekti. Bir tertibe taym ve elbise paralarmdan ba§ka ayda 43750 kuru§, y1lda be§ ylik
ebced hesabiyle «Le§ker-i has» ifadesiyle tarih dii§iiriilmli§tiir (Tarih-i Oevdet,
XII, 185). Enderun agalarmdan kurulan birlik ve II. Mahmud'un onlan Rami Kr§lasr'nda talimi hakkmda Hrzrr llyas ve Tayyarzade Ata Bey'in Enderun tu
-rihleri ile Abdiilhak Molla'mn Tar~h-i Liva'smda malumat vardrr. Ezciimle,
bunlarm ilk talimleri, III. SeHm devrinde Nizam-1 Ced!.d'e yazrllp yeni talim
hakkmda bilgi sahibi olan Hazine .agalanndan Mehmed Emin tarafmdan II. Mah -mud'un huzurunda yaptrnlmr§ ve bu zat Enderun agalarmm ba§ma binba§J
tayin edilmi§tir. Kiler ve Seferli kogu§larindan se<;ilen yirmi nefer arasma En -. de1·un Tar'i.hi miiellifi Ata Bey de girmi§ ve piyade talimi gormii§tlir. Sayrs1 iki -yiizii bulunca birlik, maiyetinde Su· Katibi Mustafa Nuri Pa§a mabeynci, ~akir · Efendi de erkan-r harblik hizmetinde olarak, binba§I kryafetiyle bizzat padi§ah
tarafmdan Rami kr§lasmda talim ettirilmi§tir. Bu arada Enderlin ve Dariissaade agalarmdan bir bando mrzrkasr kurulmu§, bu i§e ba§ta italyan bestekar
Doni-zetti (hayatr igin bk. Turk An.siklopedisi, Ankara 1966, XIV, s. 2-3; Yrlmaz
Oz-tuna, Turk Musikisi Ansiklopedisi, I, istanbul 1969, s. 170) olmak iizere bazr
ecnebi ve yerli ustalar tayin edilmi§lerdir (At a, Tarih, III, 110).
Nasbrm miiteakib hemen slingiilii tlifeklerle Fransrz usulii talime ba§layan
Binba§r Mehmed Emin Aga, Seraskerlikteki binba§rlar gibi al ve ye§il kadifeden kesilmi§ siislii cepken giymi§tir. Bilahrre bu zat, Kiitahya'dan getirtilip Selimiye
· Kt§lasr'na yerle§tirilen taburun binba;zrllgma tayin edilmi§tir. Miiellif H. Hrzrr
ilyas o srrada gedikli guhadar oldugunu yazmaktadrr (Bk. Vekayi-i Letaif-·i Enderun, s. 395-39G). 1242 yrlmda, Saray ve diger kr;zlalarda ilk kez uygula
-nan «liglti talim» pek ba;zanh olmadrgmdan, II. M.ahmud tarafmdan Husrev P.a§a'mn maiyyet askerininki gibi -ki buna «Talim-i Husrevi» deniliyor- talim
yaprlmasr emredilmi;ztir. Daha onceki tiglii talimde zabit ve nefer olanlarm hep-si, yeniden Husrev Pa;za'mn ytizba§rlanndan Enderun'a alman Sabri Mustafa Aga ile Abdi Aga'dan ders almr§lar, boylece iki boliik piyade bu talimi ogrenmek zorunda kalmr§br. Yeni egitimi tamamlayanlardan Rodosizade Ahmed Bey, Ha-nende Ha§im Bey, Necib Aga ve Kilerlili Siileyman Bey imtiham vererek Y,f,niden zabit olmaya hak kazanmr§larsa da; eski talimde imtihansrz olarak yuzba§r olup ni§anlar alan Hazineli Nebil Bey ve Seferlili Re§id Aga ile bazr miilazrmlar, yeni talimde ba§anll olamadrklarmdan riitbelerinden almmr§lar,
. krdemlerine hiirmeten en a§agr rtitbe olan onba§rllga layrk goriilmii§lerdir
(H. Hrzrr !Jyas, aym eser, s. 401).
Enderun agalarmdan, kimi siivari kimi de piyade olarak te§kil edilen hassa askerinden, siivariye ragbet ve itibar daha <;ok olup, bu da piyadeleri tizmekte,
dolayrsiyle birbirlerine, bilhassa siivarilere hasedle bakrlmasma, hatta piyade-lerin talim ve taalliimden el gekmepiyade-lerine sebeb oldugundan, bu durum silahdar agayr mii§kil vaziyete dii§iirmekteydi. Nihayet, paodi§aha sunulan bir takrirde
)i, nefer ayhkla.n yirmi§er bise verilecekti. Bir tertibe 43750 kuru§, y1lda be§ ylik
dti§tiriilmti§tlir ( Tarih-i Cevdet,
ve II. Mahmud'un onlan Rami
arzade Ata Bey'in Enderun tu
-tda mallimat vard1r. Ezctimle, cm-i Cedid'e yaz1llp yeni talim :hmed Emin tarafmdan II.
Mah-~run agalarmm ba§ma binba§l
sec;ilen yirmi nefer arasma
En-de talimi gi:irmli§tiir. Say1s1 iki· afa Nuri Pa§a mabeynci, ~akir
1ba§1 li:Iyafetiyle bizzat padi§ah 1 arada Enderlin ve Dartissaade e ba§ta Italyan bestekar
Doni-:t 1966, XIV, s. 2-3; Y1lmaz
Oz-l969, s. 170) olmak iizere baz1
arih, III, 110).
Frans1z usulti talime ba§layan
a§1lar gibi al ve ye§il kadifeden Ktitahya'dan getirtilip Selimiye
vin edilmi§tir. Mtiellif H. H1z1r
aktadn· (Bk. Vekayi-i Letaif-·i
ger kl§lalarda ilk kez
uygula-I. Mahmud tarafmdan Husrev
.lim-i Husrevi» deniliyor- talim
ie zabit ve nefer olanlarm
hep-rrderun'a alman Sabri Mustafa i:iliik piyade bu talimi i:igrenmek m Rodosizade Ahmed Bey, Ha -.leyman Bey imtiham vererek
eski talimde imtihans1z olarak ve Seferlili Re§id Aga ile baz1 ndan rtitbelerinden ahnml§lar,
1ba§1llga Jay1k gi:iriilmii§lerdir
lyade olarak te§kil edilen hassa >lup, bu da piyadeleri iizmekte, dle bak1lmasma, hatta piyade-)!dugundan, bu durum silahdar
padi§aha sunulan. bir takrirde
MU'ALLEM BOSTAN1YAN-I HASSA OCA(a 371
25060 kuru§ tahsis edilecekti87• Boylece II. Mahmud devri yenilik
hareketlerinin temelini te§kil eden «Asakir-i Muntazama-i Muvaz-zafa» Hassa ve Mansure adlariyle iki ana sm1fa aynlm1§, 1251'de Mekteb-i Harbiye'nin agih§ma kadar her ikisini:p. de kumandanlan, genellikle Husrev Pa§a'mn, kolelerden terbiye edip yeti§tirdigi kim-selerden sec;ilmi§tir88
•
Ancak, II. Mahmud'un hiitlin iyi niyet ve gayretleri bazan s1rf taklid ylizlinden, hemen istenen sonucu vermemi§tir. Nitekim o si-ralarda Osmanh Tlirkiyesinde bulunan ingiliz subay1 Sir Adolphus Slade, bu padi§ahm, Tlirk si.ivarisinin ata bini§ §eklini degi§tirerek Avrupahlarm uzun ozengili ve dliz eyerli atlar1m Osmanhlarmkine
bu ikiligin zararlan belirtilmi§, II. Mahmud da : «Ta'limden makslid din ii devlete kuvvet ve a'daya kesr ii hezimetden ba§ka bir niyyet olmad1g1 ak1ldan
rniisteb'id degildir» diyerek kimsenin k1nlmasm1 istememi§ ve hepsinin siivari
olmasnu emretmekle, mevcud bir bi:iliik slivari ikiye c;1km1§, bi:iylece 1243 yll1 sonlarmda yanm taburluk bir si.ivari birligi te§kil edilmi§tir. Bu s1rada Ende·
run tarihi miiellifi H1z1r tlyas, kendisinin de bir bOliige ba§c;avu§ oldugunu
yazmaktad1r (Vekayi-i Letaif-i Enden1n, s. 433-434). Bu iki bi:iltige Frans1z Mi:isyo Kalos muallim tayin olunmu§tur. Siivari taliminde iyice ba§an kazanan Ata Bey de onba')J vekllligine atanm1§ ve Enderun agas1 muallimlerine mahsus ortas1 tugrall giimti§ten yanm §emsi daire §eklindeki bir c;ift siivari onba§l
ni§a-nma sahib olmu§tur. 0 s1rada bu ni§anlardan, binba§1dan yiizba§Iya kadar di:ir-der, miilaz1mlara iic;er c;avu§lara iki§er, onba§l vekillerine de birer c;ift verilirdi
(Ata, Tarih, III, s. 111).
II. Mahmud, tamam1 siivari olan bu iki boliik askerle Rami c;iftliginde yeni
in§a ettirdigi kl§laya gitmi§ ve burada kald1g1 iki seneye yakm stirede binba§l rlitbesiyle onlan bizzat talim ettirmi§tir. (Topkap1 Sarayr Mi.izesi Kiitiiphiinesi H. 2357 numarah bir ya:>!ma tomarda, ilk te§kil edilen siivari ve piya<le topc;u, arabac1, mehterhane, cebehaneci ve saka agalarmm isimleri verilmektedir.
Ru-lonun ba§mdaki ve sonundaki resimler ic;in bk. M.S. Kiiti.ikoglu, adt ger;en ma-lwle, s. 600-601). Yukanda denildigi gibi, bu talimler hakkmda yer yer abflarda
bulundugumuz Abdiilhak Molla'mn Tarih-i Liva's1 ile Haf1z H1z1r 1Jyas'm ad1 gec;en eserinde bilhassa s. 472, 492-494 ve daha birc;ok yerde; Ata tarihinde (bil-hassa s. 108-110 arasmda) bilgiler vard1r. (Alaylar te§kilinden sonra Hassa
siivarilerine Enderlin ve Harem agalarmdan tayin olunanlarm isimleri igin bk.
Topkap1 Saray1 Miizesi Ar§ivi, nr. D. 4940).
87 Liitfi, Tarih, gost. yer.
